ULUSLARARASI SORUNLAR

Transkript

1 6 ULUSLARARASI SORUNLAR KONULAR : A. KÜRESEL SORUNLAR 1. Güvenlik a. Silahlanma, Silahların Denetimi Sorunu ve Silahsızlanma b. Terörizm 2. İnsani Sorunlar a. Nüfus artışı, Göç, Mülteciler b. Etnik Köken, Dil ve Din Farklılıklarından Kaynaklanan Sorunları c. Sağlık İle İlgili Sorunlar ç. Yönetim ile İlgili Sorunlar 3. Ekonomik Sorunlar ve Çevresel Sorunlar a. Kaynakların Paylaşımı Sorunu b. Açlık ve Yoksullukla ilgili Sorunlar c. Çevresel Sorunlar B. BÖLGESEL SORUNLAR 1. Orta Doğu 2. Kafkasya 3. Balkanlar 4. Avrupa 5. Afrika 6. Asya, Pasifik-Çin-Japonya 7. Kıta Amerikası BU SONUNDA AŞAĞIDAKİLERİ YAPABİLİRSİNİZ. 1. Silahlanma ve silahların denetimi sorununun dış politikadaki etkisini irdeleyebilirsiniz. 2. Terörizmin amacını açıklayabilirsiniz. 3. Uluslararası alanda karşılaşılan insani sorunları, sebepleri ve sonuçları açısından irdeleyebilirsiniz. 4. Ekonomik ve çevresel sorunların uluslararası ilişkilere yansımasını açıklayabilirsiniz. 5. Çevre sorunlarının uluslararası boyutlarını açıklayabilirsiniz. 6. Dünyanın farklı coğrafyalarındaki bölgesel sorunları, neden ve sonuçlarıyla değerlendirebilirsiniz. 7. Bölgesel sorunların, uluslararası ilişkilere yansımalarını değerlendirebilirsiniz. 97

2 6 A. KÜRESEL SORUNLAR HAZIRLIK ÇALIŞMASI 1. Savaşlarda kullanılan silahların verdikleri zararları araştırınız. 2. Hangi tür ülkelerde yoksulluk ve sağlıkla ilgili sorunlar görülmektedir? Örnekler veriniz. ANAHTAR SÖZCÜKLER anarşi, göç, iklim değişiklikleri, kalkınma, kitle imha silahları, küresel hastalık, mülteci 1. Güvenlik 4. Ünite'de ayrıntılarıyla açıklandığı üzere devletlerin dış politika amaçlarından biri de çeşitli tehditlere karşı ülkenin güvenliğini sağlamaktır. Söz konusu tehditler hem bir devletten başka bir devlete yöneltilmiş olabilir hem de dünyadaki toplumların tamamının güvenliğine yönelmiş olabilir. Bu tehditler, farklı sorunlardan kaynaklansa da küresel güvenliği tehdit eden en yaygın iki sorunun silahlanma ve terörizm olduğu söylenebilir. a. Silahlanma, Silahların Denetimi Sorunu ve Silahsızlanma XX. yüzyılda yaşanan iki büyük dünya savaşı, büyük felaketlere yol açmasına rağmen silahlanma yarışı bütün hızıyla sürmektedir. Bunun en önemli nedeni, devletlerin dış tehditlere karşı kendilerini koruyabilecek uluslar üstü bir ordunun olmaması yani uluslararası ilişkilerin anarşik olmasıdır. Devletler, güvenlik kaygısıyla veya güçlerini artırmak amacıyla bütçelerinin önemli bir bölümünü silahlanma için ayırmaktadırlar. Birçok ülke, güvenliğini sağlamak için silahlanırken bunu kendileri için bir tehdit olarak algılayan diğer ülkeler de silahlanarak bir silahlanma yarışına yol açmaktadır. Bu yarışta teknolojik gelişmeler silahların niceliğinden çok niteliğini ön plana çıkarmıştır. Günümüzde bazı ülkelerin ihtiyacından daha fazla silaha sahip olduğu bir gerçektir. Ülke bütçelerinin önemli bir kısmını silahlanmaya ayıran bu ülkeler, dolaylı olarak eğitim, sağlık vb. hizmetleri ikinci plana atmakta ve sosyal barış darbe almaktadır. Güvenlik kaygısıyla veya terörden korunma amacıyla sınırlara yerleştirilen mayınların büyük can kayıplarına yol açtığı da bilinmektedir. Yüksek düzeyde yaralayıcı etkileri bulunan ve sivil halk için de antipersonel kara mayınları sivil halk için güvenlik sorunu yarattığı gibi geniş arazilerin iktisaden (örneğin tarım için) kullanılmasına da engel olmaktadır. Bilgi Kutusu Mayıs 2014 te Balkanlarda yaşanan sel felaketi bir başka felakete de neden oldu lardaki savaş sırasında Bosna-Hersek te döşenen yüz bin civarındaki kara mayını selle birlikte yer değiştirmiş ve ciddi bir güvenlik tehdidine dönüşmüştür. Fotoğrafta, yetkililer mayınların yerini tespit etmeye çalışırken görülüyor. 98

3 Kitle imha silahları olarak adlandırılan yüksek tahrip gücüne sahip günümüz silahları nükleer, biyolojik ve kimyasal özellikler taşımaktadır. İnsanların teknoloji yardımıyla geliştirdiği bu silahlar sadece yıkım değil, tümden yok etme özelliği de taşımaktadır. Mevcut nükleer silahların çok azının kullanılması durumunda bile dünyada büyük bir yıkımın olacağı muhakkaktır. Herhangi bir bölgede olan anlaşmazlığın tırmanması durumunda kitle imha silahlarının kullanılması, geniş bir coğrafyada belki de bütün dünyadaki canlı varlıkları yok olma tehdidiyle karşı karşıya bırakacaktır. Özellikle 1945 sonrası dönemde ABD ve SSCB, birbirlerine stratejik üstünlük sağlamak veya caydırıcı olmak amacıyla nükleer silahlanma yarışına girişmiştir. ABD nin Hiroşima ya II. Dünya Savaşı sırasında atom bombası atması sonucunda nüfuslu şehirde kişi ölmüş, binlerce kişi kaybolmuş, kişi yaralanmış ve kişi evsiz kalmıştır. Daha sonra onlarca yıl boyunca da binlerce çocuk sakat doğmuştur. Günümüzde bu bombadan binlerce kat yüksek tahrip gücüne sahip bombalar vardır. Sonuçta nükleer rekabette bugün öyle bir duruma gelinmiştir ki ilk saldırı kimden gelirse gelsin sonuç karşılıklı yıkım olacağından iş birliğine gidilmesi ve makul çözümler aranması kaçınılmaz olmuştur. Biyolojik ve kimyasal silahların yapımında kullanılan malzemelerin, bunları üretme bilgi ve teknolojisinin bütün dünyada yaygınlaşması, önemli bir küresel güvenlik tehdididir. Kitle imha silahlarının özellikle de teröristlerin eline geçmesi, insanlık için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. ETKİNLİK Hiroşima, 1945 Nükleer silah programı olan ülkeler hangileridir? Araştırınız. Uluslararası güvenlik ve barışın sağlanmasında önemli olan silahsızlanma çalışmaları, silahlanmaya göre daha yavaş ilerlemektedir. Silahsızlanma, geniş anlamda savaş araçlarının sınırlandırılması, denetime açılması, azaltılması veya tamamen ortadan kaldırılması anlamına gelmektedir. Devletler, gönüllü olarak bazı anlaşmalarla her türlü silahın denetimi, üretiminin sınırlandırılması ya da üretilmiş bazı silahların imha edilmesi konusunda önemli adımlar atmışlardır. Bu girişimlerin temel hedefi, topyekûn savaş olasılığını azaltmak ya da kitle imha silahlarının ortaya çıkardığı riskleri sınırlandırmaktır. Ülkelerin askerî güçlerini azaltma çabaları saldırı ve savunma silahlarının üretimi ile üretim teknolojisinin geliştirilmesini en aza indirmeye yoğunlaşmaktadır. 6 New York ta yapılan Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Antlaşması Altıncı Bakanlar Toplantısı, 2012 Silahsızlanma konusunda yapılan anlaşmalar ikili ya da çok taraflı olabilmektedir. Çok taraflı silahsızlanma anlaşmaları genellikle Birleşmiş Milletler çatısı altında imzalanmaktadır. II. Dünya Savaşı'nın sonucunda kurulan Birleşmiş Milletlerin önemli hedeflerinden biri barış ve güvenliğin sağlanması idi. Bununla ilgili olarak ilk toplantı, "atom silahları ile kitle imha silahlarının ortadan kaldırılması ve gerekli önlemlerin alınması" konusunda yapılmıştır. 99

4 yılında da atom enerjisinin barışçıl amaçlar dışında kullanılmaması ve atom silahlarının kontrolü için Atom Enerjisi Komisyonu kurulmuştur. Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması (NPT) ise 1970 yılında yürürlüğe girmiş ve Haziran 2014 itibarıyla 93 ülke tarafından imzalanmış, antlaşmaya 190 ülke taraf olmuştur. Nükleer silahlara sahip olan ABD, Çin, Rusya (eski SSCB), İngiltere ve Fransa ya bu silahları başka ülkelere vermeme, diğer ülkelere de bu silahlara sahip olmama ve geliştirmeme yükümlülüğü getirilmiştir. Dünyada yapılan bazı önemli silahsızlanma çalışmaları şunlardır: Nükleer Denemeleri Yasaklama Antlaşması Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Antlaşması (NPT) Stratejik Silahların Sınırlandırılması Antlaşmaları (SALT-I ve SALT-II) Kısa ve Orta Menzilli Füzeler Antlaşması (INF) Stratejik Silahların İndirimi Antlaşması-I (START-I) Stratejik Silahların İndirimi Antlaşması-II (START-II) Stratejik Nükleer Silah Başlıklarının İndirimi Antlaşması (SORT) Biyolojik ve Kimyasal Silahlar Sözleşmeleri Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlaşması (AKKA) b. Terörizm Terör, insanlığın günümüzde karşı karşıya bulunduğu önemli ortak sorunlardan biridir. Terör eylemlerinde her yıl binlerce insan hayatını kaybetmektedir. Bu nedenle son dönemde, gerek ulusal gerekse küresel düzeyde terörizmle mücadele öncelikli bir güvenlik konusu hâline gelmiştir. Terör, sivil kalabalıklara yönelik şiddet eylemleriyle halk arasında dehşet yaratmak yoluyla siyasi amaçlara ulaşma yöntemidir. Bir devlete yönelik olarak görülen terör eylemlerinden farklı, birkaç ülkede birden görülen ve küresel bağlantıları olan eylemlerden de söz edebiliriz. Yani terörizmin siyasi, ekonomik, etnik vb. birçok sebepleri olmasına karşın amaçları itibarıyla terör iki aşamalı bir niteliğe sahiptir: İç terörizm Uluslararası terörizm Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, uluslararası terörizmin genellikle ulusal düzeyde başlayıp daha sonra uluslararası hâle gelmesidir. Uluslararası terörizm, bir ya da daha çok ülkenin vatandaşlarına karşı başka ülke vatandaşları tarafından gerçekleştirilen şiddet eylemlerini içerir. Bu tür terörizmin arkasında genellikle doğrudan veya dolaylı en az bir ülke bulunur. Terör olaylarının görsel basında yer alması, hatta son dakika haberleri olarak verilmesini doğru buluyor musunuz? Tartışınız. 100 ETKİNLİK ABD de İkiz Kuleler e yapılan saldırı, 11 Eylül 2001

5 Böyle bir destek olmadığı takdirde terör örgütünün başarı şansı hemen hemen hiç yoktur. Uluslararası terörizm, aşağıdaki durumlar söz konusu olduğunda gerçekleşir: Yabancılara veya yabancılara ait hedeflere yönelik durumlarda, Bir yabancı hükûmetin veya uluslararası örgütlerin politikalarını etkilemek için yapıldığında. Uluslararası terörizmin daha geniş bir alanı kapsaması, farklı ülkelerden ve daha fazla eylemcinin katılması, değişik terör örgütlerinin iş birliği yapabildiği daha geniş bir organizasyon olması hâlinde buna küresel terör denilmektedir. Dünyada yakın zamanda gündemde olan bu tür terör eylemleri, birçok ülkeyi tedirgin etmektedir. Bu anlamda 11 Eylül 2001, küresel terörizmin başlangıç tarihi olarak kabul edilmektedir. Teröristler, kendi yandaşlarına moral vermek ve topluma korku salmak amacıyla dehşet yaratan eylemler planlarlar. Eylemin yeri, zamanı, biçimi ve medyada ne şekilde yer alacağı onlar için önemlidir. Terörizm günümüzde, büyük mali kaynakları gerektiren, uluslararası bağlantıları içeren ve ticari bir faaliyet koluna dönüşmüş gözükmektedir. Bu dönüşüm, yeni bazı terörizm tiplemelerini de beraberinde getirmiştir. Narko terörizmi, kimyasal ve biyolojik unsurlar üzerinden yapılan terörü ve siber terörü, bu çerçevede belirtmek mümkündür. Küresel düzeyde faaliyet gösteren küresel terör örgütlenmesi için ulusal ve uluslararası alanda istihbaratın yaygınlaştırılması, verilerinin değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Devletler, küresel terör eylemleri yapan örgütler ve destekçileri hakkında ortak veri tabanları oluşturularak bilgi paylaşımı en üst düzeye çıkarmanın yollarını aramaktadırlar. Terör örgütleri, planladıkları eylemleri gerçekleştirmek için yasa dışı uyuşturucu ticareti, insan kaçakçılığı, silah kaçakçılığı, sigara ve diğer malların kaçakçılığı, haraç toplama, sahtecilik, taklit ve kopya ürünlerin ticareti, kredi kartı dolandırıcılığı, gasp, hırsızlık, fidye amaçlı adam kaçırma gibi faaliyetlerin yanı sıra yasal faaliyetlerle de kendilerine kaynak sağlamaktadırlar: Örneğin, ticari işletmeleri, kâr amacı gütmeyen kuruluşları kullanma, aidat ve bağış toplama, sosyal etkinliklerde bulunma gibi. 2. İnsani Sorunlar Günümüzde uluslararası ilişkiler sadece devletlerin değil, toplumların da birbirleriyle ilişkilerini içermektedir. Küreselleşmenin de etkisiyle toplumlar arası ilişkiler fiziksel engelleri de aşarak giderek yoğunlaşmıştır. Bu iç içe geçmişlik nedeniyle dünyanın herhangi bir yerinde yaşanan sorunlara diğer toplumların duyarsız kalmaları mümkün görülmemektedir. Ancak, insani sorunların nasıl tanımlanacağı konusunda ortak bir anlayış Narkotik dedektör köpekleri, uyuşturucu madde kaçakçılığı ile mücadelede etkin olarak kullanılmaktadır. ETKİNLİK Bilgi Kutusu Narko terörizm: Uyuşturucu ticareti yapanların kendi yasa dışı işlerini korumak için uyguladıkları terör taktikleridir. Siber terör: Elektronik iletişim araçlarını yasa dışı emelleri doğrultusunda kullanarak bir devletin ulusal denge veya çıkarlarına zarar vermeyi amaçlayan hareketlerdir. Otuz maddeden oluşan İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ni inceleyiniz. Bu maddelerden günümüzde yaşanan insani sorunlarla ilgili olanları belirleyerek sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. dünyada henüz oluşmamıştır. Örneğin, bir sorun kimi ülkelere göre dış müdahaleyi gerektiren bir insani sorun olarak görülebilirken, muhatap olunan ülke bunu, egemenlik haklarına veya iç işlerine bir müdahale olarak algılayabilmektedir

6 6 Dünyanın neresinde yaşarsa yaşasın bir kişinin sadece insan olması temel haklara sahip olması için yeterlidir. İşte bu haklar Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi nde ortaya konmuştur. Otuz maddeden oluşan bu anlaşma, BM Genel Kurulunun Paris te, 10 Aralık 1948 de yapılan oturumunda kabul edilmiş ve üye ülkelerce imzalanarak yürürlüğe girmiştir. a. Nüfus Artışı, Göç, Mülteciler Nüfusla ilgili sorunlar, günümüzün ve geleceğin önemli sorunları olmaya aday görülmektedir. İnsani bir sorun olan aşırı nüfus artışı, genellikle eğitim seviyesi düşük olan ve ağırlıklı olarak tarımla geçinen ülkelerde görülmektedir. Bu tür dengesiz nüfus artışları göçleri; göçler de göçmenlik sorunlarını karşımıza çıkarmaktadır. Günümüzde 7 milyarı aşan dünya nüfusunun yaklaşık 1 milyarı gelişmiş ülkelerde yaşarken geri kalan yaklaşık 6 milyar insan ise az gelişmiş ülkelerde yaşamaktadır. Asıl sorun, bu ülkelerin nüfus artış hızlarından kaynaklanmaktadır. Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızı ortalama % 0-1 arasında iken (Almanya % 0,3), bu rakam gelişmekte olan ülkelerde ortalama % 1-2 civarında, az gelişmiş ülkelerde ise % 3 ten fazladır (Nijer, Uganda vb.). Sonuçta, düşük ve orta gelirli ülkelerdeki hızlı nüfus artışı, kalkınma çabalarını silip süpürmekte, hatta bazı ülkeleri ekonomik olarak geriye götürmektedir. Göç ve Göçmenlik: Gelir dağılımındaki dengesizlikler, işsizlik ve yoksulluk gibi ekonomik nedenlerle birçok insan göç etmektedir. Dünyada en çok nüfusu barındıran Asya, aynı zamanda en dengesiz nüfus dağılımına da sahne olmaktadır. Yoğunluk daha çok Güneydoğu Asya da görülmektedir. Bölgede etkili olmaya çalışan Çin, Endonezya ve Hindistan fazla nüfusunu iş gücü olarak dışarıya göndererek bu duruma çözüm aramaktadır. Nüfus fazlalığının yaşandığı bir başka kıta Avrupa dır. Coğrafi keşiflerle Yeni Dünya Karaları na özellikle XIX. yüzyılda yoğun göç yaşanmıştır. XX. yüzyılda ise refah seviyesinin yükselmesi ile beraber Avrupa, göç alan bir kıta olmuştur. ETKİNLİK 2014 Yılı İtibarıyla Dünya Göç Haritası Uluslararası ilişkiler açısından göç alan ve veren ülkelere beşer örnek veriniz. Kilis'te bulunan AFAD kampı Göç alan ülkeler Dengede olan ülkeler Göç veren ülkeler Yeterli bilgi yok km 102

7 Zorunlu Göç ve Mültecilik: Özellikle XX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren önemli insani sorunlardan biri hâline gelmiştir. Bir ülke içindeki ya da bölgedeki çatışmalar, baskıcı yönetimler, kıtlıklar ve doğal afetler gibi sebeplerle insanlar yer değiştirmek durumunda kalmaktadır. Buna zorunlu göç denilmektedir. Eğer bu sorunlar sebebiyle insanlar ülke sınırları dışına çıkar ve başka bir ülkeden sığınma talep ederlerse sığınmacı yani mülteci olarak kabul edilirler. Mülteciler, yurttaşı olduğu ülkenin değil, gittiği ülkenin koruması altındadırlar. İnsanların mülteci durumuna düşmelerine en çok iç savaşlar sebep olmaktadır. Eski Yugoslavya da 4 milyon, Körfez Savaşı sırasında 1 milyon, Ruanda da 1 milyon, Liberya da 2 milyon kişi mülteci durumuna düşmüştür yılında Irak merkezî hükûmetinin harekâtından kaçan Kuzey Iraklı e yakın Peşmerge, Türkiye ye kabul edilmiş, mülteci kampları oluşturulmuş ve barınmaları sağlanmıştır. Yine 2011 yılında Suriye de başlayan iç karışıklık sonucu, Türkiye ye gelen mülteci sayısı 16 Nisan 2014 tarihi itibarıyla kişiyi geçmiştir. Benzer durumlar Bosna-Hersek ve Kosova da da yaşanmıştır. Bunların yanında, zorla dışarıya göç ettirilen insanlar da vardır: Güney Asya ülkelerinde, Kafkasya da, Orta Afrika da olduğu gibi. Ayrıca totaliter rejimler sebebiyle Haiti, Irak, Zaire, Myanmar gibi ülkelerden göçler söz konusudur yılında 7 milyarı aşan dünya nüfusunun yaklaşık dörtte birinin yoksulluk sınırı altında yaşaması ve zengin kuzey ülkelerinde toplumsal refah seviyesinin giderek artması, insanların başka ülkelere göç etmesine neden olmaktadır. BM Mülteciler Yüksek Komiserliği İyi Niyet Elçisi Angelina Jolie, Suriyeli mültecilerin bulunduğu Hatay daki çadır kentte MÜLTECİLER VE SORUMLULUKLAR Mültecileri kabul eden ülkeler bazı sorumlulukları da almak durumundadır. Mültecilerin, güvenliklerinin tehlikede olduğu kendi ülkelerine geri gönderilmemesi, mültecilere siyasi ve toplumsal hakları, serbest dolaşım hakkı, yani insanca yaşama haklarının verilmesi gerekmektedir. Buna karşılık mülteciler de bulundukları ülkenin kanunlarına uygun hareket etmek durumundadır. ETKİNLİK b. Etnik Köken, Dil ve Din Farklılıklarından Kaynaklanan Sorunlar Dünyada yaşanan insani sorunların bazıları da ırk, dil, din, mezhep gibi farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Demokratik ve gelişmiş ülkelerin çoğu bu farklılıkları bir kültürel zenginlik olarak görmüş, insan hakları ve demokrasinin bir gereği olarak sorunlarını barışçıl yöntemlerle çözebilmişlerdir. Bu sorunlardan biri olan etnik üstünlük iddiasına dayanan ırkçılık, insanlığın tarih boyunca yaşadığı büyük sorunlardandır. Tarihin en büyük katliamı, sürgünleri, tehcirleri ve benzer sosyal felaketleri hep onun adına yapılmış; dinler, düşünceler, sistemler ona alet edilmiştir. Örneğin, Nazi Partisinin lideri Adolf Hitler iş başında bulunduğu dönemde Almanya yı ve dünyayı büyük yıkımlara sevk etmiştir. Alman ırkının üstünlüğünü savunan Hitler, II. Dünya Savaşı yıllarında ülkesinde Alman ırkından olmayan başta Yahudiler olmak üzere birçok unsuru, toplama kamplarında işkencelere maruz bırakmış ve milyonlarca insanın ölümüne sebep olmuştur. ETKİNLİK Bilgi Kutusu En çok mülteci barındıran ülkelere beş örnek veriniz. Avrupa tarihi ve bugünkü AB göz önüne alındığında, bu konuda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. ABD bir süper güç olarak çok çeşitli unsurları bir arada tutabiliyorsa da hâlâ etnik muştur? Amacı nedir? Araştırınız. Medeniyetler İttifakı hangi ülkeler arasında kurul- sorunlarını tam anlamıyla çözebilmiş değildir. Yugoslavya nın dağılmasında da etnisite, dil ve din gibi unsurların etkisi gözlenmiştir

8 6 Etnisite, dil, din ve kültürel farklılıklar özellikle Soğuk Savaş sonrası dönemde bütün dünyaya yayılmıştır. Özellikle etnik milliyetçilik pek çok çatışmanın ana nedenlerinden biri olarak görülmektedir. Din, kültürün belirleyici unsurlarındandır. Dinin insanın siyasi ve sosyal hayatındaki rolü inkâr edilemez. Geçmişten günümüze, inanış farklılıklarından dolayı birçok yerde çatışma veya savaşlar ortaya çıkmıştır. 3. Ünite'de ayrıntılarıyla açıklanan Avrupa daki Otuz Yıl ve Yüz Yıl Savaşları, Haçlı Seferleri'nin sebeplerinden biri de din ve mezhep farklılıklarıdır. Katolikler ve Protestanlar arasındaki Sen Bartelmi Katliamı, mezhep çatışmalarına örnek olarak verilebilir. Bütün bunlara rağmen dinlerin ve inanışların, çıkış noktası itibarıyla insanlara sevgiyi, barışı, kardeşliği ve yardımlaşmayı tavsiye ettiği hatta emrettiği de bir gerçektir. Almanya Buchenwald toplama kampı, 16 Nisan 1945 c. Sağlık ile İlgili Sorunlar Küreselleşmeyle birlikte sağlık sorunları da ulusal olmaktan çıkarak uluslararası ilişkileri doğrudan veya dolaylı olarak etkilemeye başlamıştır. Ulaşım ve uluslararası ilişkilerin hızla gelişmesiyle birlikte HIV/AIDS, SARS, kuş gribi, domuz gribi, ebola gibi hastalıklar, hızla yayılma göstermektedir. Örneğin, akut solunum yolu yetmezliği sendromu Çin de 2003 yılında ortaya çıktıktan sonra 37 ülkeye yayılmış ve hastalığın sadece ekonomik maliyeti yaklaşık milyar doları bulmuştur. Gelişmekte olan ülkelerde görülen bazı hastalıklar insani güvenliği ve insani kalkınmayı olumsuz etkilemektedir. HIV/AIDS hastalıkları başta Sahra Altı Afrika nın sosyal ve ekonomik kalkınmasını yavaşlatmakta hatta durdurmaktadır. Sadece Sahra Altı Afrika sında 2011 yılında 1,2 milyon kişi HIV/AIDS hastalığı sebebiyle hayatını kaybetmiştir. Sağlık sorunları, artık bir güvenlik konusu olarak da ele alınmaktadır. Yeni bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkıp salgın olarak yayılması ve biyolojik silahlarla ilgili endişelerin yaygınlaşması, bu durumu yeterince açıklamaktadır. FAO yetkilileri, kalkınmakta olan ülkelerde görülen salgın hastalıkların da açlıkla mücadeleyi zorlaştırdığını belirtmektedirler. Dünya Sağlık Örgütünün 2013 verilerine göre sadece AIDS li hasta sayısı 50 milyona yaklaşmıştır ve bu sayının % 95 i, gelişmekte olan ülkelere aittir. Sadece Afrika Sahra Altı Ülkeleri nde 10 milyon kişinin bu hastalıktan hayatını kaybettiği hesaplanmaktadır. ç. Yönetim ile İlgili Sorunlar 4. Ünite'de anlatıldığı üzere devletlerin dış politikalarında etkili olan aktörler, söz konusu devletin yönetim şekline ve yöneticilerin özelliklerine göre değişmektedir. Demokrasilerde kararlar, halkın özgür iradesiyle seçtiği hükûmetler tarafından alınır. Devletin üç temel görevi olan yasama, yürütme ve yargı güvence altındadır. Dış politika kararları da kamuoyu, ülkenin gerçekleri vb. durumlar göz önüne alınarak dış işleri bakanlığı tarafından hazırlanır ancak sorumluluk hükûmetindir. Demokratik ülkelerde halkın karar vericilere yönelik olarak hesap sorabilme mekanizmaları mevcuttur. Immanuel Kant, Demokratik Barış Kuramı nda uluslararası ilişkilerle ilgili olarak ve özellikle barış konusunda: Demokrasiler birbirleriyle savaşmaz. demektedir. Günümüz dünyasında baktığımızda savaş ve çatışmaların genellikle demokratik özellikleri zayıf veya dikta yönetimindeki ülkeler arasında veya bunlarla demokrasiler arasında olduğunu görmekteyiz. Yerleşik ve işleyen bir demokrasiye sahip ülkeler arasında savaş ve çatışmalar pek görülmemektedir. 104

9 Otoriter yönetim biçimlerinde ise durum oldukça farklıdır. Yönetim tek elden veya bir grubun idaresinde yürütülür. Kararlar yine bu kişiler tarafından alınır; hesap verme veya hesap sorma mekanizmaları işlemez. Devlet başkanının bütün yürütmeyi elinde tuttuğu, otoriter siyasi rejimlerde dış politika, tamamen bu başkan tarafından belirlenir. Hükûmetin görevi, verilen kararları uygulamaktır. Dış politika uygulamalarında da bu yönetimlerin saldırgan ve çatışmacı bir dış politika izleme olasılıkları daha fazladır. Ayrıca baskıcı yönetimlerin iç çatışmaları, özellikle bu ülkelerin halklarının yönetime başkaldırması durumunda diğer devletlerin müdahalesi ile uluslararası alana yayılmaktadır. Baskıcı yönetimlerde halk, yöneticilerin olağanüstü kişiler olduklarına, hiç yanlış yapmayacaklarına inandırılır ve yönetime, sınırsız yetkiler verilir. İtalya da bütün yetkileri elinde toplayan, adeta yarı tanrı konumuna getirilen Mussolini için Doğu ve Batı Almanya arasındaki Utanç Duvarı, 9 Kasım 1989 tarihinde yıkıldı. Mussolini her zaman haklıdır. anlayışı hâkim olmuştur. Bu durum, General Franco nun iktidara geldiği İspanya da ve Hitler Almanya sında da görülmüştür. Güçlerini, denetimlerinde tuttukları silahlı kuvvetlerden alan bazı diktatörler, ülkelerini yıkıma sürükleyebilmekte, hatta insanlığa büyük zararlar verebilmektedirler. 3. Ekonomik Sorunlar ve Çevre Sorunları a. Kaynakların Paylaşımı Sorunu Küresel sorunlar içinde önemli bir yer işgal eden ekonomik sorunlar, daha çok kaynakların üretimi, kullanımı ve paylaşımı konusunda karşımıza çıkmaktadır. Ekonomik alanda atıl durumda olan kaynaklar ülkeler için büyük bir kayıptır. Genel anlamda en çok atıl kaynaklar da yer altı zenginliklerinde görülmektedir. Yer altı kaynakları (madensel ham maddeler), sanayinin ana girdileridir. Sanayi toplumları, yer altı kaynaklarını iyi değerlendirdikleri için gelişmişlerdir. Madenlerin ve enerji kaynaklarının üretimi, kullanımı ve paylaşımı, özellikle XX. yüzyıldan sonra devletler arasında savaş nedenlerinden biri olmuştur. 6 OPEC Başlıca Ham ve Rafine Edilmiş Petrol Akışları 2012 (1000 varil/gün) Ekvador Venezuella Cezayir Nijerya Libya Angola Irak S. Arabistan Kuveyt Katar İran B.A.E. OPEC Afrika OPEC Latin Amerika OPEC Orta Doğu 105

10 6 Günümüzde yenilenemeyen enerji kaynaklarından olan kömür, özellikle doğal gaz ve petrol rezervleri ön plana çıkmıştır. Bu rezervlerin yakın bir dönemde tükenecek olması, birçok uluslararası sorunu ortaya çıkaracaktır. Petrol ve doğal gazın öneminin giderek artacağı ancak alternatif enerji kaynakları olarak yenilenebilir enerji kaynakları ve nükleer enerjiye ağırlık verileceği tahmin edilmektedir. Dünya petrol rezervinin yaklaşık 2/3 ü Orta Doğu bölgesindedir. Petrol tüketen ve ithal eden sanayisi gelişmiş ülkeler ABD, Çin, Japonya, İngiltere, Fransa ve Almanya dır. Çok petrol rezervine sahip ülkeler ile petrole çok ihtiyaç duyan ülkelerin farklı olması, petrol sorununun ortaya çıkmasının bir başka nedenidir. Mevcut enerji kaynaklarının üretimi yanında yeni rezervlerin bulunması ve paylaşımı da uluslararası ilişkiler ile dengeleri etkilemektedir. Bazı kaynakların nispeten azalması ve kaynakların ülkeler arasındaki paylaşımı, anlaşmazlıklara sebep olmakta ve güvenliği tehdit etmektedir. Ancak devletlerin iş birliği yaparak azalan kaynakları verimli kullanmaya çalıştıkları girişimlerin sayısı da oldukça fazladır. Örneğin, Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu, bu tür girişimlerin başında gelmektedir. Enerji kadar hatta belki ondan daha önemli bir konu da su kaynaklarıdır. Birleşmiş Milletlerin yaptığı araştırmalara göre dünya nüfusunun 2/7 si su kıtlığı ile karşı karşıya bulunmakta ve iyimser bir tahminle 2050 yılında her dört kişiden birinin yeterli içme suyuna ulaşamayacağı öngörülmektedir. Su kıtlığı, beraberinde pek çok başka sorunu getirdiğinden su kaynaklarının paylaşımı sorunu dış politika karar vericileri için öncelikli bir sorun hâline gelmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin yüzde 60 ının yaşadığı su kıtlığı, küresel çözüm bekleyen acil uluslararası sorunların başında gelmektedir. Bilgi Kutusu KUZEY KUTBU İÇİN KIYASIYA REKABET Kuzey Kutup Denizi ne kıyısı olan Rusya, Kanada, Amerika Birleşik Devletleri, Danimarka ve Norveç, Moskova da düzenlenen konferansta bölge üzerindeki işletme haklarını görüşüyor. Bölgenin çekiciliğini ise kutuptaki petrol ve doğal gaz rezervleri arttırıyor. Buzulların erimesiyle birlikte doğal gaz ve petrol arama çıkarma maliyetlerinin azalacak olması, bölgeyi daha çekici bir hâle getiriyor. Bugüne kadar çalışmalara milyarlarca dolar harcayan bu ülkeler, bölgenin işletme haklarını almak için kıyasıya rekabet ediyor. Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi, ülkelerin sınırları etrafındaki 200 millik deniz alanında araştırma, avlanma ve maden işletme gibi çalışmalar yürütebilmesine imkân sağlıyor. Ülkelere, araştırma faaliyetleri yürütecekleri deniz alanının kendi ana karalarına bağlı olduğunu ispat etmeleri hâlinde de bu alanı aşma olanağı tanınıyor. Ancak bir milyon kilometrekareden büyük bir alana yayılan deniz yatağının nasıl paylaşılacağı konusunda uzlaşamayan bu 5 ülkenin temsilcileri, Moskova daki toplantıda da henüz bir anlaşma sağlayamadılar. Kuzey Buz Denizi b. Açlık ve Yoksullukla İlgili Sorunlar Bir insan için en önemli hak, yaşama hakkı olup bunun için de insanın asgari ölçüde beslenmesi gerekir. Bu besini bulamayan insanlar için açlık söz konusudur. Bir de toplu açlık vardır ki kıtlık veya kuraklık ile ortaya çıkmaktadır. Dünyada beslenme kaynaklarının dağılımı ülkeler arasında dengesizlik gösterdiği gibi bir ülkenin farklı bölgelerinde de dengesizlik görülebilmektedir. BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) yetkilileri, gelişmekte olan ülkelerin kalkınmasındaki büyük engelin, açlık ve yetersiz beslenme olduğunu ifade etmektedirler. 106

11 FAO nun dünya genelindeki gıda güvensizliğine ilişkin raporuna göre 842 milyon kişi (dünya nüfusunun yüzde 12 si) te kronik açlık çekmektedir. Özellikle Sahra Altı Afrika'sında durumun endişe verici olduğuna değinilen raporda, dünyada en fazla yetersiz beslenmenin %21 ile bu bölgede görüldüğü, Afrika da hâlâ beş kişiden birinin yetersiz beslendiği açıklanmaktadır. FAO, kaydedilen gelişmelere rağmen yetersiz beslenenlerin yaklaşık %60 ının Güney Asya (295 milyon kişi) ve Sahra Altı Afrika'sında (223 milyon kişi) bulunduğuna dikkati çekmektedir. Devletler FAO çatısı altında 2015 yılına kadar dünyadaki açlık yaşayan insan sayısını yarı yarıya düşürmek için Açlıkla Mücadelede Uluslararası İttifak girişimini başlatmıştır. Örgüte göre dünyada yeteri kadar gıda maddesi mevcuttur ve sadece dağılımında sorun vardır. Bu kaynaklar eşit dağıtılsa kişi başına günde kalorilik gıda maddesi düşecek ki bu miktar, bir kişinin günlük ihtiyacının yaklaşık iki katıdır. Kevin Carter, "Akbaba" adını verdiği bu fotoğraf ile Pulitzer Ödülü'nü kazandı ama Sudan daki dramın görüntülediği fotoğraftaki küçük kızın akıbeti meçhul kaldı. 6 Aç bir çocuğun günlük beslenme maliyeti ortalama 25 senttir. Bu, onun hayatını ebediyen değiştirir. Hayatta kalmak için beslenme temel ihtiyaç olmasına rağmen ortalama her sekiz kişiden biri aç yatmaktadır. Sıfır açlığı hayatımızda gerçekleştirebiliriz. Bin yıl kalkınma hedeflerinin ilk adımı 2015 yılına kadar açlığı yarı yarıya indirmektir. AÇLIK HARİTASI yılları arasında yetersiz beslenenlerin oranı % <5 % <5 % <5 % <5 % <5 % <5 Çok düşük gıdasızlık Orta düşük gıdasızlık Orta derecede yüksek gıdasızlık 107 Yüksek gıdasızlık Çok yüksek gıdasızlık Eksik ya da yetersiz veri Take a look at our interactive hunger map at

12 6 Gelişmiş ülkelerde aşırı beslenmenin sıkıntıları yaşanırken kalkınmakta olan ülkelerde açlık sorunu vardır. FAO ya göre açlığın önemli sebepleri savaş ve iç çatışmalardır. Afrika da 30 a yakın ülkede bu durum söz konusudur. Bugün dünyada yaşanan gıda sıkıntısının %50 sine insanlar sebep olmaktadır. Bunlar etnik ve dinsel terör, iç çekişmeler, yanlış tarım uygulamaları ve devlet politikaları ile düzensiz beslenmeden kaynaklanmaktadır. Açlık, bir ülkenin ekonomik ve sosyal yapısını da olumsuz etkilemektedir. Savaş ve çatışmalar, tarımsal üretimi ve gıda ulaşımını engellemektedir. Ayrıca iç savaşlardaki can kayıplarının, ülkeler arası çatışmalardan doğan can kayıplarından fazla olduğu ifade edilmektedir. Öte yandan yoksulluk, insanın yaşaması için gerekli olan mal ve eşyalardan mahrum olmasıdır. Dünyada 7 milyar kişinin yaklaşık beşte biri günde bir doların altında harcamayla hayatını sürdürmeye çalışmaktadır. BM Kalkınma Programı, yoksulluğun yalnızca gelir düzeyine bakılarak tanımlanmasını yanlış bulmaktadır. Daha geniş anlamda değerlendirmeler yapılmakta; insani fakirlik endeksi üzerinde çalışılmaktadır. Bu endekste, ortalama ömür, okuma yazma oranı, beslenme, sağlık hizmetlerinden yararlanma, sağlıklı içme suyuna ulaşma gibi veriler dikkate alınmaktadır. Örneğin, gelişmiş ülkelerde ortalama yaş yıl iken Uganda da 41 dir. Afganistan da temiz suya ulaşabilen insanların oranı% 12 dir. Bütün bu veriler, yaşanabilir bir dünya için yoksullukla etkin bir mücadele verilmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Sayfa 106 da bulunan 2013 yılı dünya açlık haritasındaki veriler dikkate alındığında, bu sorunu yaşayan ülkelerin ekonomik olarak gelişmemiş olduğu dikkat çekmektedir. c. Çevre Sorunları Çevre sorunları günümüzde dünyanın önemli sorunlarından biridir. Özellikle sanayileşme ile birlikte dünyada üretim ve tüketimdeki hızlı artış, çevrenin kirlenmesine, doğal kaynakların azalmasına yol açmış ve geleceğimizi tehdit eder boyuta ulaşmıştır. Gittikçe küçülen dünyamız âdeta Küresel Köyün Ortak Arazisi hâline gelmiştir. Yaşama alanı olarak dünyayı paylaşan insanlar hava, su, toprak gibi doğal unsurların kirlenmesiyle hep birlikte zarar görmektedirler. Artık çevre sorunları, devletlerin sınırlarını aşmış ve uluslararası nitelik kazanmıştır. Bu sorunlar, bir iki devletin anlaşması sonucunda çözülebilecek bir sorun olmaktan çıkmış, iş birliği kaçınılmaz olmuştur. Örneğin, gelişmiş bir ülke olan Kanada, ülkesindeki asit yağmurları için ABD ile iş birliği yapmak durumundadır. Çevre sorunları ile nüfus artışı arasında da bir ilişki vardır. Dünya nüfusunun hızlı artışı ve tüketim kültürü sonucunda daha fazla üretim, daha fazla tüketim, daha fazla kirlilik ortaya çıkmaktadır. Aynı zamanda daha yüksek hayat standartları talep eden insanların sayısının artması da tüketimi artırdığı için bir çevre tehdidi oluşturmaktadır. Gıda üretimi, bu durumun iyi örneklerindendir. Dünya gıda üretimi, dünya nüfusunun artma hızından daha fazla artmaktadır. Gıda üretimi, dengesiz bir şekilde dağılım gösterdiği için kalkınmış ülkelerde gıda stoku fazlası oluşurken yoksul ülkelerde açlık yaşanmaktadır. Gıdanın yetersiz olduğu ve nüfusun arttığı toplumlarda orman arazilerinin yok edildiği ve çölleşmenin yaşandığı gözlemlenmektedir. Öte yandan sanayileşmeyle birlikte kitlesel üretim yapılması da çevreye zarar vermektedir. Zaten kıt olan ham maddelerin ve enerji kaynaklarının yok olması tehlikesi bulunmaktadır. Ayrıca su kaynaklarının, toprağın ve havanın kirlenmesinin arkasında da denetimsiz sanayi üretimi bulunmaktadır. Bu tür çevre kirlilikleri, çoğu zaman bir ülkenin sınırlarını aştığı için uluslararası nitelik taşımaktadır. 108 Bilgi Kutusu Sürdürülebilir Kalkınma: Sürdürülebilir kalkınma kavramı ilk kez, 1987 yılında Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonunca hazırlanan Brundtland Raporu'nda, Bugünün gereksinimlerini, gelecek kuşakların gereksinimlerini karşılama yeteneğinden ödün vermeden karşılayan kalkınma olarak tanımlanmıştır. Ormanların tahrip edilmesi, sellere yol açmaktadır.

13 Dünya gündeminde giderek artan bir önem kazanan küresel ısınma ve iklim değişikliği sorunu, günümüzde uluslararası alanda ele alınmış kapsamlı çalışmalardan biridir. Bu konuda dünya ülkeleri arasında ciddi bir beraberlik ve duyarlılık gelişmiş ve 1997 yılında Kyoto Protokolü imzalanmıştır. Amacı, küresel ısınmayı azaltmaya çalışmak olan bu Protokol, 2009 yılında 169 ülke tarafından kabul edilmiştir. Küresel iklim Brezilya da mera açmak amacıyla yok edilen yağmur ormanları değişikliği özellikle sıcaklık ve yağış faktörlerini etkileyeceğinden kuraklık, çölleşme, sel gibi felaketler daha çok artacaktır. Çevre sorunlarının artışı ile birlikte çevre ile uyumluluğu gözeten sürdürülebilir kalkınma veya sürdürülebilir gelişme kavramları gündeme gelmiştir. Çevre sorunları, hem küresel hem de ulusal bir endişe kaynağıdır. Çarpık yapılaşma, plansız sanayileşme, ozon tabakasının incelmesi, iklim değişikliği, ormanların tahribi, canlı türlerinin yok olması, çölleşme, toprağın kirlenmesi, buzulların erimesi, deniz seviyesinin yükselmesi gibi sorunlar, bütün insanlığı tehdit etmektedir. Bunun için etkin ve sürdürülebilir politikalarla mevcut durumun istikrarı sağlanmalı, ulusal veya uluslararası iş birlikleriyle ve sorumluluk anlayışıyla biyolojik kaynakların korunması gerekmektedir. Sonuçta; yaşadığımız çevre ile kalkınma arasında koruma ve kullanma dengesini iyi kurmamız gerekmektedir. Bunun için koruyarak kullanma ve geliştirerek koruma konularında çaba sarfedilmesi gerekmektedir. Ne pahasına olursa olsun kalkınma düşüncesi ne kadar yanlış ise Hiçbir şey yapılmasın. düşüncesi de o kadar yanlıştır. Bu yüzden yapılması gereken, içinde bulunduğumuz XXI. yüzyılda ve hızla küreselleşen dünyamızda, ulusal ve uluslararası kuruluşların ve devletlerin çevre ve kalkınma ile ilgili çözümler, alternatifler ve yaptırımlar konusunda daha çok yoğun ve sıkı iş birliğidir. 6 B. BÖLGESEL SORUNLAR HAZIRLIK ÇALIŞMASI Balkanlar, Orta Doğu ve Kafkasya bölgelerinde yaşanan sorunlar nelerdir? Araştırınız. ANAHTAR SÖZCÜKLER Bask, entegrasyon, ETA, Herri Batasuna, IRA, Karabağ sorunu, özerklik, Sinn Fein, tampon devlet 1. Orta Doğu ETKİNLİK Orta Doğu nun stratejik, jeopolitik, tarihî, dinî ve kültürel önemini artıran özelliklerine birer örnek veriniz. 109

14 6 Orta Doğu, geçmişte olduğu gibi günümüzde de dünyanın sorunlu bölgelerinden biri olarak dikkat çekmektedir. Bölgenin jeopolitik yapısı ve tarihî özellikleri, dünya politikasındaki yerini ve önemini artırırken, küresel güçlerin egemenlik rekabetinin bir unsurunu da oluşturmaktadır. XIX. yüzyılda petrolün bulunması bölgenin dünya çapında önemini artırmıştır. BULGARİSTAN KARADENİZ RUSYA HAZAR DENİZİ KAZAKİSTAN KIRGIZİSTAN YUNANİSTAN TÜRKİYE GÜRCİSTAN ÖZBEKİSTAN ERMENİSTAN TACİKİSTAN AZERBAYCANTÜRKMENİSTAN NAHÇIVAN ÇİN AKDENİZ MISIR KKTC SURİYE GKRK LÜBNAN İSRAİL FİLİSTİN ÜRDÜN IRAK SUUDİ ARABİSTAN KUVEYT İRAN BAHREYN KATAR BAE UMMAN AFGANİSTAN UMMAN KÖRFEZİ PAKİSTAN HİNDİSTAN NEPAL KIZIL DENİZ SUDAN ERİTRE YEMEN HİNT OKYANUSU ETİYOPYA SOMALİ Orta Doğu ülkeleri km Orta Doğu, coğrafyasında geçmişten günümüze yaşanan başlıca sorunlar şunlardır: a. Filistin Sorunu Filistin sorunu, Orta Doğu yu ilgilendiren bölgesel bir sorun olarak ortaya çıkmış ancak kısa zamanda uluslararası bir nitelik kazanmıştır. Sorun, uzun bir geçmişe sahip olmakla birlikte tarihî gelişimini, XIX. yüzyıldan itibaren ele almak gerekmektedir. Bu yüzyılda bölgeye gerçekleşen Yahudi göçü, sorunun başlamasında önemli bir etken olmuştur. I. Dünya Savaşı sırasında imzalanan gizli antlaşmalar uyarınca bütün Orta Doğu, İngiltere ve Fransa arasında paylaşılmış, Filistin de ise İngiltere nin manda idaresi kurulmuştur.1948 e kadar devam eden manda yönetiminin Yahudiler lehine olan politikaları, Filistin sorununun ciddi boyutlar kazanmasına yol açmıştır. Hitler yönetimindeki Almanya da, Yahudilerin soykırıma uğraması ve II. Dünya Savaşı ndan sonra uluslararası sistemin değişmesi, Filistin in geleceğini de derinden etkiledi. Savaştan yorgun çıkan İngiltere Yahudilerin, Filistin de devlet kurma talepleri karşısında sorunu Birleşmiş Milletlere havale etti. BM nin hazırladığı plan uyarınca Filistin, Yahudi devleti ile Arap devleti arasında paylaştırıldı. Kudüs ise BM nin vesayetinde uluslararası bir statüye kavuştu. İngiltere nin bölgedeki askerlerini çekmesiyle birlikte Yahudiler, 14 Mayıs 1948 de İsrail Devleti nin kuruluşunu ilan etti. Arap ülkelerinin (Mısır, Ürdün, Suriye, Irak ve Lübnan) bu oldubittiye sert tepki göstermesi üzerine çatışmalar başladı. İsrail bu savaşta Filistin in büyük bölümünü ele geçirdi. Kudüs ise İsrail ve Ürdün arasında paylaşıldı. İsrail in eline geçen topraklardaki yüz binlerce Filistinli ise komşu ülkelere sığınmak zorunda kaldı. Mısır liderliğindeki Arap devletleri ittifakı ile İsrail arasında yaşanan bu ilk savaştan sonra 1956, 1967 (Altı Gün Savaşı) ve 1973 yılında üç savaş daha yaşanmıştır. Bu savaşlar sonunda topraklarını altı kat genişleten İsrail Devleti, stratejik bakımdan güvenli sınırlara ulaşmıştır. Ancak 1,5 milyon Arap nüfusunun İsrail sınırlarına dâhil olmasıyla yeni sorunlar ortaya çıkmıştır. 110

15 ETKİNLİK 6 1. Altı Gün Savaşı'na katılan devletlerin isimlerini bulunuz. 2. Filistin e ilk Yahudi göçü, 1882 yılında Rusya dan gerçekleşmiş ve bölgede bir Yahudi topluluğunun oluşturulması çabası, XIX. yüzyıl boyunca devam etmiştir. Aşağıdaki görseli inceleyerek Yahudi göçlerinin, bölgenin siyasi yapısı üzerinde meydana getirdiği değişiklikleri değerlendiriniz. BM Taksim Planı Lübnan Lübnan Lübnan Lübnan Suriye Suriye Suriye Suriye Akdeniz TELAVIV Haifa Nablus Ramallah Akdeniz TELAVIV Haifa Nablus Ramallah Akdeniz TELAVIV Haifa Nablus Ramallah Akdeniz TELAVIV Haifa Nablus Ramallah Gaza Daresselaam Daresselaam Ürdün Ürdün Gaza Gaza Daresselaam Ürdün Gaza Daresselaam Ürdün Filistin İsrail İsrail İsrail Mısır Mısır Mısır Mısır km İsrail Filistin 1946 dan 2008 e kadar İsrail topraklarının genişlemesi Filistin in işgal süreci İsrail, Mısır la 1979 da imzaladığı Camp David (Kemp Deyvid) Antlaşması uyarınca işgali altındaki Sina Yarımadası'nı boşaltmış olmasına rağmen BM kararlarına aykırı olarak işgal ettiği diğer topraklardan şimdiye kadar çekilmiş değildir yılında başlayan Oslo Barış Süreci de beklenen barış ortamını sağlayamamıştır. Oslo Barış Süreci, İsrail in, işgal altındaki Filistin topraklarından çekilmesini ve bağımsız bir Filistin devletinin kurulmasını öngörmekteydi. Ancak söz konusu barış girişimi, İsrail Başbakanı Ariel Şaron un Mescidi Aksa yı ziyareti sonrasında başlayan II. İntifada hareketi nedeniyle sona ermiştir. Bugün Filistin de kalıcı barışın sağlanabilmesi, şu sorunların çözülmesine bağlıdır: İsrail in işgal ettiği topraklardan çekilmemesi, Kudüs ün nihai statüsü sorunu, Filistinli mültecilerin geri dönüşü, İşgal altındaki topraklarda bulunan Yahudi yerleşimcilerin durumu de İsrail işgaline karşı başlayan Filistin direnişine İntifada adı verilmiştir. 111

16 6 b. Su Sorunu Bilim insanlarına göre Orta Doğu da XXI. yüzyılın en değerli maddesi, su olacaktır. Bölgedeki su sorunu muhtemel bir savaşın da en önemli nedeni olarak görülmektedir. Orta Doğu coğrafyasında üç önemli su kaynağı bulunmaktadır. Bunlar Nil Havzası, Ürdün Nehri ve Dicle-Fırat Havzası dır. Dünyada su kıtlığı yaşayan 26 ülkeden 14 ü Orta Doğu da bulunmaktadır. Orta Doğu da su sıkıntısını çok fazla yaşayan ülkeler Filistin, Ürdün ve İsrail dir. Hesaplamalara göre, 30 yıl sonra bu ülkelerdeki su kaynakları ancak içme gereksinmelerini karşılamaya yetecektir. Hızlı nüfus artışı, artan şehirleşme, genişleyen tarım alanları ve büyüyen sanayi, suya olan ihtiyacı artırmaktadır. Öte yandan bilinçsiz sulama nedeniyle tarım alanlarındaki tuz oranının artması, kaynakların kirlenmesi ve suyun enerji üretimi için kullanılması, sorunun bir başka boyutunu oluşturmaktadır. c. Terör Sorunu Günümüzde insanlığın karşı karşıya bulunduğu önemli ortak sorunlardan biri terördür. Terör eylemleri nedeniyle her yıl binlerce insan hayatını kaybetmektedir. Terör Orta Doğu nun da önemli sorunlarındadır. Terör sorunu, Orta Doğu da, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde yoğunluk kazanmıştır. Bölgedeki terör faaliyetleri, 2001 den itibaren uluslararası gündemin ilk sırasına yerleşmiş ve başta ABD olmak üzere Batılı güçlerin bölgeye müdahalelerinde, gerekçe olarak kullanılmıştır. Uluslararası güçler, terör olgusunu kullanarak Orta Doğu da süre gelen istikrarsızlık teröre zemin etnik yapılar arasındaki mücadeleyi derinleştirmektedir. Terör örgütlerinin finansal hazırlamaktadır. ve askerî desteklerindeki çeşitlilik, bunun önemli bir kanıtıdır. Orta Doğu da terörün beslendiği unsurlar, aynı zamanda Orta Doğu nun öteden beri devam eden sorunlarıdır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür: Petrol ve enerji kaynaklarının varlığı ve paylaşımı, Batı kültürüne yönelik tepki, Sosyoekonomik sorunlar, Mevcut politik yapı, Arap-İsrail çatışması, Batılı devletlerin müdahaleleri, Körfez savaşlarının neden olduğu istikrarsızlık, Etnik yapıdan kaynaklanan sorunlar. Yetersiz su kaynakları, Orta Doğu da tarım arazilerinin çölleşmesine neden olmaktadır. 112

17 ç. Petrol Sorunu Günümüzde Orta Doğu, pek çok insan için zengin petrol kaynaklarıyla özdeşleşmiş durumdadır. Orta Doğu da yapılacak her türlü analizde petrol faktörünün göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Petrolün bulunmasından sonra Orta Doğu, jeostratejik açıdan dünyanın önemli bölgelerinden biri hâline gelmiştir. Petrolün kullanımı ve güvenliği zamanla çatışma ortamlarının ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Bölge, 1973 ten sonra hızla silahlanan ve petrol gelirleri yoluyla uluslararası bir güç Körfez Savaşı sırasında Bağdat bombardımanı, 20 Mart 2003 hâline gelmeye çalışan İran, Irak ve Suudi Arabistan ın rekabetine sahne olmuştur. Bu rekabet sonucunda yılları arasında İran-Irak Savaşı yaşanmıştır yılında Irak ın Kuveyt i işgal etmesi ve bu durumu gerekçe gösteren küresel güçlerin bölgeye müdahalesiyle sonuçlanan Körfez Savaşı da petrolün, uluslararası politikanın şekillenmesindeki etkisini göstermektedir. 6 ETKİNLİK Aşağıdaki tabloyu inceleyiniz. Orta Doğu daki hâkim siyasi yapının, bölgenin sorunları üzerinde etkisi olup olmadığını tartışınız. ORTA DOĞU NUN SİYASİ YAPISI ÜLKELER CUMHURİYET MONARŞİ ANAYASA SEÇİMLER SİYASAL PARTİLER TEMSİLÎ MECLİS Bahreyn x x x BAE x x x Filistin x x x x Irak x x x x x İran x x x x x İsrail x x x x x Katar x Kuveyt x x x x Lübnan x x x x x Mısır x x x x x S.Arabistan x x Suriye x x x x x Türkiye x x x x x Umman x x x x x Ürdün x x x x x DANIŞMA MECLİSİ 113

18 6 2. Kafkasya 11 Eylül 2001 saldırıları sonrasında Orta Asya-Kafkasya ekseninde yoğunlaşan küresel güç rekabeti, Kafkasya yı uluslararası politika gündeminin ön sıralarına yerleştirmiştir. ABD, AB ve Rusya gibi küresel güçlerin yanında Türkiye ve İran gibi bölgesel güçlerin rekabetinin yaşandığı bölge, çok parçalı etnik yapısı ve çözümü zor iç sorunları nedeniyle dünyanın karışık coğrafyalarından biridir. Bunun yanında Kafkasya jeopolitiğini etkileyen başka sorunlar da bulunmaktadır. Kafkasya da yaşanan önemli sorunlardan biri Çeçenistan sorunudur. Sovyetler Birliği döneminde İnguşlarla birlikte özerk bir cumhuriyet statüsünde yaşamış olan Çeçenler, 1 Kasım 1991 tarihinde, Cahar Dudayev önderliğinde bağımsızlıklarını ilan etmişlerdi. Dudayev in başlattığı bağımsızlık hareketi Rusya tarafından 1995 yılında bastırılmış, buna rağmen Çeçen direnişçileri ile Rus birlikleri arasındaki çatışmalar yer yer devam etmiştir. Çeçen direnişçilerin başta Gürcistan olmak üzere çevre bölgelerde örgütlenmeleri, Rusya nın Gürcistan a baskı uygulamasına ve Gürcistan yönetimindeki Abhazya ile Güney Osetya daki ayrılıkçı hareketlere destek vermesine neden olmuştur. Kafkasya nın diğer önemli bir sorunu da Azerbaycan ve Ermenistan arasında çatışmalara neden olan Karabağ sorunudur. Uzun bir geçmişi olan Karabağ sorunu, 1980 lerin ikinci yarısında Ermenistan ın Azerbaycan a ait Karabağ bölgesinin dağlık kısmında yeniden hak iddia etmesiyle ortaya çıkmıştır. Ermenilerin Dağlık Karabağ üzerindeki hak talepleri, burada nüfusun çoğunluğunu oluşturdukları iddiasından kaynaklanmaktadır. Azerbaycan ın, topraklarının % 20 sini kaybetmesine neden olan Azeri-Ermeni çatışmaları, 1994 yılında imzalanan bir ateşkes anlaşmasıyla sona ermiştir. Ancak sorun henüz çözülebilmiş değildir. Bu konuda AGİT bünyesinde oluşturulan Minsk Grubu nun çabaları da sonuç vermemiştir km Kafkasya Siyasi Haritası Karabağ da kurulan Ermeni yönetimi, tam bağımsızlık talep etmekte, buna karşın Azerbaycan, bölgeye genişletilmiş bir özerklik vermeyi önermektedir. Ermenistan ise işgal ettiği toprakları vermemeye kararlı görünmektedir. 114

19 6 ABHAZYA RUSYA KARADENİZ KUZEY OSETYA GÜRCİSTAN Tiflis ERMENİSTAN TÜRKİYE Erivan AZERBAYCAN DAĞLIK KARABAĞ Bakü HAZAR DENİZİ Laçin Ermenistan işgalindeki Azeri toprağı Dağlık Karabağ Sorunu İRAN km Karabağ sorunu ile yakından ilgilenen Türkiye, Rusya ve İran ise farklı politikalar izlemektedir. Türkiye, Karabağ sorununda Azerbaycan ın tezlerini desteklemekte, sorunun çözümünü Ermenistan la ilişkilerin geliştirilmesinin ön koşulu olarak görmektedir. Rusya için Kafkasya politikasında Ermenistan ın vazgeçilmez oluşu, Ermenilerin Dağlık Karabağ tezini güçlendirmektedir. İran ise kuzey sınırında güçlü bir Azerbaycan istemediği için Ermenistan ın yanında yer almaktadır. Kafkasya nın diğer önemli sorunları ise şunlardır: Gürcistan daki etnik sorunlar ve ayrılıkçı hareketler Hazar enerji havzasının paylaşımı meselesi Organize suçlar ve terör faaliyetleri Kadife Devrimler Hazar Denizi nde bir petrol platformu 3. Balkanlar Yugoslavya nın dağılma sürecine girmesi, Soğuk Savaş sonrası dönemde Balkanların, çatışma alanı hâline gelmesine neden olmuştur. Yugoslavya nın çok parçalı etnik ve dinî yapısı, dağılma sürecini başlatan önemli etkenlerden biridir. Çözülmeyi hızlandıran bir başka faktör ise 1990 yılında yapılan seçimlerdir yılı içinde Hırvatistan, Slovenya, Makedonya, Sırbistan ve Karadağ da yapılan seçimlerin ardından Yugoslavya nın temel gündemi, siyasal sistemin yeniden yapılanması olmuştur. Bu gelişmeler sürerken çoğunluğunu Arnavutların oluşturduğu Kosova da da çatışmalar başlamıştır. 25 Haziran 1991 de Slovenya ve Hırvatistan ın bağımsızlıklarını ilan etmeleri üzerine Yugoslavya Federal Parlamentosu, orduyu ülkenin bölünmesini önlemek için müdahale etmeye çağırmıştır. Öte yandan Makedonya 8 Eylül 1991 de; Bosna-Hersek ise 1 Mart 1992 de bağımsızlık kararı almıştır. Yugoslavya ya bağlı cumhuriyetlerin birbiri ardı sıra bağımsızlık kararı almaları, ülkeyi bir iç savaşın eşiğine getirmiştir. Bosna-Hersek in aldığı bağımsızlık kararının ardından bu cumhuriyetteki Sırplarla hükûmet güçleri arasında çatışmalar başlamıştır. Federal ordunun desteğini arkasına alan Sırpların başlattığı saldırılar kısa zamanda etnik ve dinî bir temizlik hareketine dönüştüğü sırada Bosna-Hersekli Hırvatlar da bağımsız bir devlet kurduklarını ilan etmişlerdir. 115

20 6 Bosna-Hersek te başlayan iç savaş üzerine BM, barışı korumak ve insani yardımları organize etmek üzere pek çok ülkenin katılımıyla, BM Mülteciler Yüksek Komiserliği ve BM Koruma Gücü nü oluşturmuştur. BM nin oluşturduğu bu askerî güce NATO da destek vermiştir. NATO, ayrıca 1994 yılı başından itibaren BM nin ilan ettiği uçuş yasağını uygulamaya başlamış, böylece Sırpların hava üstünlüğü sona ermiştir. NATO ya bağlı hava kuvvetleri bu çerçevede, 30 Ağustos 1995 tarihinde Bosna-Hersek teki Sırp hedeflerine bir dizi saldırı düzenlemiş, bu saldırılara daha fazla dayanamayan Sırplar görüşme masasına oturmak zorunda kalmıştır. 14 Aralık 1995 te imzalanan Dayton Antlaşması ile Bosna-Hersek kantonlara bölünmüş ve ülkenin %49 u Sırp Cumhuriyeti nin, %51 i Boşnak-Hırvat Federasyonu nun kontrolüne bırakılmıştır. Ayrıca, Doğu Slovenya yı Hırvatistan ın kontrol etmesi öngörülmüştür. Konfederasyonun yönetiminde ise dönüşümlü başkanlık sistemi uygulanması kararı alınmıştır. Balkan coğrafyasında yaşanan önemli sorunlardan biri Kosova meselesidir yılında yapılan anayasal düzenlemeler ile özerkliğini kaybeden Kosova da, Arnavutlar üzerindeki siyasi ve kültürel baskılar artmıştır. Bunun üzerine Yugoslavya nın bir parçası olmayı kabullenmeyen Kosovalı Arnavutlar, 1989 dan itibaren direnişe başlamıştır. Kosovalı Arnavutların direniş örgütü UÇK'nin (Kosova Kurtuluş Ordusu) faaliyetlerine karşın Sırpların başlattıkları etnik temizlik harekâtı ve bu olayların etkisiyle NATO nun Sırbistan a düzenlediği askerî operasyon, iki toplumun bir arada yaşamasını imkânsızlaştırmıştır yılında imzalanan barış antlaşmasıyla kâğıt üzerinde Sırbistan- Karadağ a bağlanan Kosova ya BM Barış Gücü gözetiminde genişletilmiş bir özerklik tanınmıştır. Barışın sağlanmasından sonra BM Kosova Bosna-Hersek İç Savaşı, temsilciliği, geçici yönetimin kurulması, parlamento seçimlerinin yapılması ve mültecilerin dönüşlerinin sağlanması için çalışmalarına başlamıştır. Kosova nın statüsü 2007 yılında Viyana da başlayan görüşmelerde tekrar ele alınmıştır. Sırp tarafının itirazlarına rağmen görüşmeler sonunda alınan karar uyarınca Kosova, 17 Şubat 2008 de bağımsızlığını ilan etmiştir. Kosova, bu kararla Avrupa nın ellinci ülkesi olmuş, denetim ise Birleşmiş Milletlerden Avrupa Birliğine geçmiştir. 4. Avrupa Yugoslavya Federasyonu nun parçalanma süreci, 21 Mayıs 1996 da Karadağ da yapılan referandum sonucunda tamamlanmıştır. Sırbistan-Karadağ Federasyonu na bağlı Karadağ, bağımsız bir devlet olarak uluslararası sisteme katılmıştır. Avrupa kıtası, dünyanın çok gelişmiş bölgelerinden biri olmasına rağmen geçmişte, bölgesel çapta bazı sorunlar yaşamıştır. Bu sorunların başında Kuzey İrlanda ve Bask sorunları gelmektedir. 116 Savaşlar Kargaşalar Bosna Hırvat-Müslüman Federasyonu Bosna Sırp Cumhuriyeti Yugoslavya da İç Savaş,