Anahtar Kelimeler Bozkır, Göç, İskân, Meslek, Ziraat. Keywords Bozkır, Migration, Settlement, Profession, Aggriculture

Transkript

1 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC Kürşat KURTULGAN * Öz Konya ili ve ilçeleri bulunduğu coğrafî konum ve ekonomik potansiyelinden dolayı muhacirler tarafından talep edilen bir yer olmuş; buraya yerleşen birçok muhacirin bundan sonraki yaşamlarını sürdürecekleri alan haline gelmiştir. Bozkır ilçesine iskân edilen muhacirlerin mesleklerine dair bilgilere bakıldığında meslek yapıları ve tarım arazilerinin fazlalığı dikkate alınarak buralara iskân edildikleri ve daha çok çiftçilik ve hayvancılıkla geçimlerini sağladıkları görülmektedir. Göçlerin Konya genelinde olduğu gibi bu ilçede de demografik yapıyı olumlu yönde etkilemiştir. Anahtar Kelimeler Bozkır, Göç, İskân, Meslek, Ziraat Abstract The province of Konya, with its cities and townships, is preferred by the immigrants due to its geographical location and economical potential and has become an area where many immigrants settled decided to spend their lives. If the information about the professions of the immigrants settled in Bozkır are investigated, it can be seen that these people are settled in these areas taking their professional abilities and the surplus of agricultural land into consideration and are continuing their lives as cattle breeders and farmers. Migrations had a positive impact on the demographical structure in this township as in other settlement areas. Keywords Bozkır, Migration, Settlement, Profession, Aggriculture * Dr. Kürşat KURTULGAN, Artvin Çoruh Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Merkez/Artvin. kursatkurtulgan@hotmail.com Bu çalışma, 2010 yılında Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Bilim Dalı nda tamamlanan Balkan Muhacirlerinin Konya Vilayetine İskânı ( ) adlı doktora tezinden yararlanılarak hazırlanmıştır.

2 400 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC GİRİŞ Bilindiği gibi Millî Mücadele nin hemen ardından bağımsız Türkiye Cumhuriyeti ilan edildi. Genç Cumhuriyet in idaresi, uluslaşma politikasına uygun olarak savaşlarda yaşanan insan kayıplarının ortaya çıkardığı boşlukları doldurmak ve ekonomik hayatı canlandırmak amacıyla çalışmalara başladı. Bu aşamada ilk olarak nüfus politikalarına hız verilmiş ve ülke nüfusunun arttırılması için çareler aranmıştır. Akla ilk gelen çare ise farklı etnik ve dini unsurlardan bir an evvel kurtulup, yerlerine aynı dil, din ve kültürden insanların getirilmesi olmuştur. Yunanistan ve diğer Balkan devletleri için de durum, farklı değildi. Onlar da aynı Türkiye gibi ulusal bütünlüklerini sağlamayı öncelikli hedef olarak görüyorlardı. Bunun için bir an evvel Müslüman azınlıktan kurtulmak istiyorlardı. Bu farklı etnik unsurların belli çerçevede halli için Türkiye ile Balkan Devletleri arasında antlaşmalar imzalanmış, bundan sonra başlayan göç sürecinde Türkiye ye ve Balkan devletlerine karşılıklı göçler başlamıştır. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti için, millî devlet olma yolunda büyük önemi bulunan bu göçlere ve iskân politikalarına ihtiyaç bulunmaktaydı. Dönem dönem Konya ilinden azınlıkların göç etmeleri ve uzun süren savaşlarda kaybedilen insan sayısının çokluğu, bu ilin nüfus yoğunluğunu büyük ölçüde etkilemiş ve çalışan insan sayısının da azalmasına sebep olmuştur. İncelenen dönemdeki nüfus hareketleri, bu ilin ekonomisini de oldukça bozmuştur. Bunun tabî bir sonucu olarak, Türkiye Cumhuriyeti nin ekonomisi de yara almıştır. Cumhuriyet in ilk yıllarında Balkanlar dan göç alınırken Konya ve çevresine de çok sayıda muhacir yerleştirilmiştir. Nitekim Anadolu ekonomisine ticaret, zanaat ve sanayi alanlarında önemli katkıları olan gayrimüslimlerin ayrılmaları ile oluşan boşluk, gelen muhacirlerin tarıma dayalı bir toplulukta ihtiyaç duyulan insan gücünün arttırmasıyla kısmen kapatılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti nin temellerinin atıldığı Lozan Antlaşması, düzensiz olarak devam eden göçleri uluslararası zemine taşımıştır. Böylelikle geçmişte yaşanan düzensiz göçler nedeniyle acılar çeken ve maddi kayıplara uğrayan göçmenlerin hakları ilgili devletlerin güvencesi altına alınmıştır. Lozan Barış Antlaşması nda alınan mübadele kararı ve akabinde diğer Balkan devletleri ile imzalanan Tabiiyet Antlaşmaları nın Türkiye açısından başka bir anlamı daha bulunmaktaydı. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti ni tanımlayan Ulus Devlet anlayışına uygun olarak gayrimüslimlerden boşalan-boşalacak bölgelere Türk ve Müslüman muhacirlerin yerleştirilmesi ve böylelikle homojen bir yapının oluşması sağlanacaktı. Osmanlı Dönemi nde gayrimüslimler nedeniyle yaşanan sıkıntılara baktığımızda yaşanan göçleri ve Mübadeleyi Türkiye nin geleceğini kurtarma operasyonları olarak görebiliriz.

3 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ 401 Özellikle Osmanlı Devleti nin son döneminde en fazla başını ağrıtan konulardan biri olan azınlık meselesi; aynı zamanda yabancı devletlerin en fazla kullandığı materyallerdendir. Avrupalı Devletlerin bu politikasının ne kadar uzun soluklu olduğunu göstermesi açısından 28 Temmuz 1860 yılında İzmir de ki İngiliz Konsolosu Charles Blunt un Vilayetin genel durumu günden güne iyiye gitmektedir. Ancak bu iyileşme genellikle Hristiyanların yararına oluyor. Hristiyanlar, Türklerin varını yoğunu satın alıyorlar. Elden çıkarılan Türk topraklarının alıcıları her zaman ya Ermenilerdir ya da Rumlardır şeklindeki raporu son derece manidardır. Zira bu durum I. Dünya Savaşı ndan sonra azınlıkların, çoğunluğa geçmek için ortaya koydukları maddi ve manevi çabalarının, daha o günlerde belirlenmiş ve uygulamaya konmuş olduğunu bize göstermektedir 1. Bu yönü itibariyle azınlıkların varlığının azalması büyük önem arz etmektedir. Oysa Türkler açısından durum böyle midir? Dünyada yaşanan göç olaylarını incelediğimizde egemen olan unsurun bu gücünü kaybetmesiyle geride kalanların hâkim oldukları bölgeye doğru geri çekildikleri görülür. Türkler ise egemen unsur olmadıkları bölgelerde bile halkla iç içe huzur içinde yaşayabilmişlerdir. Gösterilen inanılmaz uyum sayesinde bu bölgeleri de yurt olarak kabullenmiş ve mecbur kalmadıkları sürece geri çekilmemişlerdir. Balkan savaşları ile başlayan göçlerin birçoğu Cumhuriyet döneminde konunun muhatabı olan devletler ile yılları arasında yapılan antlaşmalar çerçevesinde karşılıklı zarar ziyanın telafi edilmesi amaçlanmıştır. Fakat buna rağmen tarıma ve hayvancılığa dayalı bir yaşam süren Müslümanların zarar ziyanlarının tam manasıyla karşılandığını söylemek mümkün değildir. Oysa gayrimüslimler daha çok ticaretle uğraştıkları için kazandıkları paralarını yanlarına almışlar ve mülklerinin de tapuları olduğu için Müslümanlara nazaran daha az zarara uğramışlardır. Türkiye Cumhuriyeti, bu antlaşmalar ile mevcut sınırları dışında kalan soydaşlarına değil, aynı zamanda farklı etnik unsurlardan Müslümanlara da yardım elini uzatmış oluyordu. Bu fikir bir anda oluşmamıştır. Alınan her türlü kararda olduğu gibi önce mecliste tartışılmış ve alınan ortak karar ile uygulamaya konulmuştur. Nitekim Mecliste Türkiye Cumhuriyeti sınırları dışında kalan insanlarla alakalı kanun görüşmelerinde Biga Mebusu Samih Rıfat Bey; Biz Türk lisanı söyleyen Türklüğü ve Türk şiarını terennüm eden, Türklük ruhunu gösteren, Türk olan ve Ben 1 Bilâl N., ŞİMŞİR, Ermeni Gailesinin Tarihsel Kökeni Üzerine, Ermeni Araştırmaları, ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Sayı 1,Ankara Mart-Nisan-Mayıs 2001, s.110.

4 402 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC Türküm diyen insanları da içimize almalıyız. Türk birçok aksamın babasıdır. Boşnaklar, Macarlar, Arnavutlar Türk tür. demektedir 2. Bu yönü ile dünya üzerinde emsali olmayan incelikte ve duyarlılıkta bir devletimiz olduğu için ne kadar övünsek azdır. Zira Müslümanlığın ve de Türklüğün son güvenli limanı Türkiye Cumhuriyetidir. 1-Göç Yolları Göçmenlerin güzergâhları ve nakil araçlarına baktığımızda, geldikleri yerlere göre farklılıklar görmekteyiz. Yunanistan dan gelen muhacirlerin büyük bir kısmı İzmir, İstanbul ve Mersin limanlarına deniz yolu ile taşınmışlardır. Bu limanlardan karaya çıkanlar, demiryolu veya kendilerine ayrılan askeri ve sivil araçlarla daimi iskân bölgelerine nakledilmişlerdir 3. Şekil 1-Göç Güzergâhları Yaşanan savaşlar esnasında Müslümanlar sayısal olarak çoğunlukta oldukları Yeni Pazar, Kosova, Bosna Hersek, Selanik, İşkodra ve Köstence gibi şehirlere doğru kaçtılar. Bu şehirleri tercih etmelerinin altında yatan sebeplerden biri, bir arada kalmak ve böylelikle güvenliklerini sağlamaktı. Diğer bir sebep ise, ulaşım açısından Belgrat tan başlayıp Niş, Mitroviça, Üsküp, 2 TBMM. G.C.Z.C., IV., 2 Mart 1339 (1923)- 25 Teşrinievvel 1934, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı, Sanem Matbaası, Ankara, 1985, S BCA Ereğli ye yerleştirilen Kozana muhacirlerinin torunlarından Tunay ÖZBOZ un anlattıklarına göre; Selanik te ilk olarak gemi ile nakledilmiş ve Urla da karaya çıkmışlardır. Orada bir süre işçi lojmanları olarak inşa edilmiş olan Taşevler de kalan bu insanların bir kısmı orada yerleşmişlerdir. Bir kısmı ise, yine gemilere binerek Mersin e gelmişlerdir. Mersin den, o günlerde yaşanan yoğun sıtma salgınından dolayı ayrılmışlar ve trenle Konya ya giderken Ereğli yi çok beğendikleri için burada inmişlerdir. Tunay ÖZBOZ, Avukat, Ereğli ye Yerleştirilen Balkan Muhacirleri konulu görüşme, Ereğli, 16 Haziran 2010.

5 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ 403 Selanik ve Dedeağaç üzerinden Edirne ye kadar ulaşan demiryolu hatlarının söz konusu dönemde önemli bir yere sahip olmasıdır 4. Bir süre sonra buraların da elden çıkışıyla tekrar yollara düşen bu insanların büyük bir kısmı demiryolunu tercih etmişler; bir kısmı ise, Tuna nehir yolu ile Karadeniz limanlarına ulaşmış ve oradan da denizyolu ile İstanbul a gelmişlerdir 5. Yugoslavya bünyesinde bulunan Sırbistan, Karadağ ve Bosna-Hersek gibi şehirlerde yaşarken göç etmek zorunda kalan ve büyük bir kısmı Boşnak olan muhacirlerin Türkiye içerisinde bir süre daimi iskânlarının yapılamadığı anlaşılmaktadır. Önceliği Yunanistan a veren Türkiye, bu nakillerin sona ermesiyle birlikte dikkatlerini Yugoslavya, Bulgaristan ve Romanya dan gelen muhacirlere yöneltmiştir. Göç sürecinde izlenen yollar ülkelere göre farklılıklar gösterse de genel olarak muhacirlerin büyük bir kısmının karayolu ile Edirne sınırından ülkeye giriş yaptıkları ve buradan İstanbul a, oradan da yerleştirilecekleri bölgelere sevk edilmişlerdir. Denizyolu ile gelenler ise, İstanbul, İzmir, Çanakkale, Muğla ve Mersin limanlarından karaya çıkmışlar ve buralardan kara yolu ile Konya ya gelmişlerdir. Ayrıca iskân sürecinde daha önce gelmiş, fakat geçici olarak Bursa, Ordu, Adana, Afyonkarahisar, Aydın, Denizli, Uşak, Kütahya ve Eskişehir gibi illerde iskân edilmiş olan muhacirlerin de daimi iskânlarını yaptırmak üzere Konya iline sevk edildikleri ve demiryolları güzergâhlarını izleyerek iskân mıntıkalarına ulaştıkları görülmektedir. 2- Geçici Barınma Yerleri Balkan savaşları esnasında ve sonrasında yaşanan göçlerle gelenler, yaşanan yönetim zafiyetinden dolayı bir süre kendi başlarına bırakılmışlardır. Bu kaos döneminde başlarını sokacak ne yerleri ve ne de imkanları olan muhacirler mecburen çevrede bulunan ve atıl durumda olan birçok medrese, cami ve avlulara sığınmışlardır. Bu durum geçici olarak çözüm yolu gibi görünse de aslında insanların mağduriyetlerine sebep olmuştur. Buralara yerleşenlerin yanı sıra ellerinden tutan olmadığı için başlarının çaresine bakmak zorunda kalanlardan bir kısmı 4 Komisyon, (1978), Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, III., V.Kısım, ( ), Harita 8, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Gn.kur. Basımevi, Ankara Nedim, İPEK, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon 2006, s.119. Akşehir Yeniköy de yaşayan ve Atatürk döneminde Konya ya göç ederek gelen Kosova Üsküp muhacirlerinin torunlarından Yaşar KOYUNCU nun anlattıklarına göre, ailesi sırtlarında birer yorganla göç ederek gelmiştir. İlk olarak Aydın da yerleşmişler, burada sineklerin çok olması ve yaşanan sıtma salgınından korktukları için terk ederek Konya ya gelmişlerdir. Yaya olarak Konya ya geldiğini belirten Yaşar Bey, Hacı Eftim Çiftliği nin sahibi olan bir başka muhacir Sadri Çakıroğlu nun yanında işçi olarak çalışmaya başlamışlardır. Kendilerine daha sonra nüfus başına onar dönüm tarla verilen bu insanlar günümüzde hayvancılıkla geçimlerini sağlamaktadırlar. Çocuklarından bazıları çalışmak üzere Almanya ya giderlerken, kalanlar ise Akşehir merkezde oturmaktadırlar. Yaşar KOYUNCU, Kosova Üsküp Muhaciri, Akşehir de Yerleştirilen Balkan Muhacirleri konulu görüşme, Akşehir-Yeniköy, 23 Haziran 2010.

6 404 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC Akrabaları var ise onların yanına sığınmak suretiyle; İmkânı olanlar ise hane kiralamak suretiyle yaşamlarını idame ettirmeye çalışmışlardır 6 Tablo 1- Geçici İskân Yerleri Geçici İskân Yerleri Hane Nüfus 1- Alâeddin Tepesindeki Mektep Hacı Hafız Medresesi İrfaniye Medresesi Karatay Medresesi Larende Medresesi Molla Efendi Medresesi Nakip Oğlu Medresesi Süleymaniye Medresesi Yusuf Ağa Medresesi Ziyâeddin Medresesi 4 13 Toplam Her şeye rağmen bu durum, beraberinde yeni sıkıntıları da getirmiştir. Zira geçinmek için yapabilecekleri bir işi olmayan, bulundukları yerleri tanımayan ve kimden yardım alacağını bilemeyen bu insanlar zaman içerisinde usulsüz işlere girişmişlerdir. Bir süre halkın yardımlarıyla hayatta kalan muhacirler, bu yardımların da kesilmesiyle büyük bir sıkıntı içine düşmüşlerdir. Bunun doğal sonucu olarak da bulundukları bölgelerde asayişsizlikler giderek artmıştır. Osmanlı Devleti nin son anlarında yaşanan mağduriyetlerin tekrarlanmaması için Türkiye Cumhuriyeti gereken tedbirleri almış ve ülkeye giriş noktalarında misafirhaneler açılmıştır. Sınırdan geçtikleri anda ilk olarak bu misafirhanelerde konaklayan muhacirlerin her türlü tedavileri ve bakımları yapılmıştır. Daha sonrasında ise mesleklerine ve bu mesleklere ihtiyaç duyulan şehirlere göre daimi iskânlarının yapılacağı yerlere sevk edilmişlerdir. Bu uygulama nedeniyle muhacirlerin diğerlerine nazaran daha az mağdur olduklarını söyleyebiliriz. Söz konusu misafirhaneler şunlardır 7 : 6 BCA. 15 ve 16 numaralı defterler. 7 BCA L.9.

7 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ 405 Tablo yılında mevcut misafirhane sayıları ve kapasiteleri Mıntıkası Bulunduğu Kapasitesi (Kişi) Mahal İkinci İskân Mıntıkası Trakya 1-Tekfurdağı 2-Edirne 3-Karaağaç 4-Kırkkilise 5-Kale 6-Gelibolu 7-Uzunköprü Üçüncü İskân Mıntıkası Karasi 1-Bandırma 2-Erdek 3-Marmara 4-Edremit 5-Ayvalık Alibeğ Nahiyesi Dördüncü İskân Mıntıkası İzmir 1-İzmir 2-Çeşme 3-Gelendos 4-Oba 5-Kuşadası 6-Dikili 7-Güllük 8-Milas 9-Bodrum 10-Denizli Beşinci İskân Mıntıkası Bursa 1-Mudanya 2-Bursa Altıncı İskân Mıntıkası İstanbul 1-Ahırkapı 2-İplikhan 3-Kalikiritya 4-Çatalca 5-Tuzla

8 406 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC 6-Anadolu Kavağı 500 Yedinci İskân Mıntıkası Kocaeli 1-İzmit 7 Adet 2-Adapazarı 3-Eskişehir Sekizinci İskân Mıntıkası Antalya 1-Antalya 2-Isparta Dokuzuncu İskân Mıntıkası Konya 1-Konya 2-Niğde 3-Ulukışla 4-Arablı Karyesi Onuncu İskân Mıntıkası Adana 1-Taşucu İskelesi Mersin de Adet 3-Mersin de Adet Toplam 51 Misafirhane Zaman içerisinde bu misafirhanelerin sayısı ve kontenjanları arttırılmıştır. Misafirhaneler, mübadele kapsamında gelecek olan Yunanistan muhacirlerinin nakillerinin tamamlanmasıyla birlikte önemlerini yitirmişler ve ihtiyaç kalmadığı için zaman içerisinde kapatılmışlardır. Son günlerde ülkemize doğru yaşanan göçlere baktığımızda, aradan yüz yıla yakın bir süre geçmesine rağmen muhacir ve mültecilerin aynı sıkıntıları ve kaderi paylaştıklarını görmekteyiz. Söz konusu tarihlerde günümüzdeki gibi uluslararası bir koordinasyondan bahsetmek de mümkün değildir. Buna rağmen mülteci göçlerinde yaşanan sıkıntılara baktığımızda büyük benzerlikler görülmektedir. En önemli sorun hiç kuşkusuz Barınma ve Gıda başlıklarında yaşanmaktadır. 3. Konya da Gerçekleştirilen İskân Süreci Araştırmaya konu olan göçler; yılları arasında yoğun olarak yaşanmış, döneminde ise giderek azalmıştır. Bu zaman aralığında Yugoslavya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Arnavutluk gibi Balkan coğrafyasında bulunan devletlerinden Anadolu ya binlerce Türk ve Müslüman göç etmiştir. Bunun sonunda Balkanlardaki ve Anadolu daki demografik yapı büyük ölçüde değişikliğe uğramıştır.

9 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ 407 Mübadele Antlaşması na bağlı olarak yılları arasında gelenlerin taşınma ve yerleştirme işlemleri büyük oranda gerçekleştirildi. 12 Mayıs 1339/12 Mayıs 1923 tarihinde alınan karar gereği, bu tarihler arasındaki süreçte Yunanistan dışındaki Balkan ülkelerinden gelecek olan muhacirlere izin verilmedi 8. Nihayet 1925 yılından sonra mübadillerin nakil ve iskân faaliyetlerinin büyük ölçüde sona ermesi ile diğer Balkan ülkelerinden gelmek isteyenlere izin verilmiş ve gelen muhacirlerin iskân çalışmalarına başlanmıştır 9. Konya merkez ve ilçelerinde iskân edilmesi planlanan muhacir sayısı ilk etapta kişi olarak planlanmıştı. Bu sayı, Konya genelinde iskâna elverişli olarak görülen evlerin durumuna göre belirlenmişti 10. Fakat sonrasında gelenlerle şartların zorlandığı, böylelikle iskân edilen muhacir sayısının a çıktığı görülmektedir yılı Ocak ayına kadar geçen süre zarfında gelen muhacir sayısı olup, bunların unun mübadil, inin ise gayrimübadil olarak iskânları yapıldı yılı sonrasında iskân edilmesi planlanan muhacirle birlikte Konya merkez ve ilçelerinde muhacirin yerleştirilmelerinin planlandığı görülmektedir 12. Bazı aksaklıklar yaşanmasına rağmen geneli itibariyle oldukça başarılı bir iskân sürecinin yaşandığını söyleyebiliriz. Konya ili ve ilçeleri, gerek bulunduğu coğrafi konum, gerek güvenliği ve gerekse uçsuz bucaksız tarım arazilerine sahip olması ve buralarda üretilen üzüm, sebze, kuru bakliyat vb. ürünlerin bol miktarda üretiliyor olması nedeniyle tercih edilen bir şehir olmuştur 13. Bu olumlu özelliklerinin yanı sıra tercih edilmesinin altında yatan diğer bir sebepte söz konusu dönemde gelen muhacirlerin daha çok akrabalarının yanına gitmek ve bir arada kalarak birbirlerine destek olmak arzusudur. Şekil 2 ve Ek 2 de bulunan haritalara baktığımızda verimli tarım arazilerini rahatlıkla görebiliyoruz BCA L.7. 9 BCA BCA M; L BCA L BCA L.2; Ahmet, ATALAY, Meşrutiyetten Cumhuriyete Konya da Kurulan Millî Şirketler ve Millî Bankalar, Çizgi Yayınevi, Konya 2011, s

10 408 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC Şekil yılı itibariyle Tren yolu güzergâhındaki ekilen mahsulleri ve miktarlarını gösterir harita. Bulunduğu coğrafî konum ve ekonomik potansiyelinin fazlalığı ile muhacirler tarafından talep edilen bir yerdir. Konya gerek demografik ve gerekse fizikî yapısı sebebiyle birçok muhacirin bundan sonraki yaşamlarını sürdürecekleri alan haline gelmiştir. Bu sebeple devlet, Konya merkez ve ilçelerinde iskân edilen muhacirlere ev, dükkân, fırın, kahvehane, mağaza gibi taşınmazların yanı sıra tarla, bağ ve bahçe gibi üretim alanları dağıtmış; böylece muhacirlerin rahat bir ortama kavuşmaları sağlanmıştır. Böylesine geniş tarım arazilerine sahip bir ilin, kuşkusuz en büyük ihtiyacı, bu arazileri ekip biçecek iş gücünü sağlayabilecek insanlara olan gereksinimdir. Türkiye genelinde yapılan iskân faaliyetlerinde birtakım aksaklıklar ve yanlış uygulamalar yapılmış olabilir. Fakat o

11 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ 409 günlerde herkesin hemfikir olduğu noktalar savaş yıllarında cephelerde kaybedilen beş milyon kişinin ortaya çıkarttığı iş gücü açığının nasıl kapatılacağı ve Anadolu dan diğer ülkelere gerçekleşen göçler sonrası gayrimüslimlerin boşalttığı bölgelerin ne olacağı konusu idi. Bu noktalar, aynı zamanda yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti nin ihtiyaç duyduğu ekonomik kalkınmanın da önünde duran bir engel olarak görülmekteydi. Bu konu gazetelerde gündemde tutulmuş; Anadolu da işgücü açığının kapatılması için yazılar yazılmıştır. İleri gazetesi, söz konusu tarihlerde gelen muhacirlerle ilgili yayınlar yapmakta; konu ile alakalı olarak iskân ve iaşeleri yapılan bu insanların çalışmaya ve üretici konuma gelmeye başlamalarıyla ülkenin artık modernleşme çalışmalarına hız vermesine imkân tanıyacağını yazmaktadır 15. Türkiye ye göç eden muhacirlerin ekonomik faaliyet alanlarına uygun olarak iskân edilmeye çalışılmışsa da bu konuda tam olarak başarılı olunduğu söylenemez. Ancak bu Konya ili ve ilçelerinde iskân edilen muhacirler için geçerli değildir. Buraya yerleştirilenlerin, diğer illere iskân edilenlerden farklı olarak ekonomik hayatın her alanında çalışan veya çalışabilecek insanlardan oluştukları görülmektedir. Bu sebeple, zaman içerisinde ekonomik hayattan ellerini çekerek göç eden gayrimüslimlerin, Konya ili ve ilçelerinde tarımsal üretim açısından önemli bir zarar verdikleri söylenemez. Fakat savaşlarda kaybedilen nüfusun fazlalığı ile ekonomik hayatta ihtiyaç duyulan insan sayısının azalmasının demografik yapı ile tarımsal ekonomiye büyük zarar verdiği görülmektedir. Bu durumda gayrimüslimlerin göç etmesinden çok Müslüman nüfusun azalmasının, sosyal ve ekonomik hayata zarar verdiği söylenebilir. Bu sebeple Konya ili ve ilçelerine muhacirlerin iskân edilmeleri devlet açısından ekonomik manada memnuniyetle karşılanmıştır. 4. Balkan Muhacirlerinin Bozkır İlçesi ne İskânları 1914 Bozkır ilçesinin demografik yapısına bakıldığında, 1914 yılında gayrimüslim olarak sadece 272 Rum un bulunduğu görülmektedir İleri Gazetesi, 19 Nisan Komisyon, Memalik-i Osmaniye nin 1330 Senesi Nüfus İstatistiği, İstanbul 1336, s. 24.

12 410 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC Tablo Yılı İtibariyle Konya İli Demografik Yapısı Toplam İslam Rum Ermeni Diğerleri* Konya M Akşehir Beyşehir Bozkır Ereğli Ilgın Said İli Seydişehir Sultaniye G. TOPLAM *Diğerleri; Musevi, Rum Katolik, Ermeni Katolik, Protestan, Latin, Kazak ve Keldani yılına gelindiğinde ise nüfuslarının az da olsa arttığı ve 169 u erkek ve 131 i kadın olmak üzere toplam 300 gayrimüslimin ilçede yaşamaya devam ettikleri görülmektedir 17. Tespit edilen bir belgeden ilçe genelinde doğum, ölüm, göçle gelen ve gidenlere ait kayıtlar hakkında bilgi edinmek mümkün olmaktadır. Söz konusu belgeye göre 1918 yılının son üç ayı içerisinde Bozkır da gayrimüslimler arasında herhangi bir toplu göç kaydı görülmemekte sadece bir Rum erkeğin öldüğü görülmektedir 18. Muhtemelen, işgal sürecinde yaşanan siyasi olaylar sebebiyle yılları arasında gayrimüslimlerin ilçeden gittikleri söylenebilir. 17 BOA. DH. SN. THR BOA. DH. SN. M L.3.

13 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ 411 Tablo Yıl Sonu İtibariyle Konya İli Demografik Yapısı Toplam İslam Rum Ermeni Diğerleri* Konya M Akşehir Beyşehir Bozkır Ereğli Ilgın Said İli Seydişehir Sultaniye G. TOPLAM *Diğerleri; Musevi, Rum Katolik, Ermeni Katolik, Protestan, Latin, Kazak ve Keldani. Nitekim 1924 yılı sonunda hazırlanan nüfus cetvellerine göre, Bozkır ilçesinde gayrimüslimin kalmadığı görülmektedir. Bu cetvellerden bir tanesi ilçe genelinde yıl içerisinde gerçekleşen nüfus hareketlerine dair bilgiler içermektedir. Cetvele göre toplam kayıt edilen hareket sayısı 2215 tir. Bunlardan 14 ü yeni kayıt, 625 i ise tebdili mekân eyleyenlere aittir. Buradan hareketle ilçede bulunan gayrimüslimlerin mübadele kapsamında ayrıldıklarını söyleyebiliriz. Ayrıca ilçe de 563 doğum, 388 ölüm, 538 evlenme ve 87 boşanma kaydının tutulduğunu görmekteyiz 19. Bozkır 1914 yılından itibaren nüfusu sürekli azalan bir ilçedir. Konya ilçelerinin geneline baktığımızda nüfusun arttığını söyleyebiliriz. Fakat Sultaniye, Bozkır ve Said İli geçen yıllarda sürekli nüfusu azalmış ilçelerdir yılı itibariyle ilçelerden en fazla Sultaniye yaklaşık , Bozkır ve Said İli nüfus azalmıştır. Buradaki mevcut emval-i metrukelerden muhacirlere verilebilecek arazilerin ilçeye uzak mahallerde bulunmasından dolayı muhacirlerin istifade edemeyecekleri dile getirilmiş ve mevcut kullanılabilir hane sayısına uygun sayıda muhacirin sevk edilmesi istenmiştir 20. Bu süreçte gelen Yunanistan muhacirleri dışındakiler adiyen iskân edilmişlerdir 21. Adiyen iskân edilenler ise bir süre sonra buraları terk ederek büyük şehirlere doğru göç etmişlerdir. 19 BCA L.3;9. 20 BCA L BCA

14 412 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC İlçeye gönderilen muhacirlerin kayıtları oluşturulan cetvellere eklenerek Mübadele, İmar ve İskân Vekâlet ine bildirilmiştir 22. Aşağıda yılları arasında geçen zaman zarfında Bozkır a yerleştirilen Balkan muhacirleri, geldikleri ülkelere göre ayrı başlıklar altında değerlendirilecektir Bozkır a İskân Edilen Yugoslavya Muhacirleri Rumeli den mübadele ile gelecek Müslüman muhacirlerin iskânından evvel diğer Balkan ülkelerinden muhacir kabul edilmemesi planlandığı için, 1923 ve 1924 yılları içerisinde Bozkır ilçesine herhangi bir muhacir kafilesi gelmemiştir 23. Bu sebeple ilçe genelinde yerleştirilen Yugoslavya muhacirlerinin 1925 Eylül ve Ekim ayları içerisinde İzmit ten sevk edilerek geldikleri görülmektedir. Bu çerçevede, iki hanede 10 nüfus Yugoslavya muhacirinin Konya ya geldikleri ve bunların bir hanede sekizinin Yenipazarlı, bir hanede ikisinin ise Priştineli oldukları tespit edilmiştir. Bunlar Dokuzuncu İskân Mıntıkası Müdüriyeti nin emriyle Bozkır a gönderilerek iskân edilmişlerdir Bozkır a İskân Edilen Yunanistan Muhacirleri Bozkır ilçesine iskân edilen Balkan muhacirlerinin büyük bir kısmı mübadele kapsamında gelen ve ilçeye gönderilen Yunanistan muhacirleridir. Bu çerçevede ilk olarak 1924 yılında İstanbul dan Konya ya gelen 20 hanede 104 nüfus Serfiçe Kozanalı muhacirin alınan kararla Bozkır'a yerleştirilmişlerdir. Bu muhacirlerin bir kısmı merkezde ev verilmek suretiyle, bir kısmı ise merkeze yakın (Sarıoğlan) yerlerde ev verilmeden iskân edilmişlerdir 25. Hükûmet tarafından verilen emir doğrultusunda bunların hayatlarını devam ettirebilmeleri için gerekli olan ihtiyaçları karşılanmıştır. Mesleklerine baktığımızda aralarında çiftçi, dokumacı, marangoz, kunduracı, terzi, berber, tatlıcı ve yapı ustaları gibi esnaf insanların olduğunu görmekteyiz 26. Sonuç olarak eskiden Bozkır da yaşamakta olan 300 civarındaki gayrimüslim nüfusun yerine, 1924 yılı ile 1925 yılları arasında geçen süre zarfında 22 hanede 114 nüfus Balkan muhaciri iskân edilmiştir. 22 BCA BCA BCA. 33 numaralı defter. 25 Bozkır ilçesine iskân edilen Balkan muhacirlerinin bir kısmı şehir merkezinde bulunan ve gayrimüslimlerden kalan evlere yerleştirilirken, bir kısmı ise ilçeye yakın bir mahalde bulunan Sarıoğlan Köyü nde yerleştirilmiştir. Şehir merkezinde yerleştirilenlerin bazıları dondurmacılıkla bazıları ise arıcılık ve çiftçilikle geçimlerini sağlamışlardır. Fakat bunların bir süre sonra iş bulmak ve çalışmak üzere kendilerine verilenleri satarak Bursa ya göç etmişlerdir. Fahri KARAKAŞ, Bakkal; Ali ÜNAL, Arçelik Bayisi; Mehmet EROĞLU, Manav, Bozkır a Yerleştirilen Balkan Muhacirleri konulu görüşme, Bozkır, 28 Haziran BCA ; BCA. 33 numaralı defter.

15 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ Bozkır İlçesi ne İskân Edilen Muhacirlere Dağıtılanlar Geçmişte Bozkır ilçesinde yaşayan gayrimüslimlerin zaman içerisinde ilçeden göç ederek gittikleri görülmüştür. Göç sürecinde bu insanlar, geride bıraktıkları mal ve mülklerin bir kısmını yerli ahaliye satmışlar, satamadıkları ise, zamanla bakımsızlıktan yıkılıp gitmiştir. İncelenen iskân sürecinde ilçeye 22 hane Balkan muhaciri yerleştirilmiştir 27. Bozkır ilçesinde 28 gayrimüslim Rumlardan 44 ev ve 422 dönüm arazi kaldığı görülmektedir. Bunlardan 24 ünün iskâna elverişli olduğu, 10 unun ise tamire muhtaç hâlde oldukları anlaşılmıştır. Ayrıca 10 evin ise tamamen harap bir hâlde oldukları ve iskâna elverişli olmadıkları tespit edilmiştir. Balkanlardan muhacir göçlerinin başlamasından önce ilçedeki gayrimüslimlerden kalan evlerin muhafazaları için emirler gönderilmiş ve bunların satılmaması istenmiştir. Ayrıca ilçe dâhilinde gayrimüslimlerden kalan arazilerin de şehre uzak olmasına rağmen korunması ve gelecek olan muhacirlere verilecek şekilde hazır tutulması istenmiştir 29. Bozkır a iskân edilen Balkan muhacirlerinin bir kısmı şehir merkezinde bulunan ve gayrimüslimlerden kalan evlere yerleştirilirken, bir kısmı ise ilçeye bağlı Sarıoğlan köyünde yerleştirilmiştir 30. Ayrıca gayrimüslimlerden kalan 10 tane dükkân ve bir de kahvehanenin muhacirlerce talep edilmediği için olsa gerek yerli ahali tarafından kiralanmak suretiyle kullanılmakta oldukları anlaşılmaktadır. Zaman içerisinde bu dükkânların muhacirlere verilip verilmediğine dair herhangi bir bilgiye de şimdilik rastlanılmamıştır. Ayrıca ilçede bir de kilisenin bulunduğu ama kullanılamaz halde olduğu görülmektedir 31. Bozkır a gönderilen Balkan muhacirleri arasında daha çok dokumacı, marangoz, kunduracı, terzi, berber ve yapı ustaları gibi zanaatkâr muhacirlerin olduğu ve bunlara bağ, bahçe ve tarla gibi mal mülk verilmediği görülmektedir. Zaten gayrimüslimlerden kalan herhangi bir arazi kaydına da rastlanılmadığına dair kayıtlar mevcut ise de 32 bir belgeye göre, ilçeye yerleştirilen muhacirlere dönüm arazi dağıtılmıştır 33. Muhtemelen bu araziler zaman 27 BCA. 33 numaralı tasnif edilmemiş sevk defteri. 28 Bozkır, daha önceleri İsauria, Leontopolis, Siristat isimlerini kullanmıştı. Hamit Şafakcı, Tarihi Süreçte Bir Yerleşim Yerinin İsimleri: Konya-Bozkır Örneği, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 28, 2013, s BCA Fahri KARAKAŞ, Bakkal; Ali ÜNAL, Arçelik Bayisi; Mehmet EROĞLU, Manav, Bozkır a Yerleştirilen Balkan Muhacirleri konulu görüşmeler, Bozkır, 28 Haziran BCA L BCA L.1. Bozkır kazasındaki gayrimüslimlerin durumu hakkında bkz. Hamit Şafakcı, Sosyo-Ekonomik Yönleriyle Bozkır Kazasında Gayrimüslimler, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 29, Konya 2011, s BCA L.6.

16 414 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC içerisinde yerleşim merkezine uzak olduğu için talep edilmemiş; sonrasında ise mecbur kalınarak muhacirlerce alınmıştır. Bozkır merkezinde yerleştirilen muhacirlerin bazıları dondurmacılıkla bazıları ise arıcılık ve çiftçilikle geçimlerini sağlamışlardır. Fakat bunlara Bozkır daki ekonomik şartlar yeterli gelmemiş; bir süre sonra iş bulmak ve çalışmak üzere kendilerine verilenleri satarak ve Bursa ya göç etmişlerdir 34. Sonuç Konya merkezi, Akşehir ve Ereğli ilçeleri dışındaki diğer ilçelere ve yerleşim merkezlerine iskân edilen muhacirlerin mesleklerine dair bilgiler bulunmamaktadır. Fakat genel olarak Konya ili ve ilçelerine iskân edilen muhacirlerin meslek yapıları ve tarım arazilerinin fazlalığı dikkate alınarak buralara iskân edilenlerin de daha çok çiftçilikle geçimlerini sağladıkları söylenebilir. Verilen topraklar yetersiz ve çorak olduğu için muhacirler daha çok hayvancılığa yönelmişler ve zaman içerisinde köylerden merkeze doğru kaymışlardır. Örneğin Konuklar çiftliğine yerleştirilen muhacirlerin bir süre sonra burayı terk ederek merkeze geldikleri ifade edilmektedir. Söz konusu dönemde azalan nüfus yoğunluğu sebebiyle toprak verilecek adam bulunamamış ve bedava toprak dağıtımları yapılmıştır. Sonuç olarak, bu süreçte gelenlerin demografik yapıya nasıl etki ettiklerine baktığımızda önemli sonuçlara ulaşıldığını görmekteyiz. Konya nın 1922 yılındaki nüfusunun cinsiyetlerine göre dağılımına bakıldığında % 47 sinin erkek ve % 53 ünün kadın olduğu görülmektedir 35. Söz konusu göçlerle gelen muhacirlerde ise bu durumun tam tersi bir durum söz konusudur. Gelen muhacirlerin % 55 inin erkek ve % 45 inin ise kadın olduğu görülmektedir. Bu oranlar ışığında gerek savaşlar ve gerekse doğal ölümler sebebiyle azalan erkek nüfusun bir nebze de olsa bu muhacirler sayesinde zaman içinde normalleştiği söylenebilir. Zira 1927 nüfus sayımının sonuçlarına göre Konya merkezinde cinsiyet yapısının büyük bir oranda değiştiği; erkek ve kadın nüfusun eşitlenerek, % 50 şerlik bir orana sahip oldukları görülmektedir Fahri KARAKAŞ, Bakkal; Ali ÜNAL, Arçelik Bayisi; Mehmet EROĞLU, Manav, aynı görüşmeler. 35 Dr. Nazmi, Türkiye nin Sıhhî-yi İçtimai Coğrafyası, Konya Vilayeti, Öğüt Matbaası, Ankara 1922, s BCA L.28.

17 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ 415 KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi; DH. SN. THR ; DH. SN. M BaşbakanlıkCumhuriyetArşivi; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; ; M ; ; BCA. Kod:271, Defter No: 15, Muhacir Esas Kayıt Defteri, İl: Konya, İlçe: Merkez, Tarih: BCA. Kod:271, Defter No: 16, Muhacir Esas Kayıt ve Sevk Defteri, İl: Konya, İlçe: Merkez, Tarih: BCA. 33 numaralı tasnif edilmemiş, Sevk Defteri. Kitaplar ATALAY, Ahmet, Meşrutiyetten Cumhuriyete Konya da Kurulan Millî Şirketler ve Millî Bankalar, Çizgi Yayınevi, Konya Dr. Nazmi, Türkiye nin Sıhhî-yi İçtimai Coğrafyası, Konya Vilayeti, Öğüt Matbaası, Ankara KURTULGAN, Kürşat, Balkan Muhacirlerinin Konya Vilayetine İskânı, Çizgi Kitabevi, Konya Komisyon, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, III., V.Kısım, ( ), Harita 8, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Gn.kur. Basımevi, Ankara İPEK, Nedim, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler,, Trabzon SOYSAL, İsmail, Türkiye nin Siyasal Andlaşmaları ( ), I., Ankara ŞAFAKCI, Hamit, Sosyo-Ekonomik Yönleriyle Bozkır Kazasında Gayrimüslimler, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.29, Konya 2011, (s ) ŞİMŞİR, Bilâl N., Ermeni Gailesinin Tarihsel Kökeni Üzerine, Ermeni Araştırmaları, ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, Sayı 1,Ankara Mart-Nisan-Mayıs 2001, s TBMM. G.C.Z.C., IV., 2 Mart 1339 (1923)- 25 Teşrinievvel 1934, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı, Sanem Matbaası, Ankara Saha Görüşmeleri Tunay ÖZBOZ, Avukat, Ereğli ye Yerleştirilen Balkan Muhacirleri konulu görüşme, Ereğli, 16 Haziran KOYUNCU, Kosova Üsküp Muhaciri, Akşehir de Yerleştirilen Balkan Muhacirleri konulu görüşme, Akşehir-Yeniköy, 23 Haziran EROĞLU, Mehmet, Manav, Bozkır a Yerleştirilen Balkan Muhacirleri konulu görüşme, Bozkır, 28 Haziran KARAKAŞ, Fahri, Bakkal, Bozkır a Yerleştirilen Balkan Muhacirleri konulu görüşme, Bozkır, 28 Haziran ÜNAL, Ali, Arçelik Bayisi, Bozkır a Yerleştirilen Balkan Muhacirleri konulu görüşme, Bozkır, 28 Haziran 2010.

18 416 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC Ekler Ek yılı itibariyle km 2 ye düşen nüfus yoğunluğunu gösterir grafik. Ek yılı itibariyle Tren yolu güzergâhındaki ekilen mahsulleri ve miktarlarını gösterir harita.

19 CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA BOZKIR A İSKÂN EDİLEN BALKAN MUHACİRLERİ 417 Ek 3- Bozkır İlçesindeki İş Merkezleri Ek 4- Bozkır İlçesindeki Gayrimüslimlerden Kalanlar

20 418 THE BALKAN IMMIGRANTS SETTLED IN BOZKIR DURING THE FIRST YEARS OF THE TURKISH REPUBLIC Ek 5-33 Numaralı Sevk Defteri