ŞANLIURFA TILFINDIR SAĞLIK OCAĞI BÖLGESİNDE AKRABA EVLİLİĞİ PREVALANSI ve 5 YAŞ ALTI ÖLÜMLERE ETKİSİ

Transkript

1 ŞANLIURFA TILFINDIR SAĞLIK OCAĞI BÖLGESİNDE AKRABA EVLİLİĞİ PREVALANSI ve 5 YAŞ ALTI ÖLÜMLERE ETKİSİ Miyaser KAYAHAN *, Zeynep ŞİMŞEK **, Fatma ERSİN *, Fatma GÖZÜKARA *, Mehmet Ali KURÇER*** ÖZET Bu araştırmada, Şanlıurfa İli Tılfındır Sağlık Ocağı bölgesinde akraba evliliklerinin prevalansını, prevalansı etkileyen faktörleri ve 5 yaş altı çocuk ölümlerine etkisini belirlemek amaçlanmıştır. Kesitsel tipteki bu araştırmanın örneklemini yaş arası 365 evli kadın oluşturmaktadır. Araştırmacılar tarafından geliştirilen soru formu yüz yüze görüşme tekniği ile uygulanmıştır. Verilerin analizi SPSS (10.0) istatistik paketi kullanılarak yapılmış, önemlilik testlerinden kikare kullanılmıştır. Araştırmaya katılan 365 kadından %37 si birinci derece akraba evliliği olmak üzere %49.6 sının akraba evliliği yaptığı saptanmıştır. Akraba evliliği ile kadının yaşı arasında anlamlı bir ilişki bulunurken (p=0.04), kadının ve erkeğin öğrenim durumları arasında anlamlı bir ilişki bulunmamıştır (sırasıyla; p=0.07, p=0.26). Birinci derece akraba evliliği ile beş yaş altı çocuk ölümleri arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur (p=0.006). Sonuç olarak, sağlık ocağı bölgelerinde halka sağlık eğitimi verilerek akraba evliliklerinin olumsuz sonuçları hakkında toplumun bilinç düzeyi arttırılmalıdır. Anahtar Sözcükler: Akraba evliliği, prevelans, 5 yaş altı çocuk ölümleri SUMMARY Prevalance and Effect on Child Mortality of Consanquineous Marriage in the Şanlıurfa Tılfındır Primary Health Care Center Area The aim of this study is to explore the frequency and reasons of consanquineous marriage, and it's effects on under 5 years child mortality. The study was designed by using cross-sectional survey on a sample size of 365 married women, aged years. Face to face interview technique were conducted using questionnaire form. Data analysis was carried out with SPSS (10.0 version), the chi-square test of significancy tests were performed. The frequency of consanquineous marriage was 49.6%. First-cousin marriage was the commonest (37%) of all matings. While there was a statistically significant relation between consanquineous marriage and the age of women, the relationship between the education and the consanquinity was not significant (p=0.07, p=0.26, respectivelly). In conclusion, this study suggest that steps should be taken to inform people about the problems of marrying close relatives through community health training in the primary health center area. Key words: Consanquineous marriage, prevalance, under 5 years child mortality GİRİŞ Akraba evliliğinin gelişmiş ülkelerde azalmasına karşın, gelişmekte olan ülkelerde özellikle Afrika, Orta Doğu ve Hindistan da (%25-61) yaygın olduğu bilinmektedir (DSÖ 1999). Türkiye de her beş evlilikten birinin akraba evliliği olduğu ve çoğunlukla (%70) birinci derece akrabalar arasında gerçekleştiği saptanmıştır (Anne Çocukların Durum Analizi 1996). Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde diğer bölgelere göre akraba evliliği sıklığının yüksek olduğu ve çoğunlukla kırsal kesimde ve amca çocukları arasında yapıldığı bildirilmektedir (Toksöz 1992; Uskun 2001; Yalvaç 2000). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından akraba evliliklerinde, konjenital anomali, bebek ve çocuk ölümleri, zihinsel engellilik sıklığının daha yüksek olduğu belirtilmektedir Sosyal, kültürel ve ekonomik nedenlerle yapılan akraba evliliği geleneksel toplumlarda önemini koruyarak kalıtımsal hastalık yükünü attırmakta ve olumsuz sağlık sonuçlarının göz ardı edilmesine neden olmaktadır (DSÖ 1999). * Öğr. Gör., Harran Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu, Şanlıurfa ** Yrd. Doç. Dr., Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Şanlıurfa *** Uz. Dr., Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Şanlıurfa 1

2 Kayahan ve ark. AMAÇ Bu çalışma, Şanlıurfa İli Tılfındır Sağlık Ocağı bölgesinde akraba evliliği sıklığını, nedenlerini ve beş yaş altı çocuk ölümleri ile ilişkisini saptamak amacıyla yapılmıştır. (Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998). Tablo 1 de kadın yaş gruplarına göre akraba evliliği yapma durumları verilmiştir. Tablo 1: Kadınların Yaş Grupları Ve na Göre Dağılımı YÖNTEM Bu çalışmada, Şanlıurfa İli Tılfındır Sağlık Ocağı bölgesinde Aralık 2001-Ocak 2002 tarihleri arasında gerçekleştirilen doğurganlık ve aile planlaması araştırmasının akraba evliliği soru formu değerlendirilmiştir. Bu kesitsel çalışmanın örneklemi belirlenirken, akraba evliliği yapma sıklığı %40 olarak kabul edilmiş, %95 güvenirlik düzeyinde ve %5 sapma ile 370 kadına ulaşılmıştır (1.96)²* (0.40*0.60) /(0.05)²=370). Her kümede yaklaşık 17 kadın olmak üzere 22 küme araştırmaya dahil edilmiştir. Genişliğe orantılı olasılıklı küme örnekleme yöntemiyle, rasgele sayılar tablosu kullanılarak görüşme yapılacak ilk kapı numarası saptanmıştır. İlk adresteki kadınla görüşüldükten sonra görüşme yapılan evin kapısına en yakın eve gidilerek her bir kümede görüşme yapılan kadın sayısı 17 ye tamamlanmıştır. Araştırmacılar görüşmeleri saatleri arasında yapmışlardır. Araştırma sonunda ulaşılması hedeflenen 370 kadından 365 ine (%99) ulaşılmıştır. Kadınlardan 5 i görüşme yapılan saatte uygun olmadığı ya da evde bulunamadığı için görüşülememiştir. Gidilen tarihte görüşülemeyen kadınlar tekrar ziyaret edilmemiştir. Araştırmacılar tarafından hazırlanan soru formunda kadınların yaşı, öğrenim durumu, akraba evliliği yapma durumu, akraba evliliğinin nedenleri ve çocuk ölümleri hakkında sorular yer almıştır. Verilerin analizi SPSS 10.0 istatistik programı kullanılarak yapılmış, önemlilik testlerinden ki-kare kullanılmıştır. BULGULAR VE TARTIŞMA Araştırmaya katılan yaşları arasındaki 365 kadının yaş ortalaması 29.9±8.1 dir. Birinci derece akraba evliliklerinde ortanca evlilik yaşı ise 17.0 dır. Bu bulgu Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998 in verileriyle karşılaştırıldığında, en düşük ilk evlenme yaşı 18.1 ile Doğu Anadolu Bölgesi nde olduğu saptanmıştır Kadının Yaşı 1. derece Uzak Değil Toplam Sayı %* Sayı %* Sayı %* Sayı %** Toplam X 2 =4.89, p=0.298 *satır yüzdesi, **sütun yüzdesi Tablo 1 de izlendiği gibi, 365 kadından %37 si birinci derece, %12.6 sı uzak akraba evliliği olmak üzere, %49.6 sı akraba evliliği yapmıştır. Bu bulgu yapılan bazı araştırmaların sonuçlarıyla karşılaştırıldığında; birinci derece akraba evliliği sıklığının Japonya da % , Brezilya da %0.6-9 arasında olduğu (DSÖ 1999) Hindistan da %48 (Sureender 1998), Suudi Arabistan da %39.3 (al- Abdulkareem, Ballal 1998) olarak bildirilmiştir. Türkiye de yapılan çalışmalar incelendiğinde, Manisa da %13 (Manisa Nüfus ve Sağlık Araştırması 1999), Trabzon da %20 (Baki ve ark. 1992), Antalya kentsel bölgesinde %28.3, kırsal bölgesinde %39.6 (Güz ve ark 1989), Diyarbakır gecekondu bölgesinde %46.8 (Toksöz 1992) olarak saptanmıştır. Türkiye genelinde akraba evliliklerinin tüm evlilikler içindeki payı %20.9 iken, bu oran Doğu ve Güneydoğu Anadolu da %32.8 olarak belirtilmiştir (Toksöz 1992). Bu çalışmadan elde edilen akraba evliliği sıklığının Diyarbakır iline yakın olduğu, diğer illerden ise oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Kadınların, yaş grupları ve akrabalık durumu incelendiğinde; Tablo 1 de görüldüğü gibi genel olarak her yaş grubundaki kadınların yaklaşık yarısının akraba evliliği yaptığı, 29 yaş altındaki kadınların %34.7 sinin, yaş grubunda %42.9 unun ve 40 yaş ve üzerinde olanların ise %33.3 ünün birinci derece akraba evliliği yaptığı belirlenmiştir. Bu çalışmada Güz ve arkadaşları ile uyumlu olarak, yaş gruplarına göre akraba evliliği yapma durumu arasında anlamlı bir farklılık bulunmamıştır (Güz ve ark. 1989).

3 Tablo 2: Kadının Ve Eşinin Öğrenim Gördüğü Yıl Ve na Göre Dağılımı 1.derece Uzak Akraba değil Toplam Kadının Gördüğü Öğrenim Sayı %* Sayı %* Sayı %* Sayı %** 5 ve altı (Yıl) a 6 ve üzeri Eşinin Öğrenim Gördüğü 5 ve altı (Yıl) b 9 ve üzeri Toplam * Satır yüzdesi, **Sütun yüzdesi, a: X 2 =5.16, p=0.07, b: X 2 =5.21, p=0.26 Tablo 2 de görüldüğü gibi ilkokulu bitirmemiş kadınların %39.8 i, ilkokul ve üstü öğrenim gören kadınların %32.4 ü birinci derece akraba evliliği yapmıştır. Kadınların öğrenim durumu ile akraba evliliği yapma durumu arasında, Antalya, Trabzon ve Diyarbakır da yapılan çalışmaların verileriyle uyumlu olarak, öğrenim düzeyi yükseldikçe 1. derece akraba evliliği azalmaktadır (Baki ve ark.1992; Güz ve ark. 1989; Toksöz 1992). Ancak, bu çalışmada aradaki farklılık anlamlı bulunmamıştır (p=0.076). Tablo 2 de, ilkokulu bitirmemiş eşlerin %34.8 i, ilkokul üstü öğrenim gören eşlerin %39 u, ortaokul ve üzerinde öğrenim görenlerin ise %35.6 sının birinci derece akraba evliliği yaptığı görülmektedir. Eşlerin öğrenim düzeyi yükseldikçe 1. derece akraba evliliği azalmaktadır. Bu durum, Diyarbakır da yapılan çalışmayla (Toksöz 1992) uyumlu olmasına karşın, aradaki farklılık istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (p=0.26). Akraba evliliğinin nedenleri sorgulandığında; bireylerin %37.1 i ailesi uygun gördüğü için, %30.9 u aileye yabancı girmemesi için, %26.4 ü önceden tanıdığı için, %5.6 sı ise kader, malın bölünmemesi şeklinde yanıtlar vermiştir. Harran Ovasında, akraba evliliğinde çiftlerin aynı mezhep, aşiret ve köyden olması koşulu yanında, aynı kabileden olma kaygısı en önemli belirleyici faktördür. Geniş ve ataerkil aile biçimleri akrabalar arası evliliği pekiştirmektedir (Doğanay 1994; Uskun 2001; Yalvaç 2000). Diğer taraftan, Almanya da kuzen evliliklerine ender rastlanmaktadır. Halkın eğitim düzeyinin ve genetik hastalıklar konusundaki bilgisinin artması, bu tür evliliklerin oranının %0,3 ün altına düşmesine ve hatta büyük şehirlerde daha da azalmasına neden olmuştur. Başka kültürlerde ise yakın akraba evlilikleri ekonomik çıkarlar, çiftin ailelerinin birbirini daha yakından tanıyor olması, coğrafi konum gibi nedenlerle desteklenebilmektedir. Japonya da yapılan çalışmalarda akraba evlilikleri oranı % 6 dolayındadır. Arap ülkeleri; Güney Hindistan, Mısır ve Türkiye gibi ülkelerde ise bu oran daha da yüksektir. Buna karşılık Avrupa ve Amerika da ise kuzen evliliklerinden doğacak çocukların sakatlıklar, kalıtsal hastalıklar ve zeka özürlü olma durumlarından muzdarip olacakları görüşü yaygındır. Bu nedenle bu ülkelerde bu tip evliliği olan çiftler genetik danışmanlık istemektedir (Uskun 2001). 3

4 Kayahan ve ark. Tablo 3. Birinci Derece Akraba Evliliği Yapma Durumu Ve Beş Yaş Altı Çocuk Ölümleri 1.derece akraba evliliği Akraba evliliği yok Toplam Beş yaş altı çocuk ölümü Sayı %* Sayı %* Sayı %** Var Yok Toplam *satır yüzdesi, **sütun yüzdesi, uzak akraba evliliği yapan 46 kişi hariç tutulmuştur.x 2 =7.60, p=0.008, Tablo 3 de bildirilen ölüm nedenleri akraba evliliğinden kaynaklanan ölümlere kesin bir açıklama getirmemekle birlikte, birinci derece akraba evliliği yapan kadınların %55.8 i, akraba evliliği yapmayanların ise %44.2 si beş yaş altında çocuğunun öldüğünü bildirmişler ve farkın anlamlı olduğu saptanmıştır (p=0.008). Bu bulgu Trabzon, Antalya, Elazığ, Pakistan ve Amman da yapılan çalışmaların sonuçlarıyla uyumlu bulunmuş, bir başka ifadeyle birinci derece akraba evliliği yapan kadınlarda beş yaş altı bebek ölümlerinin daha fazla görüldüğü bildirilmiştir (Sırasıyla; Baki ve ark.1992; Güz ve ark.1989; Tütün, Elyas ve ark. 1996; Hussain and Bittles 1999; Rela, Khoury, Massad 2000; Grant and Bittles 1997). Beş yaş altı çocuğunun öldüğünü bildiren kadınlara ölüm nedenleri sorulduğunda, %22.6 sı ateşlendi, %14.1 i morardı, %63.3 ü ise bilmiyorum cevabını vermişlerdir. Kadınlara sağlık personeli tarafından akraba evliliği konusunda eğitim verildi mi? sorusu yöneltildiğinde; yalnızca 4 kadın (%1) akraba evliliğinin zararları konusunda bilgi verildiğini bildirmişlerdir. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada, akraba evliliği prevalansı ülke geneline göre oldukça yüksek olarak bulunmuştur. Akraba evliliği yapma açısından, kadının yaşının ve eşinin öğrenim durumunun önemli bulunmamasına karşın kadının eğitim durumu etkili bulunmuştur. Çalışmada sağlık personeli tarafından kadınların yalnızca %1 inin akraba evliliğinin zararları konusunda bilgilendirildiği görülmektedir. Akraba evliliği konusuna sağlık personelinin dikkatinin çekilmesi, toplumun sağlık eğitimi açısından büyük önem taşımaktadır. Bu konuda, toplum liderlerinden (imam, muhtar, aşiret reisi) yararlanılması sorunun çözümüne olumlu katkı sağlayabilir. Çalışmada birinci derece akraba evliliği yapan kadınlarda beş yaş altı çocuk ölümlerinin daha fazla olduğu saptanmıştır. Çalışmanın yürütüldüğü yerleşim yerinin de içinde bulunduğu Doğu Anadolu bölgesinde çocuk ölüm hızı (binde 75.9) diğer bölgelere göre oldukça yüksektir. (Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998). Bu bölgede bebek ve çocuk ölümlerinin azaltılmasında akraba evliliğinin önemli bir faktör olduğu göz önüne alınmalı, akraba evliliklerinin azaltılmasında büyük bir rol oynayan kadının eğitim düzeyinin yükseltilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Abdulkareem AA, Ballal SG (1998) Consanguineous marriage in an urban area of Saudi Arabia: rates and adverse health effects on the offspring, J Community Medicine, 23(1): Baki A, Karagüzel A, Beser E ve ark. (1992) Consanguineous marriages in the province of Trabzon, Turkey. East Afr. Med J, 69(2): Doğanay F (1994) Sosyal ve Kültürel Dönüşme Sürecinde Harran Ovası ve GAP Uygulaması. Devlet Planlama Teşkilatı Yayınları, s. 25. Ergöçmen Akadlı B, Koç İ (1998) Doğurganlığı Etkileyen Diğer Ara Değişkenler, Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, s. 79. Grant JC, Bittles AH (1997) The Comparative role of consanguinity in infant and childhood mortality in Pakistan, Ann Hum Genet, 61(pt.2):143-9.

5 Güz K, Dedeoğlu N, Lüleci G (1989) The Freguency and medikal effects of consanguineous marriages in Antalya, Turkey, Hereditas, 111(1): Hussain R (1999) Community perceptionsof reasons for preference for consanguineous marriages in Pakistan, J Biosoc Sci, 31(4): Hussain R, Bittles AH (1999) Consanguineous marriages and differentials in age at marriage, contraceptive use and fertility in Pakistan, J Biosoc Sci, 31(1): Manisa Nüfus ve Sağlık Araştırması (1999) Doğurganlığı Etkileyen Ara Değişkenler. Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Manisa, Emek matbaacılık, s Rela Khoury SA, Massad DF (2000) Consanguinity, fertility, reproductive wastage, infantmortality and conjenital malformationsin, Jordan.Saudi Med, 21(2): Sureender S, Prabakaran B, Khan AG (1998) Mate selection and its impact on female marriage age, pregnancy wastages and first child survival in Tamil Nadu, İndia.Soc. Biol, 41(3-4): Toksöz P (1992) Diyarbakır Yöresinde Anne ve Çocuk Sağlığını Etkileyen Etmenlerin Analizi. Dicle Üniversitesi GAP Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Diyarbakır, 4:s Tütün C, Elyas H (1996) Elazığ İl Merkezi Çevresinde Akraba evlikleri İnsidansı, Fırat Tıp Dergisi, 1(2): Türkiye de Anne ve Çocukların Durum Analizi (1996) Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması 1998 (1999) Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü ve Macro International Inc., Ankara. Uskun E, (2001) Akraba evlilikleri, Sted:Sürekli tıp Eğitimi Dergisi, 10 (2): Yalvaç M (2000) Aile Sosyolojisi. Malatya, Evin Ofset Matbaacılık, s.217. WHO (1999) Services For the Prevention and Management of Genetic Disorders and Birth Defects in Developing Countries Report of a joint (1999). http// malta htm,human genetics. 5