ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMİK SÜREÇLERİ, BATI PONTİDLER, KASTAMONU, TÜRKİYE

Transkript

1 MTA Dergisi 122, 73-94, 2000 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMİK SÜREÇLERİ, BATI PONTİDLER, KASTAMONU, TÜRKİYE Doğan AYDAL* ÖZ.- Bu çalışmada Araç ve çevresindeki birimler, jeolojik, mineralojik ve jeokimyasal olarak incelenmiştir. Araç masifi esas olarak ofiyolitik ve metamorfik kayaçlardan oluşmaktadır. Bölgede hakim olan metamorfik kayaçların Malm öncesinden Kretase'ye kadar değişen yaşlardaki birimlerden oluştuğu belirlenmiştir. Daha önceki çalışmalarda Prekambriyen yaşlı olabilir diye düşünülen Bekirçay formasyonundaki Amfibolitler içindeki hornblendler kullanılarak K- Ar radyometrik yaş tayinleri yapılmıştır. Elde edilen yaş değerleri 130 my ile 146 my arasında değişmekte olup, bu değerlerin oluşum yaşından ziyade, Berriasien'de gerçekleşen retrograd metamorfizmanın yaşı olduğu düşünülmektedir. Dolayısıyla Bekirçay formasyonunun oluşum yaşının en az Berriasien'den önce olması gerekmektedir. Bazı çok altere metaofiyolitik kaya bloklarının ksenolit şeklinde Bekirçay formasyonuna ait birimlerin içinde görülmesi sebebiyle, Mercimekdere metaofiyolitlerinin oluşum yaşının Bekirçay formasyonunun oluşumundan da önce olması gerekmektedir. Mercimekdere metaofiyolitleri hem Bekirçay formasyonuna ait birimler, nemde Kavacık formasyonu tarafından örtülmüş bulunmaktadır. Bekirçay ve Kavacık formasyonları, Paleozoyik metasedimentlerinden oluşan ve genelde şist ve fillitlerin hakim olduğu Dumantepe formasyonu tarafından uyumsuz bir şekilde örtülmektedir. Çalışılan bölgede Mesozoyik, Yongalıdağ formasyonu, Pelitveren ofiyolitik melanjı ve serpantinleşmiş, karbonatlaşmış, Silisleşmiş, bir başka deyişle listvenitleşmiş kayaçlardan oluşan Gemiköy formasyonu ile temsil edilmektedir. Bu Mesozoyik formasyonlar, biyosparitler ve biyomikritlerin oluşturduğu Araç formasyonu tarafından transgressif olarak örtülmüştür. Çalışma alanı ve çevresi Eosen sonrası gerçekleşen bir faylanmanın etkisinde kalmıştır. Jeokimyasal çalışmalar, bölgedeki ultramafik kayaçların bir manto farklılaşması sonucunda oluştuğunu ve bütün mafik kayaçların subalkalin toleyitik bir magmadan kaynaklandığını göstermektedir. Aynı çalışmalar sonucunda amfibolitlerin metalumin karakterde olduğu belirlenirken, granat mikaşistlerin peralümin karakter gösterdiği, epidot amfibolitlerin ise her iki karakteri de gösterdiği belirlenmiştir. Çalışma alanındaki karbonatlı kayaçların daha çok kalsitden oluştuğu, dolomit ve diğer minerallerin daha az oranlarda bulunduğu belirlenmiştir. GİRİŞ Bu çalışma, ve yılları arasında Araç (Kastamonu) ilçesi ve yakın kuzeyini içine alan bölgede (Şek. 1,2,3), yapılan ve bölgenin genel jeolojisi ile metalik elementler açısından değerlendirilmesine yönelik olarak hazırlanmış bulunan çalışmanın bir bölümünü kapsamaktadır. Araştırmalar esnasında 1: ölçekli F 30- b4 paftasının tamamında, F 30- b3 ve F 30- c1 paftalarının bir kısmını kapsayan yaklaşık 250 km 2 lik bir alanda Kromit ve Bakır cevherleşmeleri ile Au, Pb, Zn, Mn, Co, Ti, Ni ve Grafit zenginleşmeleri açısından çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Kromit ve Altın ile ilgili çalışmalar yayınlanmış (Aydal, 1989; Aydal, 1990), diğer anomalilere ait jeokimyasal çalışmalar ise makale safhasına ulaşmış bulunmaktadır. Çalışılan bölgenin, bilinen önemli bir cevherleş meye sahip olmaması sebebiyle, burada daha önce özellikle metalik maden aramalarına yönelik çalışma yapan araştırmacı sayısı yok denecek kadar azdır. Bunlardan en iyi bilineni Sawa (1967) dır. Buna karşılık çalışılan bölge ve yakın çevresini genel jeoloji, petrol jeolojisi, tektonizma ve metamorfizma açısından inceleyen araştırıcı sayısı oldukça fazladır. Konu ile * Ankara Üniversitesi, Fen Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Beşevler/Ankara. Şek. 1- Yer bulduru haritası.

2 Doğan AYDAL Şek. 2- Çalışma alanının basitleştirilmiş jeolojik haritası. yakın ilgileri sebebiyle önemli çalışmalardan bazıları şöyle sıralanabilir: Peccerillo ve Taylor, 1976; Eren, 1979; Şengör, 1979; Şengör ve diğerleri, 1980; Adamia ve diğerleri, 1980; Bergougnan ve Fourquin, 1982; Yılmaz,' 1980,1981; Şengör ve Yılmaz, 1981; Yılmaz, 1983;'Yılmaz ve Tüysüz, 1984;Bonhomme ve Yılmaz, 1984; Aydın ve diğerleri, 1986; Ricou ve diğerleri, 1986; Dercourt ve diğerleri, 1986; Yılmaz ve Boztuğ, 1986; Boztuğ, 1988; Boztuğ ve Yılmaz, 1989; Şengün ve diğerleri, 1990; Robertson ve diğerleri 1991; Ustaömer ve diğerleri, 1991; Yılmaz ve Bonhomme, 1991; Boztuğ ve Yılmaz, 1991 b; Boztuğ, 1992; Ustaömer ve Robertson, Özellikle Tüysüz (1985) ile Yılmaz ve Tüysüz'ün (1988) çalışmalarında bölgeye çok yakın konumda bulunan İlgaz ve Kargı masiflerinde iki farklı okyanus ortamının artıklarının var olduğu belirtilmiş, bunlardan daha yaşlı olanının Malm öncesinde, genç olanının ise Geç Kretase sonu-paleosen de bölgeye yerleştiği iddia edilmiştir. Bölgede ayırtlanan formasyonlar yazar tarafından adlandırılmıştır. Yakın çevrede bulunan ve diğer çalışanlarca tanımlanan formasyonlara büyük ölçüde benzerlik gösteren birimler formasyonlar ise karşılaştırmada kolaylık sağlamak için ilgili bölümlerde belirtilmiştir. Bu çalışmada, bölgede hakim olan birimlerin birbirine olan konumları, mineralojik ve jeokimyasal özellikleri incelenmiştir. Ayrıca Bekirçay deresinde 4100 metre uzunlukta kesit ölçümü yapılarak, birimler arası ilişkiler detaylı olarak anlatılmaya çalışılmıştır. Çalışılan

3 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMİK SÜREÇLERİ VE BATI PONTlDLER Şek. 3- Çalışma bölgesine ait çeşitli jeolojik kesitler.

4 Doğan AYDAL araziden toplanan 449 numunenin ana oksit ve iz element analizleri, ince ve parlatma kesit tanımlamaları yapılmış, sonuçta bu veriler bilgisayar ortamında kullanılarak, bölgenin jeolojisi, mineralojisi, jeokimyası ve metamorfizma şartları hatta jeolojik evrimi hakkındaki tartışmalara katkıda bulunulmağa çalışılmıştır. STRATİGRAFİK KONUM inceleme alanında yüzeylenen formasyonlar yaşlıdan gence doğru şu şekilde sıralanırlar; - Mercimekdere metaofiyolitleri - Bekirçay formasyonu (Pre- Malm) - Kavacık formasyonu (Pre- Malm) - Dumantepe formasyonu (Pre- Malm) - Yongalıdağ formasyonu (Kretase) - Gemiköy formasyonu (Kretase) - Pelitveren ofiyolitik melanjı (Kretase) - Araç formasyonu (Eosen) Yapısal istifte, Malm öncesi oluşan birimler bölgesel metamorfizmanın etkisi altında belirli ölçülerde başkalaşıma uğramışlardır, istifin tabanında yer alan ve kümülat karakterli kayaçların daha çok görüldüğü metaofiyolitik topluluğun, Malm öncesinde oluşarak bölgeye yerleştiği düşünülmektedir. Yeşil şist fasiyesinde rejyonal metamorfizmadan etkilenen bu topluluk, başlıca serpantinleşmiş harzburjit, dunit, verlit gibi peridotitik kayaçlar, ayrıca piroksenit, gabro, diyabazlar ve volkaniklerle temsil edilmektedir. Mercimekdere metaofiyolitleri, Bekirçay formasyonu olarak adlandırılan ve amfibolit, epidot-amfibolit, granat mikaşist, kuvars mikaşist, epidot mermer ve muskovit mermer gibi orta- düşük dereceli metamorfik kayaçların aralamalarından oluşan bir birim tarafından örtülmektedir. Bu birim içinde, amfibolitler ve granat mikaşistler tarafından çevrelenmiş ve aşırı altere olmalarına rağmen korunmuş metaserpantinitlerin bulunması sebebiyle, Bekirçay formasyonuna ait birimlerin metâofiyolitlerden daha genç olduğu sonucuna varılmıştır.' Özellikle bu formasyona ait amfibolitler içindeki hornblendler de K-Ar yaş ölçümleri İsrail de yaptırılmış ve 4 ayrı numunede sırasıyla my+/- 5.8(K%=0.36), my+/-3.1(k%=0.87), my+/- 2.9(K%=1.25), ve my+/-(k%=0.55) değerleri elde edilmiştir. Yukarı kavacık ve Aşağı Kavacık köyleri arasındaki bölgede ise, metaofiyolitlerin üzerine, bu çalışmada Kavacık formasyonu olarak adlandırılan grafit- granatmikaşistler ile temsil olunan bir birim gelmektedir. Bu formasyonun içerisinde, desimetreden metreye kadar değişen boyutlarda, metaofiyolitlere ait serpantinleşmiş peridotit, gabro parça ve blokları bulunmaktadır. Bundan dolayı Kavacık formasyonunun da Mercimekdere metaofiyolitinden daha genç olduğu düşünülmektedir. Kavacık formasyonuna sebep olan metamorfizma şartlarının Bekirçay formasyonunun oluşumuna sebep olan şartlardan daha düşük değerlerde bulunması sebebiyle, bu birimlerin Bekirçay formasyonunun oluşumundan sonra gelişen daha düşük dereceli metamorfik şartlarda oluştuğu düşünülmektedir. Kavacık formasyonundaki Grafit granat mikaşistler ile Bekirçay formasyonu içindeki Granat mikaşistlerin, gerek kimyasal olarak gerekse mikroskoptaki dokusal farklılıkları, granat tane boyları ve aksesuar mineraller bakımından farklılıkları bu görüşü destekler mahiyettedir. Metamorfik seride şistlerin hakim olduğu bölümün en üstündeki serisit- fillit, kuvars- serisit fillit ve muskovit şistlerden oluşan topluluk, bu çalışmada Dumantepe formasyonu olarak adlandırılmıştır. Mercimekdere metaofiyolitleri, bu formasyona ait çeşitli bileşimli şistler ve fillitlerle imbrike ilişkili olarak bulunmaktadır. Bunların da üzerinde yer alan yarı mermerleşmiş kireçtaşları, Yongalıdağ formasyonu olarak tanımlanmıştır. Yongalıdağ formasyonu ile öteki metamorfik birimler arasında metakonglomera seviyeleri bulunmaktadır. Bu sebeple şistler ile Yongalıdağ yarı mermerleşmiş kireçtaşları arasında uyumsuz bir ilişki söz konusu olabilir. Gemiköy formasyonu, tektonik olarak Pelitveren ofiyolitik melanjı tarafından örtülmektedir. Çalışma sahasında Pelitveren ofiyolitik melanjı olarak adlandırılan kaya topluluklarının Üst Kretase'de yerleştikleri düşünülmektedir. Genellikle karmaşık bir iç yapının hakim olduğu topluluk büyük ölçüde serpantinit, gabro, diyabaz, pillow lavlar, radyolarit, fosilli kireçtaşı, fosilli kumlu kireçtaşı, ince tabakalı silttaşı ve kiltaşı gibi kayaçlarla temsil edilmektedir. Pelitveren ofiyolitik melanjı içindeki serpantinitlerin silisleşme ve karbonatlaşma göstermemesi sebebiyle bölgeye listvemitleşme sonrasında yerleştiği düşünülmektedir. Dolayısıyla Gemiköy listvenitlerinin oluşumuna ortam hazırlayan serpantinit bloklarının Mercimekdere metaofiyolitlerine ait olduğu düşünülmektedir. Ofiyolitik melanj içindeki kireçtaşı, kumlu kireçtaşı, kireçtaşı bloklarındaki fosillerle belirlenen yaşların Barremiyen- Santoniyen arasında değiştiği gözlenmektedir. Bu sebeple ofiyolitik melanjın yerleşim yaşının en erken Santoniyen sonrası olduğu düşünülmektedir.

5 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMİK SÜREÇLERİ VE BATI PONTlDLER Ofiyolitik melanjın içindeki kumtaşları, kumlu kireçtaşı içinde kromit tanelerinin de çıkması ve bu kumtaşlarının ve kumlu kireçtaşlarının Senomaniyen yaşlı olması sebebiyle, bu kumtaşlarındaki kromitlerin Mercimekdere metaofiyolitlerine ait kromitlerden gelmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Bu veri, bölgedeki ofiyolitlerin iki farklı karakterde ve ayrı zamanlarda bölgeye yerleştiğinin bir başka delili olarak görülmektedir. Çalışılan bölgenin en genç birimi, Eosen yaşlı biyomikrit ve biyosparitlerle temsil edilen Araç formasyonudur. BÖLGEDE HAKİM OLAN BİRİMLERİN JEOLOJİK VE MİNERALOJİK ÖZELLİKLERİ MERCİMEKDERE METAOFİYOLİTLERİ Metaofiyolitlere ait serpantinleşmiş harzburjit, dunit, verlit, piroksenit, gabro ve hornblenditlerin farklı kalınlıktaki tabakaları birbirleriyle ardışıklıdır. Bu karmaşık içinde özellikle kümülat tipi ultramafik ve mafik kayaçlarla birlikte küçük mercek şekilli kromit cevherleri de bulunmaktadır. Karmaşıkta izlenen diyabaz daykları levha- dayk sisteminde gelişmemiştir, öte yandan, yakın çevrede de, levha dayk sisteminde gelişmiş diyabaz daykları da mevcut değildir. Mercimekdere ile Tepeharman sırtı arasında kalan kesim, Kavacık formasyonuna ait kayaçlar tarafından örtülmüştür. Kavacık formasyonunda şistler içinde aşırı derecede alterasyona uğrayan serpantinit parçalarına rastlanması bu birimin de Mercimekdere metaofiyolitlerinden daha genç olduğunu göstermektedir. Bu durum en belirgin şekilde Kavacık köyünün batı kesimleri ile Mercimekdere başlangıcında gözlenmektedir. Metamorfik topluluğun en üst seviyesinde ise, Dumantepe formasyonunu oluşturan düşük dereceli metamorfizma ürünü olan fillitler ve şistler bulunmaktadır. Dumantepe formasyonu ile Mercimekdere metaofiyolitleri arasında oldukça ezikli bir zon mevcuttur. Bu zon en belirgin olarak Tepeharman sırtı ile çalışma alanının kuzey sınırında olan Göktepe'nin güney etekleri arasında gözlenmektedir. Bu kataklastik kayaçların, Dumantepe formasyonuna ait birimlerin metaofiyolitler üzerine bindirmesi esnasında oluştuğu çok belirgin olarak görülmektedir. Bunun yanı sıra, metaofiyolitlere ait kayaçların belli bölümleri, Dumantepe formasyonuna ait fillitler içinde ekaylar şeklinde bulunmaktadır. Mercimekderenin güney kısımlarında yüzeyleyen radyolaritler içinde ksenolit halinde seladonit minerallerinin görülmesi, bu bölgenin okyanus tabanı hidrotermal metamorfizmasından da etkilendiğinin bir delili olarak düşünülmektedir. Metaofiyolitler içindeki serpantinleşmiş kayaçlar, genellikle harzburjit, dunit, az oranda piroksenit, verlit, ve gabrodur. Bu kayaçlarda, XRD ile yapılan incelemelerde, ana serpantin minerali olarak antigorit, çok az miktarda da krizotil mineralleri belirlenmiştir. Forsterit, talk, klorit ve pikrokromit XRD yardımı ile belirlenen diğer minerallerdir. Aşırı alterasyon, metamorfizma ve kataklazma etkileriyle elek yapısının pek görülemediği bu kayaçlarda, basınç sebebiyle foliasyon ve lineasyonlar ortaya çıkmıştır. Orijinal halinin dunit olduğu düşünülen kayaçlarda kromit taneciklerinin yok denecek kadar az miktarda olması da dikkat çekmektedir. Ayrıca serpantinleşmiş harzburjitler içindeki kromit taneciklerinin çoğu yuvarlak şekildedir. Bu durumun, serpantinleşme esnasındaki plastik hareketlenme ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Boyutları yer yer 250 mikrona ulaşan kromit taneleri, ileri derecede kataklastik kınlıma uğramışlardır. Piroksenitlerdeki piroksenler ojit bileşenli olup, genellikle uralitleşmişlerdir. Ayrıca yer yer de rutil mineralleri içermektedirler. Yönlenmiş olarak görülen rutillerin, oluşumlarından sonra gelişen metamorfizmadan etkilendikleri söylenebilir. Kromit taneleri, kenar ve çatlakları boyunca, değişen oranlarda spinelleşmişlerdir. Metaofiyolitler içindeki ultramafiklerle gabro geçiş zonlarında bulunan hornblenditler sfence çok fakirdir. Bunların çok az oranda içerdikleri feldispatlar da killeşmişlerdir. Ayrıca, gabrolarda bulunması normal olan rutil, ilmenomanyetit ve hematit gibi minerallere de rastlanmamıştır. Bütün serpantinleşmiş kayaçlarda heslavodit ile pentlandite benzeyen Ni- Sülfit mineralleri belirlenmiştir. Ayrıca, nadiren de olsa lerzolitlerde bazı milleritlerin manyetitlerle birlikte büyüdükleri gözlenmiştir. Bu durumun muhtemelen milleritin kristalleşmesi esnasında, kullandığı demiri manyetitten alması sonucu geliştiği düşünülmektedir. Nadiren de olsa kalkopirite rastlanmış, bu arada çatlak kesimlerde yer yer ikincil olarak gelişen limonit ve götitler gözlenmiştir. Kayaçlardaki manyetitlerin iki ayrı şekilde oluştukları sanılmaktadır. Serpantinleşme sonucu açığa çıkan manyetitlerin yanı sıra, yer yer bazı kromitlerin de manyetitleştiği görülmüştür. Her iki durumda da açığa çıkan manyetitlerin daha sonra martitleştikleri belirlenmiştir. Bu kayaçlarda manyezite rastlanmamıştır.

6 Doğan AYDAL Genellikle tabakalaşmış bir şekilde bulunan ve mafik mineral fazlalığı olan gabrolar, metamorfizmaya uğramaları sebebiyle metagabro olarak isimlendirilmişlerdir. Metaofiyolitler içinde serpantinlerle ardışıklı denilebilecek şekilde görülen bu kayaçlarda, foliasyon ve lineasyon çok net olarak gözlenmektedir. Gabrolar, 3sas olarak piroksen (genellikle ojit olarak) amfibol (aktinolitleşmiş hornblend olarak) ve sossuritleşmiş, <illesmis olaiivoklazlardan oluşmaktadır. Bu arada piroksenler uralitleşmiş, amfiboller, dilinimleri Doyunca kloritleşmiş, ve plajiyoklazlar yaygın. olarak epidotlaşmış, zoisitleşmiş ve albitleşmiştir, Daha önce yapılan çalışmalar dikkate alındığında, çalışma esnasında Mercimekdere metaofiyoitleri ve Bekirçay formasyonu olarak adlandırılan birimlerin çalışma alanının kuzeybatısındaki çangal metaofiyolitleri olarak tanımlanan birimere oldukça benze-diği görülmektedir (Yılmaz, 1980; Boztuğ, 1986; Boztuğ ve Yılmaz, 1995). Bir başka açıdan bakıldığında ise, ortamda amfibol ve epidotun bol miktarda bulunması da, köken kayaçta killi malzemenin az olduğunu işaret etmektedir. Buna ek olarak, gerek Bekirçay formasyonunda, gerek Dumantepe formasyonunda kloritin bol bulunması, köken kayacın mafik magmatik bir kayaç veya kloriti üretebilecek özel bir bileşime sahip Sedimanter bir kayaç olduğunu göstermektedir. BEKİRÇAY FORMASYONU Özellikle Gevenli tepeden Kıranbaşı'na doğru inilirken kuvars ve feldispatların bol bulunduğu hornblend İçeren gnayslardan amfibolitlere geçilmektedir. Kıranbaşı' ndan itibaren Bekirçay dere boyunca kuzey-güney istikametinde gidildiğinde amfibolit, epidot amfibolit, granat mika şist, çeşitli tip şistler, epidot mermer ve muskovit mermer ardalanarak görülmektedir m boyunda yapılan kesit ölçümerinde, dere boyunca diğer kayaçlarla ardalanmalı görünen amfibolitlerin ve döküntülerinin yoğun olarak bulunduğu alanın toplam kalınlığının 1530 m, benzer şekilde, epidot- amfibolit ve döküntülerinin bulunduğu alanın 840 m, granat- mika şist ve döküntülerinin 160 Tİ, mermer ve döküntülerinin 220 m, epidot mermer 120 m, muskovit mermer 100 m, kuvarsit 30 m, çeşitli şistler 40 m, serpantinitler 70 m, breşik malzeme 180 n, metalce zengin lisvenitlerin bulunduğu bölge 130 m ve belirli mostranın görülmediği, ancak çeşitli toprak ve <ayaç parçalarının karışık olduğu bölümün 740 m olduğu belirlenmiştir. Bilindiği üzere, hornblend bakımından zengin seviyeler köken kayaçta kalsiyumun varlığını gösterir ve dolayısıyla karbonatlı seviyelere işaret edebilmektedirler. Ancak, bunların çok kalın olması durumunda, bir av akıntısına veya Sedimanter kayaçlarla arakatkılı oazik bileşenli piroklastik seviyelere ve Şiilerin varlığına işaret eder. Bekirçay deresi boyunca bu kalınlık yeterince görülmektedir. Nitekim, bölgede bu malzemeyi sağlayacak mafik kayaçların, metadiyabaz ve metaandezitlerin kalıntılarına da rastlanılmaktadır (Şek. 4a, 4b). Şek. 4a- Amfibolit, granat-mikaşist içindeki aşırı altere serpantinit bloklarının görünüşü. Şek. 4b- Amfibolit içinde aşırı altere diyabaz daykı kalıntısı.

7 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMİK SÜREÇLERİ VE BATI PONTlDLER Bazı katmanlarda yeşil biyotitlerin bulunması, seri içindeki bazı amfibolitlerin para-amfibolit olacağı izlenimini de vermektedir. Amfibolitlere kayaç oluşturan mineraller olarak, hornblend, albit, biyotit, aktinolit, muskovit, serisit, plajiyoklaz, kuvars, kalsit, klorit, silimanit ve apatit mineralleri değişen değerlerde börülürken, sfen, ilmenit, zirkon, rutil, pirit, kalkopirit aksesuar metalik mineraller olarak görülmüşlerdir. Epidot amfibolitlere ise, ana kayaç oluşturan mineraller olarak epidot, hornblend, aktinolit, pumpelyit, kalsit, kuvars, albit, muskovit, biyotit görülürken, sfen, rutil, hematit, ilmenohematit, pirit, kalkopirit, ilmenit aksesuar metalik mineraller olarak belirlenmiştir. Görüldüğü üzere, zirkon amfıbolitlerde bol miktarda görülürken, ilmenit ve ilmenohematit özellikle epidot amfibolitlere görülmektedirler. Granat mika şistleri oluşturan esas mineraller ise, granat, biyotit, muskovit, kuvars, amfibol, kalsit, turmalin olarak görülmektedir. Bu bölgedeki granatların çok küçük olması dikkate değer bulunmuştur. Zira en büyüğü 150 mikron büyüklüğündedir. Aksesuar mineral olarak çok bol miktarda ilmenohematit görülmesi de bir diğer önemli bulgudur ve ilmenohematitferin oluşması için ortamda çok yüksek ısı (~600 C) olmalıdır. Gerek epidot amfibolitler içindeki ilmenohematitler, gerek granat mikaşistler içindeki ilmenohematitlerin şistoziteye uyumlu olarak bulunduğu görülmektedir. Bekirçay formasyonunun bir parçası olan çeşitli mermerler, başlıca kalsit, dolomit, ankerit, klorit, epidot, muskovit ve biyotit içermektedir. Bu bölgedeki mermer çeşitleri içinde ilmenohematitlerin yanı sıra, rutil, ilmenit, sfen, pirit, psilomelan mineralleri de görülmektedir. Bu durum, sığ bir ortamda bulunan mafik kayaçlardan, alterasyona ayrılan ağır minerallerin kullanılması sonucunda gerçekleşmiş olabilir. KAVACIK FORMASYONU Grafit-granat-kuvars-mikaşist.- Kayaçlardaki mikaların muskovit ve biyotit şeklinde gözlendiği, mevcut granatların Fe' ce fakir, Ca' ca zengin grossular tipi olduğu, ayrıca, çok şiddetli bir kataklazmaya uğradıkları belirlenmiştir. Kayaçlardaki kloritler, granat ve biyotitlerden türemişlerdir. Granatların çatlaklarında gelişen kloritler ile ikincil olarak gelişmiş hidrogranatlar yaygın bir haldedir. Oldukça fazla miktarda bulunan grafitlerin ince çubukçuklar şeklinde olduğu ve şistoziteye uyumlu olarak dizildikleri görülür. Ana bileşen olarak bulunan kuvarsların içindeki grafitler de şistoziteye uygun olarak yerleşmişlerdir. Kayaç da yapılan C analizlerinde yer yer % 2.5 değerine ulaşmıştır. Bu arada, nadir olarak sfenlere de rastlanılmıştır. Granatların boyları 150 mikron ile 1.5 mm arasında değişmekte, grafitlerin boyları bazen 1.1 mm ye ulaşmaktadır. Grafit içinde kapanım şeklinde bulunan rutillerin boyları ise 0.15 mm ile 0.73 mm arasında değişmektedir. Grafitler yer yer biyotitlerin dilinimlerine yerleşmişlerdir. Minerallerin çatlaklarını ve boşluklarını dolduran limonitler, kayaçta reliktleri gözlenen piritlerden türemişlerdir. Kayaçta az da olsa zirkon görülmüştür. DUMANTEPE FORMASYONU Kuvars-mika ve kalk şistler.- Çalışılan bölgedeki şistler değişen miktarlarda kuvars, albit, klorit, muskovit, biyotit, serisit ve çeşitli opak mineraller içermektedirler. Kayaç belirgin olarak şisti yapı göstermektedir ve özellikle kuvars ve plajiyoklaz porfiloblastlarına sahiptirler. Bu kayaçlarda rutil ve psilomelan en çok görülen opak minerallerdir. Çok nadir de olsa (Dikendere'de) kalkşistlerde kromit tanelerine rastlanmıştır. Rutillerin çok köşeli olması, bunların az bir mesafeye taşındığının işareti olarak algılanmaktadır. En iri rutilin mikron boyutunda olduğu görülmüştür. Psilomelanlarm boyu ise yer yer 200 mikron olabilmektedir. Bu kayaçlarda yer yer hematit ve limonit boyamalarına da rastlanmıştır. Fillit.- Dumantepe formasyonunun ana litolojisi olan kuvars fillit içinde, ana bileşenler olarak tane boyları değişken olmakla beraber genellikle çok küçük tane boylu kuvars serisit, muskovit, kalsit ve klorit mineralleri yer almaktadır. Opak mineraller olarak yer yer rutil, anataz ve organik madde kalıntıları gözlenmektedir. Kayaçta killeşme de yaygındır. YONGALIDAĞ FORMASYONU Yarı kristalize mermerler, kumlu kireçtaşları, kumtaşları.- Kristalize kireçtaşları, yarı mermerleşmiş kireçtaşları, kumlu kireçtaşları ve kumtaşları ile temsil edilen bu birim, Dumantepe formasyonu üzerine, bir taban konglomerası ile uyumsuz olarak oturmaktadır. En iyi görüntüyü çalışma alanı dışındaki Yongalıdağ'da verdiğinden, bu isimle anılmaktadır. Çalışılan bölgede

8 Doğan AYDAL çok iri bloklar halinde; başta Yongalıdağ, Öküzveren köyü, Ayı tepe ve Göktepe'de görülmektedir. Kireçtaşlarında yapılan çalışmada, kireçtaşlarının genelde kalsitçe zengin, dolomit ve diğer mineraller bakımından fakir olduğu görülmüştür (Şek. 5). PELİTVEREN OFİYOLİTİK MELANJI Serpantinleşmiş ultramafik kayaçlar, gabro, diyabaz, yastık yapılı spilit, spilit ve pelajik kireçtaşlarından oluşan serinin en üst kesiminde olistostromal filiş bulunmaktadır. Filiş içinde Jura-Alt Kretase yaşını veren fosilleri içeren kumlu kireçtaşı blokları yer almaktadır. Ofiyolitik melanjı oluşturan birimlerin dilimlenerek birbiri üzerine itilmesi ile karmaşık tektonik dilimler ortaya çıkmıştır. Bu birimlerin hepsinin bir naplanma hareketi sonucu ekay şeklinde metamorfik karakterli Dumantepe formasyosnu üzerine yerleştiği düşünülmektedir. Bunların palinspastik olarak açılımları yapılıp ilksel konumlarına getirilseler bile, tam bir ofiyolit dizisi vermedikleri görülecektir, özellikle izotropik gabrolar ile pegmatitik gabro, plajiyogranitler ve tabakalanmış diyabaz dayk (sheeted diabasic dikes) birimleri bulunmamaktadır. Serpantinleşmiş ultramafiklerin, kromit cevherlerinin ve Jura-Kretase yaşlı kumlu kireçtaşı bloklarının en güzel göründüğü yer Dorukyol tepe ile Mercimek tepedir. Yastık yapılı spilitler ise, Pelitveren köyünün Şek. 5- Çalışılan bölgedeki karbonatlı kayaçların durumunu gösteren diyagram (Leighton ve Pendexter 1962'ye göre yapılmıştır). hemen girişinde çok iyi mostra vermektedir. Bu yastık yapılı lavların üzerinde ise pelajik kireçtaşları bulunmaktadır. Pelitveren köyü kuzeyindeki Dedemziyareti tepede ise oldukça ince GEMİKÖY FORMASYONU tabakalı kırmızı renkli biyo-mikritlerden oluşmuştur. Bekirçay deresinin Gemiköy- Tuzaklı arasındaki yolu kestiği yere yakın olarak konumlanmış olan listvenitler ile ilgili bilgiler (Aydal, 1990) de çok detaylı olarak verildiğinden burada tekrar edilmeyecektir. Ancak, çok kısa da olsa bilgi sunma zarureti hissedilmektedir. Formasyona ait özellikler kısaca şöyle özetlenebilir. Listvenitler, serpantinleşmiş ultramafik kayaçların hidrotermal akışkanlar tesiri ile karbonatlaşması, silisleşmesi've çeşitli hidrotermal mineraller bakımından zenginleşmesi ile oluşmuşlardır. Çalışma alanındaki lisvenitlerin herhangi bir magmatik intruzyon ile doğrudan bir kontağı gözükmemekle beraber, mostra vermeyen bir intruzyondan kaynaklanan hidrotermal akışkanlardan etkilenmiş olduğu düşünülmektedir. Çalışma alanındaki listvenitlerin Si0 2, CaO, Ni, Pb, As, Mn, Zn, Co ve Au bakımından zenginleştikleri belirlenmiştir. Buna karşılık MgO ve AI bakımından farkirleşen lisvenitlerin K'ca da çok fakir oldukları görülmektedir. Melanj içindeki kromit cevherleşmelerine eşlik eden serpantinleşmiş kayaçların ise, genelde harzburjit, yer yer de dunit olduğu görülmüştür. Serpantinleşme sonucunda çoğunlukla krizotil, nispeten daha az miktarda antigorit oluşmuştur. Kayaçlardaki olivinler forsteritce oldukça zengindir. Özellikle harzburjitlerdeki proksenlerin dilinimleri boyunca açığa çıkan manyetitler, piroksenlerin tanımını kolaylaştırıcı bir unsur olmuştur. Bu arada dikkati çeken diğer bir husus da, bu gruptaki manyetitlerin metaofiyolitlerindekilere oranla oldukça az oranda bulunmasıdır. Piroksenlerde yer yer bastitleşmeler gözlenmiştir. Krizotil damarlarının yer yer bastitleri kesmesi krizotilleşmenin bastitleşmeden sonra da geliştiğinin bir delili olarak düşünülmektedir. Ni- Sülfit mineralleri bu grupta da oldukça yaygındır. Ayrıca, kemmereritlerin uvarovitlere oranla daha yaygın olduğu belirlenmiştir. Yer yer rutil çubukları içeren kemmereritler de bulunmaktadır. Ayrıca, piroksenlerin uralitleşmesi ile oluşan amfibollerdeki kloritleşme de kayacın genelinde çok yaygındır.

9 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMİK SÜREÇLERİ VE BATI PONTlDLER Mg' ca zengin olan forsteritlerin mevcudiyetlerine rağmen ortamda manyezitin oluşmaması, serpantinleşme esnasında çevredeki CO 2 azlığına ve uygun Eh- ph şartlarının gelişmemiş olmasına bağlanmıştır. Buna karşılık yer yer brusit oluşumlarına rastlanmıştır. Gabrolarda oldukça iri ve uzun ekseni boyunca gelişen piroksenler ve amfiboller kayaçta nematoblastik dokuyu ön plâna çıkarmıştır. Kayaçta bol miktarda epidot bulunmaktadır. Genelde bu kayaçlar orta- düşük dereceli metamorfizmadan etkilenmiştir. Cevherleşmelere doğrudan dokanakları olmamalarına rağmen, cevherleşmelere çok yakın olarak mostra veren gabrolar nispeten taze görünümlüdürler. Bunlarda özellikle piroksenlerin tane boylan çok büyüktür (20 mikron- 2 mm arası). Aşırı derecede albitleşme gözlenmiş ve bu Kayaçlardaki Na fazlalığı, kimyasal olarak da belirlenmiştir. Metaofiyolitlere ait gabrolardan bir başka farklılığı da, bu kayaçlar da az da olsa serpantinleşmiş olivinlerin varlığıdır. Uralitleşme, kloritleşme, sosuritleşme yaygın olmakla beraber alterasyon şiddeti metaofiyolitlerdeki gabrolara göre çok daha azdır. Kayaçlardaki klinopiroksenlerin çoğu önce uralitleşmiş, sonra kloritleşmiş bir halde görülmektedir. Amfibollerin ise yer yer tremolitleştiği, plajiyoklazların da killeştiği belirlenmiştir. Genel dokusu lepidoblastik olmakla beraber, ara sıra görülen iri kuvars kristalleri sebebiyle lepidoporfiroblastik doku da gözlenebilmektedir. Pelitveren ofiyolitik melanjı içinde gözlenen bir kayaç türü de değişik boyutlardaki fosilli-fosilsiz metakumtaşlarıdır, deresi, Mercimek tepe ve Dorukyol tepede bloklar halinde gözlenmektedirler. Bu kayaçlarda değişen oranlarda; kuvars, albit, kalsit, muskovit, klorit, biyotit, epidot, tremolit, serisit, ojit, plajiyoklaz, çeşitli opak mineraller, limonit, volkanik ve Sedimanter kayaç parçaları bulunmaktadır. Tane boyları 0.1 mm den 4 mm ye kadar değişmektedir. Kayacın çimentosu genellikle karbonat ve az oranda kil mineralleridir. Kuvarslar genellikle dalgalı sönme göstermektedirler ve dişli kenetlenme yapısına sahiptirler. Kumtaşlarının yer yer fosil içerdikleri görülmektedir. Özellikle Dorukyol tepe ve Mercimek tepedeki kumlu kireçtaşları ve kumtaşları içinde Orbitolina sp. ve Globogerina sp. fosillerinin görülmüş olması sebebiyle bu kayaçlara Barremiyen- Senomaniyen yaşı verilmiştir. Diğer taraftan Aydın ve diğerleri, 1981, tarafından yapılan çalışmalarda Kızılsaray grubu olarak adlandırılan birimin, bu çalışma esnasında Pelitveren Ofiyolitik melanjı olarak adlandırdığımız birimle büyük ölçüde örtüştüğü görülmüştür. Ayrıca, Boztuğ (1980) çalışmasında Araç grubu olarak adlandırılan kayaçlar, bu çalışmada Araç formasyonu olarak tanımlanan birimlere büyük benzerlik göstermektedir. Bu formasyonlar dışında, yakın çevrede çalışan diğer çalışmacılar tarafından tanımlanan formasyonlarla tam örtüşen birimlere çalışma alanı içinde rastlanılmamıştır. JEOKİMYASAL İNCELEMELER Metaofiyolitlere ve ofiyolitik melanja ait ultramafik ve mafikler ile kromitlerin detay jeokimyasal incelemesi Aydal, (1989) da ayrıca bölgedeki lisvenitler ve altın zenginleşmelerin bulunduğu Gemiköy formasyonuna ait jeokimyasal değerlendirmeler ise Aydal (1990) da sunulduğundan, bu makalede tekrar olarak tartışılmayacaktır. Ancak bu kayaçların çeşitli özellikleri, çeşitli diyagramlarla sunulacaktır. Yapılan jeokimyasal çalışmalar ultramafik kayaçların bir manto farklılaşması sonucu oluştuğu, analiz sonuçlarının Batchelor ve Bovvden (1995-fig 10) tarafından hazırlanan diyagrama uygulanması sonucunda çok net olarak görülmüştür (Şek. 6). Gabrolar ve ultramafik kayaçların ACF ve AFM diyagramları üzerindeki konumları ise (Şek. 7) ve (Şek. 8) de sunulmuştur. Middlemost, Şek. 6- Metaofiyolitlere ve Pelitveren melanjına ait kayaçların manto fraksiyonu ile oluşan ultramafik kayaçlar olduğunu gösteren diyagram (Batchelor ve Bovvden, 1985).

10 Doğan AYDAL Şek. 7- Peridotit ve gabroların ACF diyagramları üzerindeki konumları. Şek. 8- Peridotit ve gabroların AFM diyagramları üzerindeki konumları. (1985) tarafından hazırlanan diyagramdaki, toplam çok yüksek olduğu görülmektedir (Şek. 9). Bu durum Alkali-SiO 2 tablosunda bölgedeki gabroik kayaçların top- (Şek. 10) ve (Şek. 11) de de çok net olarak görülmektedir, lam alkali değerlerinin beklenildiği gibi ultramafiklerden

11 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMİK SÜREÇLERİ VE BATI PONTlDLER Şek. 11- Ultramafik ve mafik kayaçlarda Na 2 O-SiC>2 diyagramı.

12 Bu Kayaçlardaki Na 2 O ve K 2 O değerlerinin frekanslarını gösteren tablo ise (Şek. 12) de sunulmuştur. Bu kayaçlardaki Ti0 2 değerleri de (Şek. 13) de görülmektedir. Benzer şekilde mafik ve ultramafik kayaçların (Debon ve le Fort, fıg. 1 ve fig. 2a) diyagramlarındaki konumları da (Şek. 14) ve (Şek. 15) de gösterilmiştir. Aynı kayaçların Irvine ve Baragar (1971-fig. 2) diyagramlarındaki konumları da (Şek. 16) da görülmektedir. Analizi yapılan Mercimekdere metaofiyolitlerine ait kayaçların, bu şekil üzerindeki konumlan, mafik ve ultramafik kümülat tip ofiyolitik kayaçlar olduğunu çok net bir biçimde göstermektedir. Aynı çalışmacıların Irvine ve Baragar ( fig. 3) diyagramları kullanılarak yapılan değerlendirmede ise, bu kayaçların subalkalin bölgesine düştüğü görülmektedir (Şek. 17). Bir başka deyişle toleyitik bir magmanın ürünü oldukları net olarak görülmektedir. Genelde volkanik kayaçlar için kullanılan ancak, benzer kimyasal özellik göstermeleri sebebiyle derinlik kayaçları için de kullanabileceğimiz bir başka diyagramda Jensen, (1976-fig. 1) çalışmasıdır. Bu diyagramda ultramafik ve mafik kayaçların konumu dikkate alındığında, kaynak olarak düşünülen toleyitik karakterli magmanın, yüksek Mg içerikli bir magma olduğu görülmektedir (Şek. 18). Metamorfik kayaçların ACF ve AFM diyagramı üzerindeki konumları ise, (Şek. 19) ve (Şek. 20) de sunulmuştur. Buna göre, amfibolitlerin, ferromagnezyumca daha zengin olmaları sebebiyle, epidot amfibolitlere oranla ferromagnezyum köşesine daha yakın oldukları, granat mikaşistlerin ferromagnezyum köşesi ile alümina köşesi arasında kaldıkları, kuvarsitlerin de, bünyelerindeki Fe ve Mn mineralleri yüzünden Fe köşesine yakın olarak konumlandıkları görülmektedir. Şek. 12-Ultramafik ve gabroik kayaçlarda K 2 O-Na 2 O kümülatif frekans değerlerini gösteren tablolar.

13 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMİK SÜREÇLERİ VE BATI PONTİDLER Şek. 13- Ultramafik ve gabroik kayaçlarda TiO 2 -SİO 2 diyagramı. Şek. 14-Ultramafik ve gabroik kayaçların (Debon ve Le Fort, 1983) tarafından hazırlanan (fig-1) diyagramındaki konumları.

14 Doğan AYDAL Şek. 15- Ultramafik ve gabroik kayaçların Debon ve Le Fort, 1983 tarafından hazırlanan (fig-2a) diyagramındaki konumları. Şek. 16-Ultramafık ve gabroik kayaçların lrwine ve Baragar, 1971-fig-2'ye göre konumları.

15 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMlK SÜREÇLERİ VE BATI PONTİDLER Şek. 17-Ultramafik ve gabroik kayaçların lrwine ve Baragar, 1971-fig.3'e göre hazırlanan toplam alkali silis diyagramdaki konumları. Şek. 18-Ultramafik ve gabroik kayaçların kaynağının yüksek magnezyumlu toleyitik bir magma olduğunu gösteren diyagram (Jensen, 1976-fıg. 1 kullanılmıştır).

16 Doğan AYDAL Şek. 19-Çalışma alanındaki metamorfik kayaçların ACF diyagramı üzerindeki konumları.

17 Doğan AYDAL METAMORFİK KAYAÇLARLA İLGİLİ DİYAGRAMLARDA KULLANILAN SEMBOLLERİN ANLAMLARI o ı t s D n A V Epidot-amfibolit Amfibolit Kumtaşı-konglomera Mermer Şist Fillit Grafit-şist Granat-mikaşist Kireçtaşı + Arjillit-kiltaşı x Kuvarsit ULTRAMAFİK VE GABROİK KAYAÇLARLA İLGİLİ DİYAGRAMLARDA KULLANILAN SEMBOLALERİN ANLAMLARI D Ultramafik Kayaçlar * Kromitit ı Gabroik kayaçlar O Yastık lavlar, spilit, diyabaz, bazalt.

18 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMİK SÜREÇLERİ VE BATI PONTlDLER TARTIŞMA VE SONUÇLAR Pontidler'de iki farklı okyanus oluşum ortamının (Paleo-Tetis ve Neo- Tetis) artıklarının var olduğu daha önce birçok araştırmacı tarafından iddia edilmiştir. Şengör, 1979; Şengör ve diğerleri 1980; Tüysüz, 1985; Yılmaz ve Tüysüz, Diğer taraftan, doğrudan Kastamonu yöresine değinmemekle birlikte, Pontidlerin Alt Jura öncesi evriminde, Paleo- Tetisin kuzeye dalması gerektiğini savunan görüşlerin varlığıda bilinmektedir (Adamia ve diğerleri, 1980; Bergougnan ve Fourguin, 1982; Ricou ve diğerleri, 1986; Dercourt ve diğerleri, 1986; Robertson ve diğerleri, 1991). Bunun yanı sıra, bu görüşün tam karşıtını savunan ve Pontidler'in, iki okyanusun (Paleo ve Neo Tetis) artıklarının karışımından ziyade, Neo- Tetis'in retro- şariyajlarla progresif olarak tüketilmesi sonucu oluştuğunu düşünen ve henüz ek araştırma safhasında olan çalışmalar da mevcuttur. Bu ikinci görüş, özellikle Yılmaz ve Boztuğ, (1986), Boztuğ (1988 a), Şengün ve diğerleri, (1990), Ustaömer ve diğerleri, (1991), Boztuğ, (1992) ve Ustaömer ve Robertson, (1993) tarafından ileri sürülmekte olup, araştırıcılar okyanusal kabuğun kuzeye doğru dalarak yitimini savunmaktadır. Bu tartışmaların bir benzeri de, inceleme alanının çok yakınında bulunan İlgaz masifindeki kromit cevherleşmeleri için yapılmıştır. (Wijkerslooth, 1941) Ilgazlar'da metaofiyolitler içinde bulunan kromitlerin Varistik Orojenezi'ne ait olabileceğini düşünmüştür. Buna karşılık (Borchert, 1958) bölgedeki kromitlerin bazılarının Varistik Orojenezi ile ilişkili olabileceği fikrini benimsemediğini, bunların hemen hepsinin Üst Kretase'ye ait olması gerektiğini iddia etmiştir. Bu çalışmada ise, Türkiye ölçeğindeki tektonik münakaşa ve yorumlara özenle ve özellikle girilmemeğe çalışılmıştır. Esas olarak, çalışma alanındaki formasyonlara ait birimlerin genel jeolojileri, mineralojisi, cevherleşme ile ilgili bazı özellikler ve jeokimyası hakkında bilgiler sunulmuştur: Bölgedeki metaofiyolitler ve ofiyolitli melanj içindeki kromit cevherleşmeleri ve yan kayaçların kimyasal değerleri arasında görülen farklılıklar; Aydal, (1989) da ve altın zenginleşmeleri ile ilgili çalışmalar Aydal, (1990) da çok detaylı olarak sunulmuştur. Bu çalışmada ise, metaofiyolitler ve Pelitveren ofiyolitik melanj içindeki ultramafik ve mafik kayaçlarda yapılan toplam analizler, çeşitli araştırmacılar tarafından yapılan diyagramlar üzerinde uygulanarak değerlendirilmiş ve şu sonuçlara ulaşılmıştır: 1- Bölgedeki ultramafik ve mafik kayaçlar bir manto fraksiyonelleşmesi sonucu oluşmuşlardır. 2- Gabroik kayaçların toplam alkali değeri, beklenildiği gibi, ultramafik kayaçların toplam alkali değerinden daha yüksektir. 3- Kayaçlar subalkalin toleyitik bir magmadan oluşmuşlardır. 4- Gabroik kayaçların analizleri, bu kayaçların yüksek magnezyumlu toleyitik bir magmadan türediklerini göstermektedir. 5- Gabrolarda tespit edilen yüksek Na değerlerinin, bölgede daha sonra gelişen Na metasomatizması sonucu oluştuğu düşünülmektedir. Bölgede metamorfik kayaçlarla ilgili olarak ulaşılan sonuçlar ise şu şekilde özetlenebilir: 1- Çalışılan bölgede amfibolitlerdeki hornblendlerde yapılan K-Ar yaş ölçümlerinde 130 my ile 146 my arasında değişen yaşlar elde edilmiştir. Bir başka deyişle, bu amfibolitlerin en son metamorfizmaya uğradıkları dönem, Üst Jura- Alt Kratese'ye denk gelmektedir denilebilir. Bu sebeple, bu birimlerin oluşum yaşının en az Malm ve öncesi olduğu düşünülebilir. Dolayısıyla, bu birimler içinde çok altere de olsa korunmuş olarak bulunan metaofiyolit parçalarının bölgeye yerleşim yaşının, daha da önce olması gerektiği sonucuna varılmıştır. 2- Eldeki mineralojik veriler, bölgenin orta-düşük derecedeki amfibolit fasiyesinden yeşil şist fasiyesine değişen derecelerde metamorfizmaya uğradığını göstermektedir. 3- Bölgede, amfibolit, epidot-amfibolit ardalanmasının görülmesi, hakim olan basıncın zaman zaman değiştiğinin bir göstergesi olarak kabul edilmiştir. 4- özellikle C gibi yüksek sıcaklıklarda oluşan ilmenohematitlerin (hematit içinde çubuklar ve mercekler şeklinde ilmenitlerin ayrışmasıyla oluşur) granat mikaşistlerde, epidot amfibolitlerde, epidot mermer ve muskovit mermerlerde çok sık ve bol olarak görülmesi ilginç görülmüş ve bölgeyi etkileyen ısı hakkında bilgi vermesi bakımından önemli olarak değerlendirilmiştir. 5- Kavacık formasyonu içerisindeki grafit-granat mikaşistlerdeki grafitlerin bolluğu da, bu bölgedeki ısının hayli yüksek olması gerektiğini göstermektedir. 6- Zirkonların yalnızca amfibolitlerde görülmesi, ayrıca incelemeye değer bir veri olarak görülmüştür. 7- Bekirçay formasyonundaki kayaçlar içinde mineraller ve metalik mineraller toplu olarak değer-

19 Doğan AYDAL lendirildiğinde, burada oldukça büyük kalınlıklara ulaşan amfibolit ve epidot amfibolitlerin kaynak malzeme kayaçlarının özellikle mafik kayaçlar olması gerektiği sonucuna varılmıştır. Ancak, bu orto-amfibolitlerin yanı sıra bulunan, seri içindeki bazı amfibolitlerin para- amfibolit olduğu da düşünülmektedir. 8- Gnayslarda, titanitin çok karbonatlı pelitik kayaçlardan, zirkonun da kumlu sedimanlardan itibaren türemesi, serideki bazı amfibolitlerin paraamfibolit olmasını güçlendiren delillerdir. 9- Özellikle Bekirçay formasyonunun çeşitli yerlerinde ankeritleşmenin görülmesi, bölgenin hidrotermal bir alterasyonun etkisi altında kaldığının bir başka delili olarak görülmektedir. Aynı etkiler Gemiköy formasyonunun oluşmasına da sebebiyet vermiş ve bu bölgelerde lisvenitleşme sonrası, altın dahil olmak üzere bakır, kurşun, çinko, nikel, kobalt gibi elementlerin nispî zenginleşmesine sebep olmuştur (Aydal, 1990). Benzer şekilde, ultramafik kayaçlarda ve kromitlerde görülen kemererit ve uvarovitler de hidrotermal bir alterasyon sonucunda oluşmuşlardır. 10- Bölgede granat mikaşistler, hem Bekirçay formasyonu, hem de Kavacık formasyonunda görülmektedir, ancak; bu iki ayrı formasyondaki granat mikaşistlerin mineralojik, dokusal ve kimyasal olarak çok farklı oldukları görülmüştür. 11- Bölgedeki hemen hemen bir çok metamorfik kayaçta aksesuar metalik mineral olarak görülen rutil ve sfenlerin şistoziteye uyumlu olarak bulunması, bu kayaçların oluşumlarından sonra gelişen bir başka metamorfizma etkisinde kaldıklarının delili olarak görülmektedir. 12- Bölgedeki karbonatlı kayaçların kalsitçe daha çok zengin oldukları, dolomit ve diğer mineraller bakımından fakir oldukları belirlenmiştir. KATKI BELİRTME Çalışmalar süresince çeşitli zaman ve şekillerde sınırsız desteklerini gördüğüm Prof. Dr. Abdullah Çoban, Dr. Ziya Gözler, Prof. Dr. Atilla Kılınç (USA- Cincinnati Uni.), Prof. Dr. Bobby Lang (israil) ve Murat Erendil'e samimi şükranlarımı sunarım. Ayrıca makalenin yazım aşamalarında çeşitli yardımlarını gördüğüm Araştırma Görevlileri Özden ileri ve Koray Sözeri'ye, ayrıca öğrencilerim Zeynep Deveci, Süheyla Yerel, Mefkure Uğur ve Mehrali Eroğlu'na teşekkürlerimi sunarım. Yayına verildiği tarih, 25 Ağustos 1999 DEĞİNİLEN BELGELER Adamia, S.; Bergougnan, H.; Fourquin, C.; Haghipour, A.; Lordkipanidze, M.; Özgül, N.; Ricou, L.E. ve Zakariadze, G., 1980, The alpine-midde-east between the Aegean and the Oman traverses. 26e Congr. Geol. Internat., Paris, Coll. C5 Geologie des chaines alpines issues de la Tethys. Mem. B.R.G.M. No., 115, Aydal, D., 1989, Kastamonu ve Araç masifinde bulunan kromit cevherleri ile yan kayaçlarının mineralojik ve jeokimyasal incelemesi: Selçuk Üniversitesi Müh. Mim. Fak. Derg., V4, Say, 1, S , Gold Bearing Listwaenites in the Araç massif, Kastamonu- Turkey: Terra nova, V2, Number 1,43-52 pp. Aydın, M.; Şahintürk, ö., ve özçelik, Y., 1984, Araç- Daday-Karadere ve dolaylarının jeolojisi ve hidrokarbon olanakları: TPAŞ Arama Grubu Başkanlığı Rap., Arşiv No., s. ; Serdar, H. S.; özçelik, Y; Akarsu, i.; Üngör A.; Çokuğraş, R. ve Kasar, S., 1986, Ballıdağ- Çangaldağı (Kastamonu) arasındaki bölgenin jeolojisi: Türkiye Jeol. Kur. Bült., 29,2, Bergougnan, H. ve Forguin, C., 1982, Remnants of a pre- Late Jurassic ocean in northern Turkey: Fragments of Permian-Triassic Paleo-Tethys?: Discussion. Geol. Soc. Amer. Bull., 93, Borchert, H., 1958, Türkiye'de iniyisal ofiyolitik magmatizmaya ait Cr ve Cu cevheri yatakları, MTA yayl., No: 102, 161 s. Boztuğ, D., 1986, Daday-Devrekani masifi güneybatı kesiminin jeolojisi hakkında ön rapor: MTA Arşiv No: 268, 11 s. 1988a, Daday-Devrekani masifi güneybatı kesimi mineralojik-petrografik ve jeokimyasal incelenmesi. Doktora tezi, Hacettep Üniv., 232 s, (yayımlanmamış), Ankara. 1992, Lithostratigraphic units and tectonics of the southwestern part of Daday-Devrekani massive, Western Pontides: Turkey. Bull. Of the Mineral Research and Exploration, 114,1-22, Ankara. ve Yılmaz, O., 1995, Daday-Devrekani masifi metamorfizması ve jeolojik evrimi, Kastamonu bölgesi, Batı Pontidler, Türkiye. Dercourt, J.; Zonenshain, L.F.; Ricou, L.E.; Kazmin, V.G.; Le pichon, X.; Knipper, A.L.; Grandjacquet, C. Shortshikov, l.m.; Geyssant, J.; Lepvrier, C. Pechersky, D.H.; Boulin, J.; Sibuet, J.C. Savostin, L.A.; Sorokhtin, O.; VVestphal, M. Bazhenov, M.L.; Lauer, J.P. ve Biju-Duval, B.,

20 ARAÇ MASİFİNİN JEODİNAMlK SÜREÇLERİ VE BATI PONTlDLER 1986, Geological evolution of the Tethys belt from the Atlantic to the Pamirs since the Lias Tectonophysics, 123, Debon, F.; Le Fort, P, 1983, A chemical-mineralogical classification of common plutonic rocks and associations. Transactions of the Royal Society of Edinburgh: Earth Sciences, 73, Eren, R. H., 1979, Kastamonu Taşköprü bölgesi metamofritlerinin jeolojik, petrografik etüdü: İTÜ. Mim. Müh. Fak. Yayl., Doktora tezi, 143 s. Irvine, T.N. ve Baragar, W.R.A., 1971, A Guide to the Chemical classification of the common volkanic rocks. Can J. Earth Sci.,8, Jensen, L.S., 1976, A new cation plot for classifying subalkalic rocks, Ontario Div. Mines. Misc. pap.66. LeMaitre, R.W.; Bateman, P; Dudek, A.; Keller, J.; Lameyre J., Le Bas, M.J.; Sabine, P.A.; Schmith, R.; Sorenson, H.; Streckheisen, A.; Wooley A.R.; ve Zanettin, B., 1989, A classificationof igneous rocks and glossary of terms: Blackvvell Scentific Publication, 208p., Oxford. Maniar, D.P, ve Piccoli M. P, 1989, Tectonic discrimination of Granitoids, Geological Society of American Bulletin.v 101, p Middlemost, E.A.K., 1985, Magmas and Magmatic rocks, Longman, London. Paccerillo, A.; Taylor, S.R., 1976, Geochemistry, of Eocene Calc-Alcaline Volcanic Rocks from the Kastamonu Area, Northern Turkey. Ricou, L.E.; Dercourt. J.; Geyssant, J.; Grandjacguet, C.; Lepvrier, C.; ve Biju-Duval, B., 1986, Geological constrains on the Alpine evolution of the Mediterranean Tethys: Tectonophysics, 123, Robertson, A.H.F.; Dixon, J.E.; Aktaş, A.; Clift. P.D.; Degnan, P; Jones, G.; Morris, A.; Picckett, E.; Sharp, l. ve Ustaömer, T, 1991, Tectonic reconstructions of the Eastern Mediterranean region: Controversies, alternatives and possible solutions. Terra Abstracs, 3,322. Sawa, T, 1967, Araç bölgesindeki Cu, Fe ve Fe sülfit yatakları hakkında rapor: MTA Rap., No: (yayımlanmamış), Ankara. Şengör, A. M. C., 1979, The North Anatolian transform fault, its age, offset and tectonic Significance: Geol. Soc. of London Jour., 136, Yılmaz, Y. ve Ketin, l., 1980, Remnants of a Pre- Late Jurassic ocean in Northern Turkey: Fragments of Permian- Triassic Palaeo- Tethys; Geol. Soc. of Amer. Bull., l, 91, Şengör, A. M. C. ve Yılmaz, Y., 1981, Tethyan Evolution of Turkey, A Plate Tectonic Approch Tectonophysics: 75, Şengün, M.; keskin, H.; Akçaören, F.; Altun, i.; Sevin, M.; Akat, U.; Armağan, F. ve Acar, Ş., 1990, Kastamonu yöresinin jeolojisi ve Paleotetisin evrimine ilişkin sınırlamalar: Türkiye Jeoloji Bült., 33, Tüysüz, O., 1985, Kuzey Anadoluda iki farklı ofiyolit topluluğu: Eski ve yeni Tetis'in artıkları; Doğa, Müh. ve Çev., 10,2, Ustaömer, T; Robertson, A.H.F. ve Yılmaz, Y., 1991, Paleotethyan tectonic evolution of the Central Pondites northern Turkey: Terra Abstracts, 3, 256. ve 1993, A late Paleozoic Early Mesozoic marginal basin along the active Southern Continental margin of Eurasia: Evidance from the Central Pondites (Turkey) and adjacent regions. Geological Journal, 28, Yılmaz, O., 1980, Daday- Devrekani masifi kuzeydoğu kesimi litostratigrafı birimleri ve tektoniği: HÛ. Yer bilimleri Derg., 5-6, , Daday- Devrekani masifi Ebrek metamorfitinin petrografisi ve tüm kayaç kimyası: HÛ. Yer bilimleri Derg., 8, , Çangal metaofiyolitinin mineraolojik- petrografik incelenmesi ve metamorfizma koşulları: HÛ. Yer bilimleri Derg., ve Tüysüz, O., 1984, Kastamonu- Boyabat- Vezirköprü- Tosya arasında bölgenin jeolojisi (Ilgaz-Kargı masiflerinin etüdü): MTA jeoloji dairesi özel Rap., 275 s. ve Boztuğ, D., 1986, Kastamonu granitoid belt of Northern Turkey: First arc plutonism product related to the subduction product of the Palaeo- Tethys: Geology, 14, ve Tüysüz, O., 1988, Kargı masifi ve dolaylarında Mesozoik tektonik birliklerinin düzenlemeleri sorununa bir yaklaşım: Tür. Pet. Jeol. Derg., C1, 1, Wijkerslooth, P. De., 1941, Türkiye ve Balkanlardaki Cr cevheri zuhuratı ile bunların bu ülkelerin büyük tektoniğine olan maünasebetleri: MTA, Mem. Sayı1/26,