anışmanlığı Kuramdan Uygulamaya Binnur YEŞİLYAPRAK Editör 7. Baskı

Transkript

1 M esleki R ehberlik ve K D Kuramdan Uygulamaya ariyer anışmanlığı Binnur YEŞİLYAPRAK Editör 7. Baskı

2 Editör: Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak MESLEKİ REHBERLİK VE KARİYER DANIŞMANLIĞI: Kuramdan Uygulamaya ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2016, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2011, Ankara 7. Baskı: Eylül 2016, Ankara Yayın-Proje: Elif Turanlıoğlu Bultan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Kitabımızı, meslek yaşamımızda hep daha iyi olmak için bizleri motive eden ve esin kaynağımız olan ÖĞRENCİLERİMİZE ithaf ediyoruz Editör ve yazar grubu

4 KİTAP İLE İLGİLİ WEB SİTESİ Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya kitabını destekleyici bağlantılı kaynak ve materyallere aşağıdaki web adreslerinden ulaşılabilir. Web Konularla ilgili materyallere (sunu, uygulama ve etkinlikler, vaka örnekleri, ölçekler vb.) ulaşmak için web sitemizi ziyaret ediniz.

5 Yedinci Baskı İçin Birkaç SÖZ 2011 Eylül ayı sonunda büyük bir heyecan ile okuyucu ile buluşan kitabımızın ilk baskısı 4 ay içinde, ikinci baskısı 7 ay içinde tükendi. ''Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı" kitabımızı büyük bir ilgi ile karşılayan PDR alanındaki akademisyenlerimize, öğrencilerimize ve meslektaşlarımıza yürekten teşekkürler. Övgü dolu dönütler bizler için çok anlamlı ve teşvik edici muhteşem bir ÖDÜL oldu! Kısa sürede hazırladığımız ikinci baskıda, kitap gözden geçirilip bazı küçük düzeltmeler ve eklemeler yapıldı. İlk sayfalara "Kitaptan yararlanma kılavuzu" ile son sayfalara "Dizin" eklendi. Dördüncü baskıda ise gerekli güncellemeler ile birlikte bazı bölümler gözden geçirildi, geliştirildi veya sadeleştirildi. Kitabımızın bu yeni baskısını kariyer yolculuğunu daha iyi anlamak ve biçimlendirmek isteyen tüm bireylere, bu işi öğreten ve öğrenenlere yararlı olması dileğiyle sunuyoruz. Sevgi ve saygı ile... Eylül 2016, Ankara Editör Binnur YEŞİLYAPRAK

6 ÖNSÖZ Yaşamak şakaya gelmez, Büyük bir ciddiyetle yaşayacaksın Bir sincap gibi mesela, Yani, yaşamanın dışında ve ötesinde hiçbir şey beklemeden, Yani bütün işin gücün yaşamak olacak Yaşamı ciddiye alan herkes için iş/meslek en önemli yaşam rolüdür, çünkü Freud un belirttiği gibi İş, bireyin gerçekle bağlantısıdır. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı kitabı, bireyin yaşamının merkezinde yer alan çalışan rolü ile oluşturduğu kariyer sürecini açıklamayı, yönlendirmeyi ve geliştirmeyi hedefleyen tüm bireylerin, özellikle bu süreci desteklemeyi öğreten akademisyenlerin ve uygulayıcıların ihtiyaç duyduğu bilgi, beceri, tutum ve anlayışları kazandırmak amacıyla hazırlandı. Mesleki Rehberlik/Kariyer Danışmanlığı alanında güçlü bir kadro ile hazırlanan bu kaynak, öncelikle Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik alanındaki; lisans öğrencileri için bir DERS KİTABI, alan uygulamacıları için bir YARDIMCI KİTAP, yüksek lisans/doktora öğrencileri için bir KAYNAK KİTAP, ve alanla ilgili herkes için temel bir BAŞVURU KİTABI olmaya adaydır. Kitabın kapsamı oluşturulurken ilgili derslerin YÖK kur tanımları yanı sıra üstteki amaçlanan nitelikler esas alınmıştır. Bu düşünce ile oluşturulan kitap, mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki kuram ve uygulamaları birlikte sunma amacındadır. Kitabın içeriği ve sunuş biçimi oluşturulurken derslerin amacı, öğrencilerin hazır bulunuşluk düzeyleri ve hedeflenen yeterlikler göz önünde bulundurulmuştur. Kitabın tasarımında şu noktalar esas alınmıştır: *Kitabın kapsamı bu alanda çalışacak olanların taşıması gereken yeterlikler dikkate alınarak kuramsal ve uygulamaya dönük konularla bütünlük ve aşamalılık içinde oluşturulmuştur. *Konuların açıklanmasında; soyut, karmaşık, anlaşılması güç ayrıntılar yerine somut, açık ve anlaşılır bir dil ve sunum biçimi tercih edilmiş, dikkat çekici, özetleyici ve açıklayıcı tablo, grafik ve şekillere yer verilmiştir.

7 *Bölümlerin başında konunun ana hatlarına ve kazanımlara yer verilmiş, genel bir yapılandırmanın yapıldığı giriş ten sonra bilgiler genelden özele doğru sunulmuş, ilgili yerlere dikkat çekme ve tartışma soru ve örnekleri konulmuştur. *Her bölümde ilgili kuramsal bilgilerin yanı sıra uygulama ve etkinlik örneklerine önemli bir yer verilmiştir. ABD'de geliştirilen kuramlar ile bu konularda Türkiye deki ilgili programlar, ölçekler, ilgili tezler, uygulamalar ile bütünleştirilerek gerekli bağlantılar kurulmuştur. *Konuların kapsamı, öğrencilerin sorgulayıcı, irdeleyici, değerlendirici olmalarını teşvik edici şekilde sunulmuş, farklı görüş ve düşünceleri tartışmalarını sağlamak amaçlanmıştır. Kitabın bu alanla ilgilenenler için ufuk açıcı bir işlevi olması beklenmektedir. *Kitabın içerik ve biçimsel tasarımı bütünlük, tekrar, çağrışım, merak, uygulama, araştırma, motivasyon vb. öğrenme ilke ve süreçlerini esas alarak yapılandırılmıştır. *Kitap, ilgili bir web sitesi ile desteklenmiştir. Özellikle kitaptan yararlanan akademisyenler, öğrenciler ve uygulayıcılara, kitapta yer alan konu ve uygulamalarda, bu site çok zengin materyaller ve kaynaklar sunarak destek olabilecektir. Yukarıda sıralanan özellikleri ile sizlerle buluşan bu kitap ve bağlantılı web sitemiz, kuşkusuz ki yaşayan bir organizma gibi sizinle etkileşim sürecinde, sizden gelecek geri bildirimler ekseninde büyüyüp gelişecektir. Bu konudaki öneri ve katkılarınız özenle değerlendirilecektir. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı kitabının; yaşamayı, yaptığı işi ve kendini önemseyen herkese zengin yaşantılar sağlaması umut ve dileğiyle Binnur Yeşilyaprak Editör

8 Teşekkür "Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya kitabı, doktora tezimden sonra akademik çalışmalarım arasında bende heyecan ve coşku yaratan bir çalışma oldu diyebilirim öğretim yılında, yedinci yıl iznimi kullanarak Amerika da geçirdiğim dört mevsim boyunca yaptığım tüm çalışmaları, yaşadığım tüm duyguları, 30 yıllık kariyerimin bana verdiği donanımı, yaşantı zenginliğini bu kitapla size aktarabilecek miyim bilemiyorum. Ancak ben bu kitabın oluşma sürecinde çok zenginleştirici deneyimler yaşadım. Kariyer kuramlarının ışığında kendi kariyerimin ve yaşamımın bir değerlendirmesini yaptım. Sonunda, yaşamımda böyle bir fırsata sahip olduğum için ne kadar şanslı olduğumu düşündüm. Bu nedenle öncelikle bana bu fırsatı hazırlayan Ankara Üniversitesi rektörlüğüne, Eğitim Bilimleri Fakültesi dekanlığına ve yokluğumda benim yürüttüğüm görevleri de yüklenen bölüm arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. Kuşkusuz, kitabın ortaya çıkması, Penn State Üniversitesinde birlikte çalışma şansı yakaladığım, Kariyer Danışmanlığı alanında çok ünlü iki seçkin profesör, Dr. Edwin L. Herr ve Dr. Spencer G. Niles ın bana verdikleri esinler ve destek ile gerçekleşti. Özellikle Dr. Niles e beni konuk öğretim üyesi olarak davet ettiği, sürekli desteklediği ve bu kitaba da kendi modeli ile katkıda bulunarak bizi onurlandırdığı için teşekkürlerimi sunuyorum. Onların yanı sıra, alandaki birikimleri ve çalışmaları ile bu kitabın bölüm yazarlığını kabul eden (hepsi de benden daha genç) meslektaşlarımın katkı ve çabaları, benim bu alanda önemli bir ortak ürün ortaya koyma hayalimi gerçekleştirmemi sağladı. Bu alanda yaptıkları ve yapacakları çalışmalar ile Türkiye de mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanını geliştirecek olan bölüm yazarlarına çok teşekkür ediyorum. Kariyerimde her zaman desteklerini gördüğüm aileme ve tüm çalışmalarımda destek ve katkılarını alçak gönüllülükle sunan arkadaşım Dr. A. Millioğulları na yürekten teşekkürler. Kuşkusuz ki kariyer gelişimi çocuklukta başlayan ve ömür boyu devam eden bir süreç. İşte bu süreçte olumlu yönlendirmeleri ile beni etkileyen üç önemli ismi saygı ve sevgiyle anmak istiyorum; İlkokul öğretmenim Yücel Yılmaz, hocam Meliha Kavak ve danışmanım Prof. Dr. İ. Ethem Özgüven Kuşkusuz bu girişim bir kitap yazma yanı sıra, bu alandaki çalışmalar için bir kılavuz olma, web sitesi ile birlikte alanda önemli gelişmelere öncülük etme, yeni uygulamaları teşvik etme ve etkileyebilme amacı ve umudu taşımaktadır. Bu konuda düşündüklerimi yaşama geçirmek için her isteğimi koşulsuz kabul eden Pegem Akademi Yayıncılığın değerli elemanlarına teşekkür ediyorum. Ve elbette, şu anda bu satırları okuyan siz değerli meslektaşlarıma ve öğrencilerime (çünkü sizlerle etkileşime dayalı bu akademik ortamdan beslenerek üretiyorum), uygulayıcılar ile tüm okuyuculara binlerce teşekkürler Saygılarımla, Eylül 2011, ANKARA Binnur Yeşilyaprak, Editör

9 Bölümler ve Yazarlar Bölüm 1. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş Binnur Yeşilyaprak Ankara Üniversitesi Bölüm 2. Kariyer Gelişim Sürecini Etkileyen Faktörler Metin Pişkin Ankara Üniversitesi Bölüm 3. Özellik-Faktör Uyumlu Kuramlar Feride Bacanlı Gazi Üniversitesi Bölüm 4. Psikodinamik Yaklaşımlar Oya Yerin Güneri Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bölüm 5. Gelişimsel Yaklaşımlar Diğdem Müge Siyez Dokuz Eylül Üniversitesi Bölüm 6. Sosyal-Bilişsel Yaklaşımlar Ragıp Özyürek Ege Üniversitesi Bölüm 7. Yeni Yaklaşım ve Modeller Fidan Korkut Owen ve Spencer G. Niles Hacettepe Üniversitesi - Penn State Üniversitesi Bölüm 8. Kariyer Danışmanlığı Süreci Seher Aydemir Sevim Ankara Üniversitesi Bölüm 9. Kariyer Eğitim Programları Zeynep Hamamcı Gaziantep Üniversitesi Bölüm 10. Kariyer Danışmanlığında Değerlendirme Alim Kaya Mersin Üniversitesi

10 Kitaptan Yararlanma Kılavuzu: Kitabımızı farklı amaçlar ile kullanabilecek öğretim elemanları, lisans ve lisansüstü öğrenciler ile alan uygulayıcılarının bu kaynaktan daha çok yararlanmaları için aşağıdaki açıklamalar bir kılavuz işlevi görebilir: Kitapta 10 bölüm, 2 bölüm arası ve 10 adet Ek bulunmaktadır. Kapsam Okuyucuya bölüm kapsamında yer alan bilgilerin nasıl bir düzenlemeyle sunulacağını göstermekte ve öğrenmeye hazır oluşu sorgulamaktadır. İçindekiler Öğrencilerin ulaşması beklenen hedefleri tanımlayarak ünite sonunda bir değerlendirme yapmayı sağlamaktadır. Kazanımlar Kapsama ilişkin genel bir görüş kazandırma ve bilişsel bir çerçeve oluşturarak öğrenmeyi yapılandırmayı kolaylaştırmaktadır. Giriş Açıklanan konularla ilgili olarak öğrenilenlerin pekiştirilmesi, motivasyonun artırılması amacıyla yer verilmiş ve öğrencinin aktif katılımı amaçlanmıştır. Uygulama Konularla ilgili olarak verilen somut durumlar anlaşılmayı kolaylaştırıcı olarak hazırlanmıştır. Örnek

11 Öğrencilerin konuyla ilgili beyin jimnastiği yapabilmesi, böylece dikkati sürdürme ve kavrama düzeyini artırma hedeflenmiştir. Kuramlara ilişkin bilgiler, kuram kapsamında yapılan araştırmalar, geliştirilen ölçekler ve yapılan uygulamalar ile birlikte sunulmuştur. Tartışma Kitap kapsamında yer verilen her kuramın alana katkısı ve sınırlılıkları, kurama ilişkin yapılan değerlendirmeler ile birlikte sunularak öğrencilerin "Sorgulayıcı, İrdeleyici" olmalarını teşvik etmek amaçlanmıştır. Yurtdışı literatür kadar alanda Türkiye'deki literatürü kapsayıcı olması, farklı görüş ve düşünceleri içermesi, eski ve yeni paradigmaların karşılaştırmalı olarak sunulması hedeflenmiştir. (Web) Bu kitabın kuşkusuz ki en önemli ve en ayırd edici özelliği kendine ait bir web sitesine sahip olmasıdır. Konular içinde okuyucu, daha geniş bilgi ve uygulama örnekleri için web sitesine yönlendirilmektedir. Web Her bölümün sonunda genel bir değerlendirme yapılarak önemli noktalar vurgulanmıştır. Sonuç Konuların sunulmasında yararlanılan kaynaklar, metin içinde referans numarası sistemiyle bölüm sonlarında yer almıştır. Kaynakça

12 İÇİNDEKİLER Önsöz...vii Teşekkür...ix Bölümler ve Yazarlar...xi İçindekiler...xv 1. Bölüm Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş GİRİŞ... 2 İnsan Yaşamında Çalışmanın Anlam ve Önemi... 3 Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığının Dili: Temel Kavramlar... 5 Mesleki Rehberlik (Vocational Guidance) ve Kariyer Danışmanlığı (Career Counseling): Kavramsal Değişim... 7 Kariyer Danışmanlığı... 8 Kariyer Danışmanlığı: Mitler ve Gerçekler... 9 Kariyer Danışmanı Ne Yapar?...11 Kariyer Danışmanlığı ve Psikolojik Danışma...14 Kariyer Danışmanlığı Yeterlikleri...17 TARİHSEL BIR YOLCULUK...19 ABD'de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetlerinin Gelişimi...19 Başlangıç ve Köşe Taşları...19 Tarihsel ve Güncel Olarak Türkiye de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri: Amerika dan Avrupa ya Adımlar...22 Başlangıç Dönemi: Öncü Adımlar ( )...22 Arayış Dönemi: Kararsız Adımlar ( )...23 Gelişme Dönemi : Sistematik Adımlar ( )...25 Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Alanında Paradigma Değişimi...31 Globalleşmenin Yarattığı Yeni Eğilimler ve Sonuçları...32 Paradigma Değişiminin Kariyer Danışmanları Açısından Doğurguları...36 SONUÇ...38 Kaynakça...39

13 2. Bölüm Kariyer Gelişim Sürecini Etkileyen Faktörler GİRİŞ...44 KARİYER GELİŞİM SÜRECİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER...44 Psikolojik Faktörler...45 Yetenek...45 Yetenek Alanları...47 Zihinsel Yetenekler...49 Çoklu Zekâ...50 İlgi...53 Kişilik Özellikleri...56 Geniş ve Dar Kapsamlı Kişilik Ölçümleri ve Kariyerle İlişkisi...56 Beş Faktör Kişilik Modeli...57 İçe dönük ve Dışa dönük Kişilik Yapısı...58 Meslek Değerleri...59 Kariyer Danışmanlığında Değerlerin Önemi...60 Meslek Değerlerinin Sınıflandırılması...61 Sosyolojik Faktörler...63 Aile...63 Sosyoekonomik Sınıf...65 Cinsiyet...66 Ekonomik ve Politik Faktörler...71 SONUÇ...74 Kaynakça...75 Bölüm Arası MESLEKİ REHBERLİK ve KARİYER DANIŞMANLIĞI ALANINDAKİ KURAMLARA GİRİŞ...79 Kuramlar Ne İşe Yarar?...80 Kariyer Kuramları: Gerçekler, Metaforlar ve Tartışmalar...81 Kuramlar Nasıl Sınıflandırılır?...83 Kuramlar Nasıl Değerlendirilir?...84 Kuramlar Uygulamaya Nasıl Yansır?...86 Kaynakça...87 xvi Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya

14 3. Bölüm Özellik-Faktör Uyumlu Kuramlar GİRİŞ...90 ÖZELLİK VE ETMEN KURAMI...90 Özellik ve Etmen Kuramı nın Gelişimi...91 Temel Kavramları ve Varsayımları...92 Kariyer Danışma Süreci...93 Özellik ve Etmen Kuramının Değerlendirilmesi...97 İŞ UYUMU KURAMI...98 Temel Kavramları ve Varsayımları...98 Kariyer Danışma Süreci Danışmada Kullanılan Yöntem ve Teknikler İş Uyumu Kuramının Değerlendirilmesi HOLLAND IN TİPOLOJİ KURAMI Holland ın Tiplerinin Gelişimi Kuramının Temel Varsayımları ve Kavramları Holland ın Tipleri ve Özellikleri Gerçekçi Çevre Gerçekçi Kişilik Tipi Araştırmacı Çevre Araştırmacı Kişilik Tipi Sanatçı Çevre Sanatçı Kişilik Tipi Sosyal Çevre Sosyal Kişilik Tipi Girişimci Çevre Girişimci Kişilik Tipi Geleneksel Çevre Geleneksel Kişilik Tipi Tiplerin Kombinasyonları Kariyer Danışma Süreci Holland ın Tipoloji Kuramının Değerlendirilmesi SONUÇ Kaynakça Ek.1 Holland'ın Kuramı ile ilgili bir UYGULAMA : Altıgen Bahçe Etkinliği İçindekiler xvii

15 4. Bölüm Psikodinamik Yaklaşımlar GİRİŞ PSİKANALİTİK YAKLAŞIM Psikanalitik Yaklaşımda Meslek Seçimi Psikanalitik Yaklaşımda Kariyer Danışmanlığı Süreci Sonuç ve Değerlendirme ADLERİN YAKLAŞIMI Temel Kavramlar Aile Bütünlüğü (Family Constellation) Doğum Sırası (Birth Order) Yaşam Tarzı (Life Style) İlk Çocukluk Anıları (Early Recollections) Sosyal İlgi (Social Interest) Adler Yaklaşımında Kariyer Danışmanlığı Süreci Sonuç ve Değerlendirme ROE NUN YAKLAŞIMI Erken Çocukluk Döneminde Aile İçi Deneyimler I. İnsanlara yönelik meslekler II. İnsanlara yönelik olmayan meslekler Sonuç ve Değerlendirme MYERS BRİGGS TİP TEORİSİ Temel Kavramları İçe dönüklük (Introversion) ve Dışa dönüklük (Extroversion) Algılama (Perceiving) ve Yargılama (Judging) Myers Briggs Tipolojisinin Kariyer Danışmanlığında Kullanımı Sonuç ve Değerlendirme SONUÇ Kaynakça xviii Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya

16 5. Bölüm Gelişimsel Yaklaşımlar GİRİŞ GİNZBERG ve ARKADAŞLARININ MESLEKİ GELİŞİM KURAMI Fantezi (Hayal) Dönemi Deneme Dönemi Gerçekçi Dönem Ginzberg in Gelişim Kuramının Psikolojik Danışma Sürecinde Kullanımı İlgili Araştırmalar ve Kuramın Değerlendirilmesi SUPER IN YAŞAM BOYU-YAŞAM ALANI YAKLAŞIMI Super in Varsayımları ve Temel Kavramları Benlik Kavramı Yaşam Boyu-Yaşam Alanı Kariyer Olgunluğu Kariyer Örüntüleri Super in Kariyer Danışmanlığı Süreci Çocukların Kariyer Gelişimi: Super in Modeli İlgili Araştırmalar ve Kuramın Değerlendirilmesi GOTTFREDSON UN DARALTMA-UZLAŞMA KURAMI Gelişimsel Süreçler ve Temel Kavramlar Bilişsel Büyüme Öz Yaratım (Self-Creation) Daraltma Uzlaşma Psikolojik Danışma Süreci İlgili Araştırmalar SONUÇ Kaynakça İçindekiler xix

17 6. Bölüm Sosyal-Bilişsel Yaklaşımlar GİRİŞ KARİYER DANIŞMANLIĞINDA SOSYAL ÖĞRENME KURAMI Kariyer Kararı Vermede Sosyal Öğrenme Kuramı Kariyer Danışmanlığında Öğrenme Kuramı Kariyer Danışmasının Hedefi ve Kariyer Danışmanlarının Rolleri Kariyer Danışmanlığı Süreci, Müdahale Yöntemleri ve Uygulamalar Karar Verme, Problem Çözme, Hedef /Amaç Belirlemeyle İlgili Etkinlikler Kariyer İnançlarıyla İlgili Etkinlik Değerlendirme SOSYAL BİLİŞSEL KARİYER KURAMI Kuramın Geçmişi Genel Kuramsal Kavram ve Sayıltılar SBKK nın Çevresel Etkilere İlişkin Görüşleri Sosyal Ortam Etkileri Kariyer Engelleri ve Kariyer Destekleri Kariyer Gelişimi ile İlgili Denenceler ve Günlük Yaşamdan Örnekler İlgi gelişimiyle ilgili denenceler Yetenek ya da geçmişteki performans, değerler ve ilgilerle ilgili denenceler Hedefler ve performansla ilgili denenceler Çevresel değişkenlerin doğrudan ve dolaylı biçimlendirici etkileriyle İlgili denenceler Ülkemizdeki Araştırmalar Uygulamalar Risk Grubundaki Gençlere Yönelik Öneriler SBKK ve Kariyer Danışması Seçim ve Başarıya Ulaşmak için Engellerin Aşılması Değerlendirme BİLGİ İŞLEME YAKLAŞIMI Kariyer Danışma Süreci Değerlendirme SONUÇ Kaynakça xx Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya

18 7. Bölüm Yeni Yaklaşım ve Modeller GİRİŞ KARİYER DANIŞMANLIĞINDA POST MODERN YAKLAŞIMLAR Brown un Değer Temelli Kariyer Yaklaşımı Bireyin Kendi Hikâyesini Oluşturması Yaklaşımı Brott un Hikâyelendirme Yaklaşımı Yaşam Düzenleme Psikolojik Danışmanlığı KURAMLARI BİRLEŞTiRMEYE DOĞRU YÖNELİŞ Sistemler Kuramı Çerçeve Çalışması (SKÇÇ) Kariyer Yapılandırma Kuramı KARİYER DANIŞMANLIĞINDA BAZI YENİ MODELLER Amundson ve Arkadaşlarının Teker Modeli Kariyer Yelkenlisi Modeli Kariyer Akışı: Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli Kariyer Akışı Kariyer Akışı için Kuramsal Temeller: Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli (UOKGM) Kariyer Kuramlarının Durumu: Bir Değerlendirme SONUÇ Kaynakça Bölüm Arası KARİYER DANIŞMANLIĞI ALANINDAKİ KURAMLARA İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME Kariyer Gelişim Kuramlarının Uygulamada Kullanılması Kuramlara Kısa Bir Bakış Kuramlar mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığında ne zaman ve nasıl işe yarar? Kaynakça İçindekiler xxi

19 8. Bölüm Kariyer Danışmanlığı Süreci GİRİŞ Kariyer Danışmanlığı Süreci ve Özellikleri Kariyer Danışmanlığı Modelleri Egan ın 3 Aşamalı Modelini Temel Alan Uygulamalar Kariyer Danışmanlığı Teknikleri Alıştırmalar Kuvvet-Alan Analizi Meslek Bilgisi Akılcı olmayan İnançları Tartışma/Sorgulama Bilişsel Tartışma İmgelemsel Tartışma Akılcı olmayan İnançların Duyarsızlaştırılması Müdahalesi Olumlu Kendilik Konuşması Metafor Kullanma Model Olma ve Davranışın Prova Edilmesi Mesleki-Q-Gram Öykü Anlatma Kötümser ve iyimser yanım Yönlendirilmiş Fantazi Yaşam-Kariyer Değerlendirmesi Kariyer Müdahalelerinin Etkileri SONUÇ Kaynakça xxii Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya

20 9. Bölüm Kariyer Eğitim Programları GİRİŞ Kariyer Eğitimi Programları Kapsamlı Rehberlik Programları İçerisinde Kariyer Eğitimi Uygulamaları Kariyer Eğitimi Programlarının Geliştirilme Süreci Kariyer Eğitimi Programının Hedef Grubunu Belirleme Hedef Grubun Eğitim İhtiyaçlarını Belirleme Kariyer Eğitim Programının Amaçlarını Belirleme İlköğretim Birinci Kademe Kariyer Eğitim Programlarının Amacı İlköğretim İkinci Kademe-Kariyer Eğitiminin Amacı Lisede Kariyer Eğitim Programlarının Amacı Programın Hangi Yöntemle Sunulacağına Karar Verme Kariyer Eğitim Programının İçeriğini Yapılandırma Kariyer Eğitim Programını Uygulama İlköğretim Birinci Kademede Nasıl Uygulanmalı? İlköğretim İkinci Kademede Nasıl Uygulanmalı? Lisede Kariyer Eğitimi Programları Nasıl Uygulanmalıdır? Kariyer Eğitimi Programını Değerlendirme Örnek Kariyer Eğitimi Programları Eğitim ve Kariyer Araştırma Programı Gerçek Oyun (Real Game) Kaynakça Ek 1. Ülkemizde Uygulanan KGRP'da Yer Alan Kariyer Kazanım Örnekleri Ek 2. İlköğretim Ders Programlarında Yer Alan Kariyer Kazanımlarından Örnekler Ek 3. Kariyer Eğitimi Öğrenci İhtiyaç Analizi Form Örneği ( sınıflar için) Ek 4. Kariyer Eğitim Programları İle İlgili Kaynaklar Listesi Ek 5. Lise İçin Kariyer Planlama Etkinlik Örneği Ek 6. Kariyer Eğitimi Öğrenci Değerlendirme Formu Örneği ( sınıflar için) İçindekiler xxiii

21 10. Bölüm Kariyer Danışmanlığında Değerlendirme GİRİŞ Psikolojik Ölçme Araçları Test ve Envanterlerin Psikometrik ve Pratik Nitelikleri Değerlendirmede Amaçlar Değerlendirme Yaklaşımları Klinik Değerlendirme Formal (Nicel-Standart-Objektif) Değerlendirme Yeteneklerin Değerlendirilmesi ve Yetenek Testleri Yetenek Testleri Açısından Türkiye deki Durum İlgilerin Ölçülmesi ve İlgi Envanterleri İlgilerin Ölçülmesi ve İlgi Envanterleri Açısından Türkiye deki Durum Meslek Değerlerinin Ölçülmesi ve Değer Ölçekleri Meslek Değerlerinin Ölçülmesi ve Değer Ölçekleri Açısından Türkiye deki Durum Kişiliğin Ölçülmesi ve Kişilik Ölçekleri İnformal (Nitel) Değerlendirme Kontrol Listeleri (Checklists) ve İnformal Derecelendirme Ölçekleri (Informal Rating Scale) Kart Sıralama Kariyer Soy Ağacı (Genogram) Kariyer Stili Değerlendirmesi (Career Style Assessment) Değerlendirmede Bilgisayar Teknolojilerinin Kullanımı Bilgisayar Destekli Mesleki Rehberlik Sistemleri (BDMRS) Türkiye de Bilgisayar Destekli Mesleki Rehberlik Sistemleri İş Yaşamı ve Mesleklerin Değerlendirilmesi Mesleklerin Sınıflandırılması Meslek İnceleme Mesleki Bilgi Kaynakları Türkiye de Meslek Danışmanlığı Alanında Kurumsal Gelişmeler Kaynakça Dizin xxiv Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya

22 Ekler Ek A Kariyer Danışmanlığı Yeterlikleri ve Performans Göstergeleri Ek B Kariyer Danışmanları İçin Etik İlkeler Ek C Amerikan Okul Danışmanları Derneğinin (ASCA) Ulusal Modeli: Öğrenciler İçin Kariyer Gelişimi Standartları Şekiller Listesi Şekil 2.1 BECERİ = Potansiyel Kapasite + İlgi Düzeyi + Çevresel Olanaklar...46 Şekil 3.1 Holland ın Tipleri Arasındaki İlişkiler Şekil 5.1 Yaşam-Kariyer Gökkuşağı Şekil 5.2 Super ın Yaşam Dönemleri ve Alt Basamakları Şekil 5. 3 Su Kemeri Modeli: Kariyer Belirleyicileri Şekil 5. 4 Kariyer Olgunluğunun Boyutları Şekil 5. 5 Çocukların Kariyer Gelişim Modeli Şekil 5. 6 Gottfredson un Gelişimsel Kuramı Şekil 5. 7 Gottfredson un Daraltma Sürecinin Dört Aşaması Şekil 5. 8 Mesleklerin Bilişsel Haritası ile İlgili Örnekler Şekil 6. 1 SBKT sindeki Kavramların Birbirleriyle Ilişkileri Şekil 6. 2 Karar Piramidi Şekil 6. 3 İASDU Döngüsü Şekil 6. 4 Karar Modeli Şekil 6. 5 Kariyer Danışmanlığı Süreci Uygulama Adımları Şekil 7. 1 Sistemler Kuramı Çerçeve Çalışması Şekil 7. 2 Kariyer Uyumluluğu Yapısının Boyutları ve İgili Gelişimsel Görevler Şekil 7. 3 Amundson ve arkadaşlarının Kariyer Tekeri Modeli (2005) Şekil 7. 4 Kariyer Yelkenlisi Modeli Şekil 7. 5 Kariyer Akışı Yeterlilikleri: Umut Odaklı Kariyer Gelişimi Modeli Şekil Ölçme Araçlarının Sahip Olması Gereken Özellikler Şekil Değerlendirme Yaklaşımlarının Sınıflandırılması Şekil Yeteneklerin Sınıflandırılması Şekil Kariyer Soy Ağacı Şekil O*Net'in İçeriğine İlişkin Model İçindekiler xxv

23 Tablolar Listesi Tablo 1.1 Kariyer Danışmanlığı Odaklarının Sürekliliği ve Danışman Rolleri...16 Tablo 1. 2 İş/Meslek Yapısı ve Meslek Sahibi Olma Anlayışındaki Değişimler...35 Tablo 1. 3 Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri Anlayışındaki Değişme...36 Tablo 2. 1 Mesleki Seçim ve Kariyer Gelişimi Yaklaşımlarını Sınıflama...84 Tablo 3. 1 Holland ın Tipolojisine Göre Tipler, Anahtar Sözcükler ve Meslekler Tablo 5. 1 Ginzberg ve ark. Gelişim Kuramındaki Dönemler ve Alt Basamakları Tablo 5. 2 Super ın Yaşam Dönemleri ve Alt Basamakları Tablo 5. 3 Super ın Mesleki Gelişim Görevleri Tablo 6. 1 Kariyer İnançları Envanterinden Örnek Maddeler Tablo 6. 2 Ülkemizdeki Eğitim ve Sınav Sistemine Özgü Kariyer İnançlarıyla İlgili Tartışma İfadeleri Tablo 6. 3 Sosyal Bilişsel Kuramın Anahtar Kavramları: Bilişsel-Birey Değişkenleri Tablo 6. 4 SBKK nın İkinci Düzey Kavramları: Birey Dışı Ortama Özgü Değişkenler Tablo 7. 1 Danışanlar, Danışma Süreci Yapısı ve Kariyer Kuramları Arasındaki Etkileşimler Tablo 7. 2 Kuramlara Kısa Bir Bakış: Temel Önermeleri, Anahtar Kavramları ve Sonuçları Tablo 7. 3 Kariyer Danışmanlığı Alanındaki Temel Yaklaşımların İstihdam Çağındaki Gençlere Olası Katkılarına İlişkin Örnekler Tablo GATB, ASVAB ve DAT ın Alt Testleri Tablo Genel Mesleki Tema Ölçekleri ve Temel İlgi Ölçekleri Tablo KDE nin Ölçtüğü Yetenek, İlgi ve Mesleki Değer Alanları İle Alt Ölçeklerin İç Tutarlık ve Kararlılık Katsayıları Tablo ABKÖ nin Ölçtüğü İlgi Yetenek ve İlgi Alanları İle Madde Sayıları Tablo Meslek Değeri ve 21 İhtiyaç ve Örnek Maddeler Tablo SWVI-R nin Ölçtüğü Meslek Değerleri, Örnek Maddeler ve Güvenirlik Katsayıları Tablo PF nin Ölçtüğü Kişilik Faktörleri ve Soru Sayıları Tablo MBS de Ölçülen İlgi, Yetenek ve Mesleki Değer Alanları ve İç Tutarlık Katsayıları İçindekiler xxvii

24 Giriş İnsan Yaşamında Çalışmanın Anlam ve Önemi Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığının Dili: Temel Kavramlar Kariyer Danışmanlığı: Mitler ve Gerçekler Kariyer Danışmanlığı ve Psikolojik Danışma Kariyer Danışmanlığı Yeterlikleri Tarihsel Bir Yolculuk: ABD'de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetlerinin Gelişimi Tarihsel ve Güncel Olarak Türkiye de Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Hizmetleri: Amerika dan Avrupa ya Adımlar Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı Alanında Paradigma Değişimi 1. Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki kavramlar bilgisi 2. Kariyer danışmanlığı yeterlilikleri,rol ve görevlerini kavrama 3. Tarihsel süreç içinde mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetlerini değerlendirebilme 4. Meslek ve iş dünyasındaki paradigma değişimlerinin nedenleri ve kariyer danışmanlığı açısından sonuçlarını kavrama 5. Kariyer danışmanlığına yönelik olumlu ve geçerli tutumlar geliştirme

25 GİRİŞ Mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı, psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin çıkış noktasını ve bu alanın gelişiminin temel taşlarını oluşturur. Böyle olması da bir bakıma doğaldır, çünkü bireyin yaşam içindeki konumunu, kendini ve yaşamını anlamlandırması büyük ölçüde işiyle/mesleği ile biçimlenir. Eğitim kademesinin hangi aşamasında görevli olursa olsun, psikolojik danışmanlardan beklenen en önemli işlev, öğrencilerin gelecek meslek ve kariyerlerine yönelik seçimler, kararlar ve hazırlıklarda yardımcı olmasıdır. Üstelik değişen çalışma koşulları ve yaşam gerçeklerine bağlı olarak artık bu işlev sadece öğrenciler için değil, her yaş grubundan yetişkinler için de önemli bir ihtiyaç hâline gelmiştir. İşte bu bölümde bu alana yönelik bilgi ve beceriler kazanmanıza temel oluşturacak genel ve gerekli açıklamalar, kavramlar ve anlayışlar üzerinde durulmuştur. Bu alanı doğru algılamanızı sağlayacak temel yaklaşımı edinmeniz için mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanındaki kavramlar, bu alandaki hizmetlerin niteliği, tarihsel süreç içindeki paradigma değişimi, bugünkü durum, kariyer danışmanlığı yeterlikleri ve rolleri açıklanmıştır. Bu bölümdeki bilgiler, 21. yüzyılda bu rolü oynayacak aday psikolojik danışmanlar olarak mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı alanına giriş yapmanız ve kendinizi bu konuda geliştirmeniz için genel bir perspektif sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. İlgili açıklamalar ile bu alana yönelik uygun ve doğru bir tutum geliştirmenize yardımcı olacak bir zemin oluşturmanız amaçlanmıştır. Bölüm içinde yer verilen tartışma ve uygulamalar, mitler ve gerçekler sizin profesyonel kariyer danışmanlığı rolünü benimsemeye ne kadar hazır olduğunuzu değerlendirmeniz için önemli ip uçları sağlayacaktır. UYGULAMA En az üç kişiye yaptığınız işin/mesleğin sizin için anlamı nedir? sorusunu yöneltiniz. Yanıtları farklı mı?, Bu farklılık neden kaynaklanabilir? Aynı mesleği sürdüren üç kişiye aynı soruyu yöneltiniz. Yanıtlar farklı mı?, Neden?Uygulamayı sürdürerek aynı mesleği yapan aynı cinsiyet ve yaş grubundaki üç kişiye aynı soruyu yönelttiğinizde yine farklı sonuçlar alabilirsiniz. Nedenlerini tartışınız. 2 Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya

26 İnsan Yaşamında Çalışmanın Anlam ve Önemi Eğitim, bireyin tüm olarak gelişmesi ve yaşamdaki bütün rollerini en iyi şekilde yerine getirmesi için gerekli olan nitelikleri kazandırmaya yönelik bir süreçtir. Bu süreç içinde birey yaşamdaki 3 farklı konumu açısından ele alınıp yetiştirilmeye çalışılır: Birey olarak insan Sosyal bir varlık olarak insan Meslek elemanı olarak insan Ülkelerin kalkınmasında bireylere, üretken ve gelişmeye açık nitelikleri kazandırmayı amaçlayan çağdaş eğitim anlayışı, bireyin kendi potansiyelini maksimum düzeyde ortaya koyabileceği en uygun mesleki seçimleri yapması ve kariyer gelişimini sürdürmesine önem verir. İşte, eğitim sürecinde bireye bu alanda yapılan hizmetler Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı kapsamında yer alır. Bireyin, mesleki yönelişleri, tercihleri, seçimleri ve kariyer gelişimi sürecinde yer alan bazı mesleki gelişim görevleri, genel olarak eğitim süreci içinde gerçekleşir. Ancak, eğitimi bitirenler, yetiştikleri alanda iş bulabileceği gibi, mesleğini icra edeceği bir iş olanağı bulamayabilir. Mesleğini değiştirebilir, farklı bir alana uyarlayabilir. İşsiz kalabilir, yeni beceriler geliştirip iş arayabilir. Emekli olduktan sonra başka alana yönelebilir Böylece mesleki rehberlik ve kariyer danışmanlığı hizmetleri, sadece okulda değil, yaşam boyu sürer. Toplum yaşamında hepimiz bir meslek sahibi olma, bir iş yapma ve etkin olma ihtiyacı içindeyiz. Çünkü insan ile yaşam arasındaki en kuvvetli bağ, iş tir. Freud a göre, iş, bireyin gerçekle bağlantısı dır. Tarih boyunca iş in anlamı değişse de, yaşam içindeki önemli yeri ve bireyin yaşamını etkileme gücü pek değişmemiştir. İş, yaşamın merkezine konur genellikle. Bireyin yaptığı iş/meslek, onun kimliğini oluşturan ve onu tanımlayan en önemli ögedir. 1 Çünkü yaptığımız iş, yaşamdaki diğer rollerimizi ve yaşam içindeki tüm konumumuzu etkiler. Yaptığımız iş, düşüncelerimize ve yaşamımıza belli bir biçim verir. Bireyin sosyal statüsünü belirleyen en önemli kriter işidir. "Nasıl bir ortamda çalışacağız, kimlerle ilişki kuracağız, nasıl bir yaşam tarzımız olacak, ne kadar tatil yapacağız?" gibi soruların yanıtları işimizle bağlantılıdır. Bu nedenledir ki yeni tanıştığımız kişiye ilk sorduğumuz soru; Ne iş yapıyorsunuz/ mesleğiniz nedir? olur genellikle. Meslek, en genel tanımıyla bir kimsenin hayatını kazanmak için yaptığı, kuralları toplumca belirlenmiş ve belli bir eğitimle kazanılan bilgi ve becerilere dayalı etkinlikler bütünü şeklinde ifade edilebilir. 2 Meslek, kazanç elde etmek amacı ile yürütülen etkinlikler bütünü olarak tanımlanmışsa da, sadece para kazanma aracı değildir. Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığına Giriş 3