K TAP TANITIMI. Bar SARIKÖSE

Transkript

1 TAR H N PE NDE -ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S - Y l: 2010, Say : 4 Sayfa: THE PURSUIT OF HISTORY -INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH- Year: 2010, Issue: 4 Page: K TAP TANITIMI Yusuf KÜÇÜKDA, Türk Alevili i Ara t rmalar, Çizgi Kitabevi, Konya, 2010, (XI+161 s.). Bar SARIKÖSE Özet Alevilik, Türkiye de en çok tart lan konulardan biridir. Son y llarda Alevilikle ilgili yay nlarda büyük bir art olmu tur. Alevili in do ru anla labilmesi için tarihi sürecin iyi bilinmesi ve de erlendirilmesi gerekir. Yusuf Küçükda, Alevili in ortaya ç k süreci, Osmanl ran mücadelesi, Anadolu da Safevi tarikat n n faaliyetleri ve Osmanl Devleti nin ald önlemeleri ar iv belgeleri nda de erlendirmi tir. Türk Alevili i kavram, ar iv belgeleriyle ortaya konulmu tur. Yazar, Alevilik ve Osmanl dönemindeki tarikatlar ve özellikleri hakk nda önemli tespitlerde bulunmu tur. Çe itli makalelerden olu an bu çal ma Türkiye deki Alevili e farkl bir bak aç s kazand rm t r. Anahtar Kelimeler Alevilik, Safevi Tarikat, Osmanl, ran BOOK REV EW Yusuf KÜÇÜKDA, Türk Alevili i Ara t rmalar, Çizgi Kitabevi, Konya, 2010, (XI+161 p.). Abstract Alevism in Turkey is one of the most controversial issues. In recent years the publications related to Alevism have been increased in a great extent. For the correct understanding of the process of Alevi, the history process and evaluation should be well known. Yusuf Küçükda analyzed the emerging of Alevism, Ottoman-Iran struggle, the activities of the Safavid order in Anatolia and the measures taken by Ottoman State in the light of archival documents. Turkish Alevism concept put forward with archival documents. The author has made important determinations about the sects and their s features in the Ottoman period. This work consists of various articles gained a different perspective to Alevism in Turkey. Key Words Alevism, Safavid Sect, Ottoman, Iran Dr., MEB Konya Meram Atatürk K z Teknik ve Meslek Lisesi Tarih Ö retmeni. barissariköse@hotmail.com

2 242 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4 nsanlar n her zaman ilgi oda olan Alevilik, K z lba l k ve Bekta ilik üzerinde çok konu ulmas na ve yorumlar yap lmas na ra men; ço unlukla birbirine kar t r lmaktad r. Alevili e kar bilim insanlar n n da ilgisi her geçen gün artmakta, konu ile ilgili yay nlar yap lmaktad r. Son dönemlerde Alevi toplumunun sorunlar na çözüm bulmak için hükûmet Alevi Çal taylar ad verilen toplant lar düzenlemektedir. Ancak yap lan yay nlar ve toplant lara bak ld nda önyarg ya dayal, yar efsanele mi bilgiler çerçevesinde görü lerin ileri sürüldü ü görülmektedir. Türkiye deki Aleviler konusu, ba ta tarihçiler ve ilahiyatç lar olmak üzere sosyologlar ve etnologlar gibi farkl bilim dallar na mensup ara t rmac lar taraf ndan bilimsel metotlarla incelenmeli; efsaneye dayal mitoslar yerine tarihî gerçekler ortaya konulmal d r. Yusuf Küçükda, özellikle Osmanl dönemindeki tasavvufî hayat, tekke zaviyeler üzerine ara t rmalar yapm ; ar iv belgelerine dayal olarak Selçuklu ve Osmanl dönemindeki çe itli tarikat yap lanmalar ile ilgili önemli bilgilere ula m ; tasavvuf ara t rmalar na dair makaleleri Türk Tasavvuf Ara t rmalar (Çizgi Yay nevi, Konya, 2005) ad alt nda daha önce yay nlam t r. Küçükda, imdi de çe itli dergilerde yay nlam oldu u Alevilikle ilgili makalelerini Türk Alevili i Ara t rmalar ad yla bir araya getirmek suretiyle bilim hayat na yeni bir eser daha kazand rm t r. Yazar, bu kitab nda Türk Alevili i nin tarihi geli imini bilimsel olarak de erlendirmi ; Osmanl döneminde (XV. yüzy l sonlar nda) ortaya ç km Safevili in esas Alevilik oldu unu ortaya koymu tur. Eser, ön söz, giri ve yedi makaleden olu maktad r. Kitab n sonuna konu ile ilgili kavramalar n da geçti i bir indeks konulmu tur. Küçükda n eserin ön sözünde kendisinin Alevili e merak n n daha stanbul Üniversitesi ndeki lisans ö rencili i esnas nda haz rlam oldu u Safevi müritlerinin ç karm oldu u ayaklanmalara yönelik bilgilerin yer ald Ahvâl-i Celâliyan adl yazma eseri bitirme tezi olarak haz rlamas (1976) ile ba lad n ; akademik hayat boyunca haz rlay p daha önce yay nlad Alevili e yönelik makalelere daha kolay ula mas için bu kitab olu turdu unu beyan etmi tir. Küçükda, kitapta Alevilik daha do rusu Safevilik ile ilgili haz rlam oldu u yedi makalesine yer vermi olup giri bölümünde Alevili in ortaya ç k n, Safevilik ve K z lba l k kavramlar n aç klam t r. Önceleri Sünni karakterde olan Safevi Tarikat n n kurulu u ile bu tarikat n devlete dönü türülmesi; bir Safevi eyhi olan ah smail in Anadolu daki faaliyetleri, Çald ran Sava sonras Safevi Devleti ndeki yeni yap lanma, ran sahas nda kurulan Safevi Devleti nden Anadolu kökenli müritlerin bertaraf edilmesi ile ii inanç sistemine dayanan Safevi devlet yap lanmas n de erlendirmi tir. Ard ndan Safevi Tarikat ve bu tarikat gibi silsileleri Hz. Ali ye ula an Bekta ilik, Halvetilik ve Mevlevilik tarikatlar hakk nda k sa bir bilgi vermi tir (s.1-7). Giri k sm ndaki bilgiler silsileleri benzeyen bu tarikatlar n birbiri ile ili kisini tespit etmede ve ad geçen Safevili in di er tarikatlar içindeki yerini görmede büyük fayda sa lam t r.

3 2/4 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S TAR H N PE NDE 243 Yusuf Küçükda, Bilal DEDEYEV le birlikte haz rlad Safeviler in Nesebi ve Hanedan Olarak Ortaya Ç kmalar na Farkl Bir Bak adl makalesinde Safevilerin nesebi üzerinde durmu tur. Safevilerin köken olarak Türk, Kürt ve Seyyid yani Arap gibi üç farkl rka dayand r ld klar na dair XV-XVI.yüzy l kaynaklar nda bilgi bulundu una vurgu yap lm t r. Bu konuda Ahmet Kesrevi, Zeki Velidi Togan, Faruk Sümer, Barthold ve Petru evski gibi modern tarihçilerin görü leri de erlendirilmi ; Safevilerin Türk oldu u kan s na var lm t r. Safevilerin ilk ba larda Sünni afii Mezhebi nde iken zamanla iile ti i ifade edilmi tir. eyh Cüneyd döneminde Safevi Tarikat siyasalla arak devlete dönü mü tür. lk dönemlerde Osmanl Devleti bu tarikata destek vermi ; ancak siyasalla t ktan sonra Anadolu yu kendi nüfuz bölgesi içine alma yönündeki faaliyetleri sonucu Safevilik konusunda politika de i ikli ine gitmi tir. Osmanl Sultan II. Bayezid, Anadolu daki Türkmen müritler ile Safevi eyhlerinin irtibat n kesmek için s n rlarda geli gidi leri engelledi i gibi Akkoyunlular ile de tarikata kar i birli ine girmi tir (s. 9-29). ah smail in Anadolu yu iile tirme Çal malar ve Osmanl Devleti nin Ald Önlemler, k sm nda Safevi Tarikat n n kurulmas, devlet kurma fikrinin ortaya ç kmas ile iile me süreci, Anadolu daki müritlerin faaliyetleri, ah smail ile Anadolu K z lba Türkmenleri aras ndaki ili kiler hakk nda bilgi verilmi tir. Safevi Tarikat n n etkisi ile Anadolu da ç kan Nasuh isyan ve ah Kulu ayaklanmas, Çald ran Sava sonras Osmanl Devleti nin tarikat n faaliyetlerini engelleme çal malar, tarikata kar al nan askeri, siyasi, ekonomik ve kültürel önlemler hakk nda bilgi verilmi tir. Askeri harekat sonucu meydana gelen Çald ran Sava ile Do u Anadolu da dris-i Bitlisi nin Kürt a iret reislerini örgütlemeye yönelik yürüttü ü politika anlat lm t r. Siyasi tedbirler bahsinde Özbekler ve irvan ahlar ile yap lan i birli i yan nda ekonomik ambargo tedbirlerinde Osmanl n n Safevi Devleti nin en büyük gelir kayna olan ipek ticaretini engelleme çal mas hakk nda bilgi verilmi tir. Kültürel tedbir olarak, Safevi Tarikat na kar ayn men eden gelen ehlibeyit sevgisine dayanan Sünni Halveti Tarikat n örgütlemesi, bu tarikat n Osmanl lar taraf ndan nas l etkinle tirildi i belgeler nda aç klanm t r. Küçükda, bu k sm n sonunda Osmanl larca al nan tedbirlerin genel bir de erlendirmesini yapm ; bunun yeterli olmad, ran daki Safevi Tarikat ile Anadolu Türkmenleri aras ndaki ba lant n n istenen ekilde kesilemedi i, ran n bölgedeki iile tirme çal malar n n önüne geçilemedi i, Osmanl n n uzun y llar do uda Safevi Devleti ile u ra mak zorunda kald tespitlerinde bulunmu tur (s.31-62). Yukar da de erlendirilen ah smail in Anadolu yu iile tirme Çal malar ve Osmanl Devleti nin Ald Önlemler ba l kl makale ( Measures Taken By The Ottoman State Against Shah smail s Attempts To Covert Anatolia To Shia ), ngilizce ye tercüme edilmi tir. Bu makale özellikle konu ile ilgili çal malar yapan yabanc yazar ve tarihçiler için önemli bir kaynak durumundad r (s.63-93).

4 244 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4 Osmanl Devleti nin ah smail in ii Propagandac lar na Halvetiye ile Kar Koyma Politikas nda; ah smail in Anadolulu Türkmenler ile ili kileri, Anadolu daki K z lba isyanlar hakk nda bilgi verildikten sonra Osmanl Devleti nin Safevi Tarikat na kar Halvetiye Tarikat n örgütlemesi üzerinde durulmu tur. Halvetiye Tarikat n n genel özellikleri ortaya konulduktan sonra bu tarikat n Osmanl devlet politikas çerçevesinde örgütlenmesi de erlendirilmi tir. Halvetiye Tarikat n n Anadolu Türkmenleri üzerindeki etkisi ve Sünnili i yerle tirmesi ve devlete ba l l k konusunda önemli i ler ba ard tespitinde bulunulmu tur (s ). Küçükda, Osmanl Devleti nin Safeviye Tarikat Propagandac lar na Kar Mevlevili i Örgütlemesi k sm nda yukar da de inilen Halvetiye Tarikat gibi Mevlevili- in de devlet politikas gere i Safevili e kar yeniden örgütlendirilmesi hakk nda önemli tespitlerde bulunmu tur. Mevlevilik ile Nak ibendilik aras ndaki i birli i, Konya da Divane Mehmet Çelebi nin Safevi Tarikat na meyilli faaliyetleri, Çald ran Zaferi sonras nda Divane Mehmet Çelebi nin Sünni anlay a kaymas, Konya da Sinan Dede nin Mevlevili i yeniden düzenlenmesi üzerinde durmu tur (s ). Yazar, burada Safevili in Mevlevilik gibi güçlü bir tarikat n merkezi konumundaki Konya da etkili olmas durumunda Osmanl Devleti nin siyasi yap s na kar olu turabilece i tehlikeye de i aret etmi tir. Küçükda, Türkiye de Alevilik Safevi Tarikat d r adl makalede günümüz Anadolu sunda Alevili in Safevi Tarikat n n devam oldu unu beyan ettikten sonra Safevi Tarikat müritlerinin mezhep de i tirmediklerini, Anadolu Türkmenleri aras nda ran Sahas ndaki Safeviler aras nda oldu u gibi Caferi Mezhebi nin yay lmad n, bunlar n Hanefi Mezhebi nden olduklar n söylemektedir. Burada ayr ca cemevinin mescit veya caminin muadili olmad, cemevlerinin daha önceki dönemlerdeki tekke ve zaviye yap lanmas n n bir devam oldu u, Alevili in ayr bir din ve bir mezhep olmad gibi çok önemli tespitlerde bulunmu tur (s ). Son makale olan Safevili in Di er Deyi le Alevili in Osmanl E itimine Etkisi ve Sonuçlar n n Toplum Yap s na Yans mas nda; Safevi Tarikat n n bask s kar s nda Osmanl Devleti nde kültürel alanda al nan önlemler de erlendirmi tir. Tekke, zaviye ve medreselerde Sünnili in etkinle tirilmesi, ehlibeyit sevgisinin yerle tirilmesi için Bal m Sultan taraf ndan Bekta ilik; devlet adamlar ve elit çevrede Mevlevilik tarikatlar n n yap land r lmas üzerinde durulmu tur. Küçükda, Osmanl Devleti nin tekke, zaviye ve medreseleri Safevi Tarikat n n etkisinden uzak tutmak için farkl fikir ve dü üncelerin tart lmaz oldu u; bu sebeple de Osmanl da bilim ve dü üncede duraklama ve gerilemenin ba lad gibi çok önemli tespitlerde de bulunmu tur (s ). Yusuf Küçükda, bilimsel makalelerden olu an bu eserinde, imdiye kadar üzerinde durulmam Türkiye deki Alevilikle ilgili birçok sorunun cevab n dönemin kaynak ve belgelerinden yararlanarak ortaya koymu tur. Ayn zamanda

5 2/4 ULUSLARARASI TAR H ve SOSYAL ARA TIRMALAR DERG S TAR H N PE NDE 245 yeni bilimsel tespit ve de erlendirmeler ile Alevili e farkl bir bak aç s kazand rm t r.

6 246 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 2/4