Umberto Eco J.-C. Carrière KİTAPLARDAN KURTULABİLECEĞİNİZİ SANMAYIN

Transkript

1 1

2 2

3 Umberto Eco J.-C. Carrière KİTAPLARDAN KURTULABİLECEĞİNİZİ SANMAYIN 3

4 KIRKMERAK 4 N espérez pas vous débarrasser des livres, Jean-Claude Carrière & Umberto Eco 2009, Éditions Grasset & Fasquelle 2010, Can Sanat Yayınları Ltd. Şti. Tüm hakları saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. 1. basım: basım: Temmuz 2013, İstanbul Bu kitabın 4. baskısı adet yapılmıştır. Ka pak ta sarımı: Ayşe Çelem Design Kapak resmi: istockphoto.com Ka pak baskı: Azra Matbaası Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi D Blok 3. Kat No: 3-2 Topkapı-Zeytinburnu, İstanbul Sertifika No: İç baskı ve cilt: Özal Matbaası Davutpaşa Cad. Emintaş Kâzım Dinçol San. Sit. No: 81/39, Topkapı, İstanbul Sertifika No: ISBN CAN SANAT YAYINLARI YA PIM, DA ĞI TIM, TİCA RET VE SA NAYİ LTD. ŞTİ. Hay ri ye Cad de si No: 2, Ga la ta sa ray, İstan bul Te le fon: (0212) / / Faks: (0212) w w w. c a n y a y i n l a r i. c o m y a y i n e v c a n y a y i n l a r i. c o m Sertifika No:

5 KİTAPLARDAN KURTULABİLECEĞİNİZİ SANMAYIN Umberto Eco J.-C. Carrière Söyleşiyi yöneten: Jean-Philippe de Tonnac Fransızca aslından çeviren Sosi Dolanoğlu < > 5

6 6

7 İçindekiler Önsöz... 9 Açılış: Kitap ölmeyecek Kalıcı veri depolama ortamlarından daha geçicisi yoktur Tavuklar yolun karşısına geçmemeyi bir asırda öğrendi Waterloo Muharebesi ne katılmış olan herkesin ismini saymak Elenmişlerin rövanşı Bugün yayımlanan her kitap bir post-incunabula dır İlle de bize ulaşmayı isteyen kitaplar Geçmişle ilgili bildiklerimizi alıklara, ahmaklara ya da hasımlara borçluyuz Kendini gösterme merakını hiçbir şey durduramaz Aptallığa övgü İnternet ya da Damnatio Memoriae nin imkânsızlığı Ateş vasıtasıyla sansür Okumadığımız bütün kitaplar Mihraptaki kitap ve Cehennem deki kitaplar İnsan öldükten sonra kütüphanesine ne olur?

8 8

9 Önsöz Bu şunu öldürecek. Kitap binayı öldürecek. 1 Hugo, bu meşhur sözünü Claude Frollo nun, Notre-Dame de Paris nin başdiyakozunun ağzından söyletir. Mimari ölmeyecektir şüphesiz, fakat biçim değiştiren bir kültürün bayrağı olma işlevini kaybedecektir. Mimariyi düşünceyle kıyasladığınızda, düşünce kitap haline gelirken bir parça kâğıt, biraz mürekkep ve bir kalem yettiğine göre, insan zekâsının matbaa uğruna mimariyi terk etmesine nasıl şaşılır? Bizim taştan Kitabı Mukaddeslerimiz ortadan yok olmadı, fakat önce elyazması, sonra da basılı metinlerin üretiminin tamamı, o düşünen beyinlerin karınca yuvası, o bütün muhayyilelerin, şu altın rengi arıların ballarıyla üşüştükleri kovan, Ortaçağ ın sonunda, onları apansız, bulundukları mevkiden fena halde alaşağı etti. Keza, elektronik kitap basılı kitabın zararına olacak şekilde sonunda kendini kabul ettirse de, onu evlerimizden ve alışkanlıklarımız arasından çıkarmayı başarması için pek az sebep var. E-kitap kitabı öldürmeyecek yani. Gutenberg in ve dâhiyane icadının kodekslerin 2 kullanımını; kodekslerin kullanımının da papirüs tomarları veya volumina 3 ticaretini akşamdan sabaha ortadan 1. Victor Hugo, Notre-Dame de Paris/Notre Dame ın Kamburu. Bu sayfadaki tırnak içindeki alıntılar aynı kitaptan. (Ç.N.) 2. Roma İmparatorluğu nda I. ve II. yüzyıllardan itibaren önce parşömen, XIII. yüzyıldan itibaren ise kâğıttan yaprakların bir araya getirilmesiyle oluşan, kapağı olan, boyutu şimdiki kitaplara benzeyen elyazması. (Ç.N.) 3. Yan yana yapıştırılmış ve bir çubuğun etrafına sarılmış elyazması sayfaları. (Ç.N.) 9

10 kaldırmadığı gibi. Güncel gelişmeler ve alışkanlıklar bir arada yaşar, bizlerin en çok sevdiği şeyse olasılıklar yelpazesini genişletmektir. Film tabloyu öldürdü mü? Ya televizyon sinemayı? O halde, bundan böyle dijital olan evrensel kütüphaneye tek bir ekran vasıtasıyla girişimizi sağlayan okuma sayısallaştırıcılarına ve donanımlarına hoş geldin diyoruz. Asıl soru, ekrandan okumanın, bugüne kadar kitapların sayfalarını çevirerek yapageldiğimiz okumaya nasıl bir değişiklik getireceğini bilmekte yatıyor. Bu yeni küçük, beyaz kitaplar sayesinde ne kazanacağız, ama öncelikle bunlar yüzünden neyi kaybedeceğiz? Yıllanmış alışkanlıkları, belki. Kitabı mihraba yerleştirmiş bir uygarlık çerçevesinde, onu kuşatan kutsallığı. Hipermetinsellik kavramının kaçınılmaz olarak bozacağı, yazar ile okuru arasındaki o özel mahremiyeti. Kitabın simgelediği kapanış fikrini ve tam da bundan hareketle, besbelli ki bazı okuma âdetlerini. Roger Chartier nin Collège de France taki açılış dersinde belirttiği gibi, Dijital devrim, söylemler ile onların maddiyeti arasında kurulmuş olan eski bağı kopararak, bizim yazıyla bağdaştırdığımız hareketlerin ve kavramların kökten biçimde gözden geçirilmesini zorunlu kılıyor. Bunlar bizde derin sarsıntılar yaratacak muhtemelen, fakat üstesinden geleceğiz. Jean-Claude Carrière ile Umberto Eco arasındaki söz alışverişinde asıl mevzubahis olan şey, elektronik kitabın büyük ölçekte (veya değil) benimsenmesinin ortaya çıkarabileceği değişimlerin ve çalkantıların yapısı üzerinde bir karara varmak değildi. Bibliyofil olarak, eski ve nadir kitap koleksiyoncuları, incunabula 1 arayıcıları ve avcıları olarak tecrübeleri, onları kitabın, tıpkı tekerlek gibi, muhayyilenin işleyişi bakımından aşılamaz bir çeşit mükemmellik olduğu değerlendirmesine var dırıyor daha ziyade. Uygarlık tekerleği icat ettiğinde, tekerlek kendini biteviye tekrar etmeye mahkûmdur artık. Kitabın icadını ister ilk kodekslere (MS yaklaşık II. yüzyıl) ister daha eski papirüs tomarlarına dayandıralım, uğradığı değişimlerin ötesinde, kendine olağanüstü bir şekilde sadık kaldığını kanıtlamış bir gereç var karşımızda. Bu durumda kitap, müjdele- 1. Latince beşik anlamına gelen incunabula, XV. yüzyılda, yani matbaanın henüz beşikte olduğu devirde basılmış kitaplar için kullanılan bir terimdir. (Ç.N.) 10

11 nen veya korkulan teknolojik devrimlerin durduramayacağı bir çeşit bilginin ve muhayyilenin tekerleği gibi görünüyor. Bu iç rahatlatıcı saptamayı yaptığımıza göre, asıl tartışmaya girişebiliriz artık. Kitap teknolojik devrimini yapmaya hazırlanıyor. Peki, kitap nedir? Raflarımızda, bütün dünyanın kütüphanelerinin raflarında, insanlığın kendini yazacak duruma geldiğinden beri bi riktirdiği bilgileri ve hayalleri kapsayan kitaplar nedir? Zihnin onlar aracılığıyla çıktığı bu serüvene dair nasıl bir imgeye sahibiz? Bize hangi aynaları tutuyorlar? Bu üretimin sırf köpüğünü, etrafında kültürel uzlaşmaların oluştuğu şaheserleri dik kate alacak olursak, unutuşun daima yok etmekle tehdit et tiklerini güvenli bir yere koymaktan ibaret olan asıl işlevleri ne sadık kalabilir miyiz? Yoksa bu yazı bolluğunun da ayırıcı niteliği olan olağanüstü fukaralığı dikkate alarak, kendimize dair daha az gurur okşayıcı bir imgeyi kabullenmeli miyiz? Kitap, artık çıkmış olduğumuzu zannettiğimiz karanlıkları bize unutturduğu farz edilen kendimizle ilgili ilerlemelerin simgesi midir ille de? Kitapların bize sözünü ettikleri şey tam olarak nedir? Kütüphanelerimizin sağladığı, kendi kendimizi daha açık yüreklilikle tanımaya yönelik tanıklığın mahiyetine dair bu endişelere, bir de bize kadar ulaşmış olan şeylere dair sorular eklenir. Kitaplar, az ya da çok esinlenen insan dehasının yarattığı şeyin sadık yansıması mıdır? Bu soru ortaya atılır atılmaz, kafaları bulandırır. Onca kitabın yanıp kül olduğu ve olmaya da devam ettiği ateşleri birden hatırlamazlık edebilir miyiz? Sanki kitaplar ve derhal simgesi haline geldikleri ifade özgürlüğü, onların kullanımını ve dağıtımını denetlemeye, bazen de ebediyen onlara el koymaya meraklı onca sansürcüyü yaratmışçasına. Örgütlü bir yok etme eylemi söz konusu olmadığında ise, ateş, sırf yakmak ve küle döndürmek tutkusuyla, koskoca kütüphaneleri sessizliğe gömdü; tutuşturulan odun yığınları, birbirlerini beslercesine, bu denetlenemez bolluğun bir çeşit düzene sokuşu meşrulaştırdığı fikrini devam ettirir oldu. Şu halde kitap üretimi tarihi, daima yeni baştan başlanan hakiki bir bibliyokost 1 tarihinden ayrılamaz. Sansür, cahillik, 1. Bibliyo (kitap) ve holokost (soykırım) kelimelerinden: Kitap kıyımı. (Ç.N.) 11

12 ahmaklık, Engizisyon, kitap yakma, ihmal, dalgınlık, yangın; bunların her biri kitapların yolunun üstüne, kimi zaman önüne geçilemeyen engeller olarak çıkacaklardı böylelikle. Yani tüm arşivleme ve muhafaza çabaları İlahî Komedya ların ebediyen bilinmez kalmasını asla engellemeyecekti. Kitap üzerine ve tüm o yıkıcı hamlelere rağmen bizlere ulaşan kitaplar üzerine yapılan bu değerlendirmelerden, iki fikir çıkıyor; Paris te Jean-Claude Carrière in konutunda ve Monte Cerignone de Umberto Eco nun evinde yürütülen bu dereden tepeden söyleşiler işte bu iki fikrin etrafında şekillendi. Kültür dediğimiz şey gerçekte uzun bir ayıklama ve eleme sürecidir. Koskoca kitap, resim, film, çizgi roman, sanat nesnesi koleksiyonları bu şekilde ya sorgu memuru tarafından alıkondu ya alevler arasında yok olup gitti yahut da sırf ihmal yüzünden kayboldu. Önceki yüzyılların muazzam mirasının en iyi kısmı mıydı bunlar? En kötü kısmı mı? Yaratıcı ifadenin filanca alanında, elimize geçen altın külçesi mi oldu, çamur mu? Eski Yunan ın en büyük üç trajedi şairi olarak gördüğümüz Euripides i, Sophokles i, Aiskhylos u hâlâ okuyoruz. Ne var ki Aristoteles, Poetika sında, trajediye hasrettiği eserinde, trajedinin en ünlü temsilcilerini sayarken bu üç isimden hiçbirini zikretmiyor. Kaybetmiş olduğumuz muhafaza etmiş olduğumuzdan daha mı iyiydi, Eski Yunan tiyatrosunu daha mı iyi temsil ediyordu? Kafamızdaki şüpheyi kim söküp atacak? İskenderiye Kütüphanesi yangınında yok olmuş papirüs tomarları arasında ve duman olup uçan bütün kütüphanelerde muhtemel paçavraların, zevksizlik ve saçmalık abidelerinin uyukladığını düşünerek teselli mi bulacağız? Kütüphanelerimizin barındırdığı değersiz hazinelere bakarak, geçmişin o muazzam kayıplarını, hafızamızın isteyerek veya istemeyerek işlediği o cinayetleri göreceleştirebilecek miyiz; dünyanın tüm teknolojileriyle donanmış toplumlarımızın hâlâ emin bir yere koymaya uğraştığı ama kalıcı olarak bunu bir türlü başaramadığı muhafaza ettiklerimizle mi yetineceğiz? Geçmişi konuşturma konusunda ne kadar ısrarlı olursak olalım, kütüphanelerimizde, müzelerimizde veya sinemateklerimizde zamanın yok etmediği veya edemediği eserleri bulabileceğiz ancak. Kültürün, tam da, her şey unutulduğunda geride kalan şey olduğunu her zamankinden daha iyi kavrıyoruz. 12

13 Fakat bu söyleşilerin en nefis yanı, insanlığın o muazzam inatçı çabasının başucunda sessizce bekleyen ve bazen son derece dediğim dedik olduğunu kabule hiç yanaşmayan aptallığa düzülen övgü belki de. İkisi de kitap koleksiyoncusu ve sevdalısı olan göstergebilimci ile senarist arasındaki buluşmanın anlamı tam da burada yatıyor. İlki, hakikate aykırı, sahte ve hatalı olan üzerine son derece nadir eserlerden meydana gelen bir koleksiyon oluşturmuş; ona göre, bir hakikat kuramının temelini atmaya yönelik her girişim bunlara bağlı çünkü. İnsan kendine özgü bir şekilde olağandışı bir yaratıktır, diye açıklıyor Umberto Eco. Ateşi keşfetti, şehirler inşa etti, muhteşem şiirler yazdı, dünyaya çeşitli yorumlar getirdi, mitolojik imgeler yarattı vs. Fakat aynı zamanda, hemcinslerine savaş açmaktan, yanılgıya düşmekten, çevresini yok etmekten vs. bir türlü vazgeçmedi. Terazinin bir kefesine yüksek zihinsel meziyeti, öbür kefesine bayağı salaklığı koyduğunuzda terazi neredeyse dengede kalır. Dolayısıyla, aptallıktan bahsetmeye karar vermekle, bu yarı-dâhi yarı-ahmak yaratığa saygılarımızı sunuyoruz bir anlamda. Kitaplar, daha iyinin ve varlığını yüceltme arayışındaki bir insanlığın özlemlerinin ve istidatlarının tam bir yansıması sayılıyorsa, o halde bu saygınlık aşırılığı ile bu liyakatsizliği kaçınılmaz olarak dile getirmeliler. Onun için de bu asılsız, yalan yanlış, hatta, şaşmaz bakış açımıza göre, hepten abes eserlerden kurtulacağımızı zannetmeyelim dahi. Vaktimiz dolana kadar sadık gölgeler gibi bizi takip edecek ve eskiden ne olduğumuz hakkında ve dahası, şu an ne olduğumuz hakkında yalan söylemeksizin konuşacaklar. Yani tutkulu ve inatçı ama doğrusunu söylemek gerekirse, hiç ahlaki kaygı gütmeyen araştırmacılar olduğumuz hakkında. Hata, yalnızca arayıp da yanılanlara ait olduğu ölçüde insancadır. Çözülen her denklem, doğrulanan her varsayım, değişime uğrayan her deneme, paylaşılan her görüş için, hiçbir yere çıkmayan ne kadar yol kat edilmiştir? Onun için de kitaplar, bezdirici rezilliklerinden nihayet kurtulmuş bir insanlığın hayalini aydınlatır, aynı zamanda bu hayali soluklaştırır ve karartır. Tanınmış senarist, tiyatro adamı, denemeci Jean-Claude Carrière de değeri bilinmemiş ve ona kalırsa yeterince ziyaret edilmemiş aptallık denen bu anıta yakınlık duyar ve devamlı yeniden basılan bir çalışmasını ona adamıştır: Altmışlı yıllarda, Guy Bechtel ile Dictionnaire de la bêtise imizi (Aptallık Sözlü- 13

14 ğü) hazırlamaya giriştiğimizde, kendi kendimize şöyle dedik: Niye sadece zekânın, şaheserlerin, zihnin büyük anıtlarının tarihine yapışıp kalalım? Flaubert in de çok sevdiği aptallık, elbette ki alabildiğine daha yaygın, ama aynı zamanda daha bereketli, daha ifşa edici ve bir anlamda daha doğruymuş gibi geldi bize. Ayrıca görülüyor ki aptallığa gösterdiği bu ilgi onu, bu ateşli ve kör yanılma tutkumuzun en parlak tanıklıklarını bir araya getirmek için Eco nun harcadığı çabaları gayet iyi anlayacak konuma getirmiş. Hata ile aptallık arasında bir çeşit akrabalık, hatta yüzyıllardır hiçbir şeyin bozacak güçte görünmediği gizli bir suç ortaklığı olduğu ortaya konabilir şüphesiz. Fakat bizim için daha şaşırtıcısı, Aptallık Sözlüğü nün yazarıyla La Guerre du faux nun (Sahtenin Savaşı) 1 yazarının soruları arasında, bu söyleşilerin geniş ölçüde açığa çıkardığı ruh yakınlıkları ve duygudaşlıklar olduğuydu. Bu yol kazalarının şakacı gözlemcileri ve anlatıcıları olarak, hem ışık saçanları hem dikiş tutturamayanları sayesinde insan macerasından bir şeyler anlayabileceğimiz kanısında olan Jean-Claude Carrière ile Umberto Eco, hafızanın etrafında parlak bir doğaçlamaya dalıyorlar burada, bunu da tıpkı şaheserlerimiz kadar hafızayı meydana getiren fiyaskolardan, boşluklardan, unutmalardan ve telafi edilemez kayıplardan hareketle yapıyorlar. Kitabın, eleme işlemlerinin verdiği zararlara rağmen, kurulan bütün tuzakları en iyi ama bazen de en kötü sonuca ulaşmak için sonunda nasıl aştığını göstermenin keyfini çıkarıyorlar. Yazıların dünya çapında dijitalleşmesinin ve yeni elektronik okuma gereçlerinin benimsenmesinin temsil ettiği meydan okuma karşısında, kitabın bahtına ve bahtsızlığına değinmek, ilan edilen değişimleri göreceleştirmeyi sağlıyor. Gutenberg galaksisine mütebessim bir saygı duruşu olan bu söyleşiler, tüm okurları ve kitap denen nesnenin sevdalılarını mutlu edecek. E-kitapları olanlarda özlem uyandırması da mümkün. Jean-PhIlIppe de TONNAC 1. Eco nun Il costume di casa (1973), Dalla periferia dell impero (1977), Sette anni di desiderio (1983) adlı çalışmalarından derlenip, Fransızcada La Guerre du faux adıyla yayımlanmış kitap. (Ç.N.) 14

15 AÇILIŞ Kitap ölmeyecek JEAN-CLAUDE CARRIÈRE: 2008 deki son Davos zirvesinde, önümüzdeki on beş yıl içinde insanlığı altüst edecek olaylar konusunda fikri sorulan bir fütürolog, yalnızca belli başlı dört olayı aklımızda tutmamızı önerdi; ona göre bunların olacağı kesindi. Birincisi, petrolün varili 500 dolar olacak. İkincisi suyla ilgili; tıpkı petrol gibi suyun da ticari bir alışveriş ürünü olması kaçınılmaz. Borsada su rayicini göreceğiz. Üçüncü kehanet Afrika ya ilişkin, önümüzdeki onyıllarda kesinlikle ekonomik bir güç haline gelecek, hepimizin dileği bu tabii. Bu profesyonel kâhine göre dördüncü olay, kitabın ortadan kalkacak olması. O halde asıl mesele şu: Kitabın kesin olarak silinip gitmesi, eğer hakikaten ortadan kalkarsa, insanlık için, mesela suyun öngörülen programa göre azalmasının ya da ulaşılmaz hale gelen petrol fiyatlarının yol açacağı türden sonuçlar doğurur mu, doğurmaz mı? UMBERTO ECO: Kitap, internetin ortaya çıkması yüzünden ortadan kalkacak mı? Bu konuda zamanında yazmıştım, yani bu soru tam da yerinde görünürken. O gün bugündür, bu konuda fikrim her sorulduğunda, aynı metni yeniden yazmaktan başka bir şey gelmiyor elim- 15

16 den. Kimse bunun farkında değil, çünkü birincisi, daha önce yayımlanmış olan bir metin hiç yayımlanmamış gibidir; ikincisi, kamuoyunda (yahut da en azından gazetecilerde) kitabın ortadan kalkacağına dair hep aynı sabit fikir var (yahut da o gazeteciler okurlarının bu sabit fikre sahip olduklarını düşünüyorlar) ve herkes bıkıp usanmadan aynı soruyu dile getiriyor. Konu üstünde söylenecek çok az şey var gerçekte. İnternetle, alfabe çağına döndük. Biz görüntü uygarlığına girdiğimizi zannetmiş olsak da, bilgisayar bizi gerisingeri Gutenberg galaksisinin içine soktu ve herkes okumak mecburiyetinde artık. Okumak için, maddi bir ortam 1 gerekir. Bu maddi ortam sadece bilgisayar olamaz. Bir roman okumak için bilgisayar başında iki saat geçirin, gözleriniz tenis topu gibi olur. Benim evde polaroid gözlüğüm var, ekran karşısında devamlı okumanın yol açtığı zararlardan gözlerimi korumamı sağlıyor. Kaldı ki bilgisayar elektriğin olmasına bağlı ve banyo küvetinde okuyamazsınız, yatakta yan yatarken de. Dolayısıyla kitabın daha esnek bir gereç olduğu ortada. İki şeyden biri: Ya kitap, okumanın maddi ortamı olarak kalacak ya da kitabın, matbaanın icadından önce bile, hep olageldiği şeye benzeyecek bir şey çıkacak ortaya. Kitap nesnesinin etrafındaki çeşitlemeler beş yüz yılı aşkın süredir onun ne işlevini değiştirdi ne de sentaksını. Kitap tıpkı kaşık, çekiç, tekerlek veya makas gibidir. Bir kere icat ettikten sonra daha iyisini yapamazsınız. Bir kaşıktan daha iyi olacak bir kaşık yapamazsınız. Tasarımcılar, mesela tirbuşonu daha iyi hale getirmeye çalışıyorlar, başarı oranları pek zayıf, kaldı ki çoğu da işlemiyor. Philippe Starck limon sıkacaklarında yenilik yapmayı 1. Üzerinde yazılı bir verinin yer aldığı her çeşit malzeme (taş, papirüs, kâğıt vs.), metnin tamamında maddi ortam olarak anılacaktır. (Ç.N.) 16

17 denedi, fakat onunki (belli bir estetik uyumu korumak adına) çekirdekleri de limon suyuyla birlikte geçiriyor. Kitap değerini kanıtladı, aynı şekilde kullanmak üzere kitaptan daha iyisini nasıl yapabileceğimiz bir muamma. Belki bileşimine giren unsurlar gelişim gösterecektir, belki sayfaları kâğıttan olmayacaktır artık. Fakat neyse o olarak kalacaktır. J.-C.C.: Görünüşe göre e-kitabın son versiyonları, onu basılı kitabın doğrudan rakibi haline getirdi artık. Reader modelinde daha şimdiden 160 başlık var. U.E.: Bir hâkimin, görülen bir davaya ait dosyayı, şayet bir e-kitabın belleğine yerleştirilmişlerse, evine daha kolay götüreceği aşikâr. Elektronik kitap pek çok alanda olağanüstü bir kullanım rahatlığı getirecek. Yalnız, okumanın gereklerine en iyi uyarlanmış teknolojiyle bile, Savaş ve Barış ı bir e-kitapta okumak çok elverişli olur mu diye merak etmeden duramıyorum. Göreceğiz. Her halükârda Tolstoyları ve kâğıt hamuruna basılmış tüm kitapları artık okuyamayacağız, sebebi çok basit, kütüphanelerimizde çoktan eriyip dağılmaya başladılar çünkü. Ellili yıllarda Gallimard ve Vrin yayınevlerinden çıkmış kitapların büyük bölümü çoktan ortadan yok oldu. Tezimi hazırladığım dönemde o kadar işime yaramış olan Gilson un Ortaçağ da Felsefe sini bugün elime bile alamıyorum. Sayfaları kelimenin gerçek anlamıyla parçalanıp dağılıyor. Yeni bir baskısını satın alabilirim şüphesiz ama benim bağlandığım eskisi, ona her başvurduğumda değişik renkte kalemlerle notlar almış olduğum. JEAN-PHILIPPE DE TONNAC: İster elektronik ortamdaki ansiklopedilerin ister romanların okunması olsun, 17

18 her durum ve koşulda yapılabilen bir okuma eyleminin gereklerine ve rahatlığına gittikçe daha iyi uyarlanan yeni veri depolama ortamlarının geliştirilmesiyle, geleneksel biçimiyle kitap nesnesinden yavaş yavaş soğumak her şeye rağmen tahayyül edilemez mi? U.E.: Her şey olabilir. Yarın öbür gün kitaplar, geçmiş hayranlığına dair meraklarını müzelerde, kütüphanelerde tatmin etmeye gidecek olan bir avuç iflah olmaz tutkunu ilgilendirebilir sadece. J.-C.C.: Müze ve kütüphane kalırsa tabii. U.E.: Fakat internet denen müthiş icadın da gelecekte ortadan kaybolacağını aynı şekilde tahayyül edebiliriz. Tıpkı güdümlü balonların göklerimizden kaybolduğu gibi. Hindenburg, savaştan kısa süre önce New York ta alev aldığında, güdümlü balonların geleceği öldü. Aynı şey Concorde için geçerli: 2000 de Gonesse teki kaza onun sonu oldu. Tarih her şeye rağmen olağandışıdır. Atlas Okyanusu nu sekiz saatte geçen uçak yerine, yalnızca üç saatte geçen bir uçak icat ediliyor. Böyle bir gelişmeye kim itiraz edebilirdi? Ama Gonesse teki o facianın ardından, Concorde un çok pahalıya mal olduğunu düşünerek vazgeçtiler. Ciddiye alınacak bir sebep mi bu? Atom bombası da pahalıya mal oluyor! J.-P. de T.: Size Hermann Hesse nin şu tespitini aktarayım. Ona göre teknik gelişmeler kitabın muhtemel yeniden meşrulaşması na imkân verecekti. Bunu ellili yıllarda dile getirmiş olmalı: Zamanla, eğlence ve yaygın eğitim ihtiyaçları yeni icatlarla tatmin edilebildikçe, kitap da saygınlığını ve sözü geçerliğini yeniden kazanacaktır. Radyo, si nema vs. gibi genç rakip icatların, basılı kitabın, kendi 18

19 işlevleri arasından tam da zarar görmeksizin kaybedebileceği o kısmını elinden alacakları noktaya henüz tam olarak ulaşmadık. J.-C.C.: Bu bakımdan yanılmadı. Sinema ile radyo, hatta televizyon kitabın elinden hiçbir şey almadı, kitabın zarar görmeksizin kaybettiği bir şey olmadı. U.E.: Bir ara insanlar yazıyı icat etti. Yazının elin uzantısı olduğunu ve bu bakımdan neredeyse biyolojik olduğunu düşünebiliriz. Doğrudan doğruya vücuda bağlı iletişim teknolojisidir yazı. Bunu icat ettiğiniz zaman, artık bundan vazgeçemezsiniz. Bir kere daha söylemek gerekirse, tekerleği icat etmiş olmak gibi bir şey. Günümüzün tekerlekleri tarihöncesininkiler. Modern icatlarımız sinema, radyo, internet ise biyolojik değil. J.-C.C.: Altını çizmekte haklısınız: Okuma ve yazmaya hiç günümüzdeki kadar ihtiyacımız olmamıştı. Yazmayı ve okumayı bilmiyorsak bilgisayar kullanamayız. Hatta okuma yazma eskisinden daha karmaşık bir hal aldı, çünkü yeni işaretler, yeni anahtarlar soktuk işin içine. Alfabemiz genişledi. Okumayı öğrenmek giderek daha zor oluyor. Bilgisayarlarımız söylediklerimizi doğrudan yazıya dökebilselerdi sözelliğe bir geri dönüş yaşardık. Fakat bu da karşımıza başka bir soru çıkarıyor: İnsan okumayı da yazmayı da bilmiyorsa kendini doğru bir şekilde ifade edebilir mi? U.E.: Homeros olsa hiç şüphesiz şu cevabı verirdi: Evet. J.-C.C.: Ama Homeros sözel bir geleneğe aitti. Bildiklerini bu gelenek vasıtasıyla öğrenmişti, Eski Yunan da 19

20 hiçbir şeyin henüz yazılı olmadığı bir dönemde. Romanını yazının aracılığı olmadan yazdıran ve kendinden önceki edebiyat hakkında hiçbir şey bilmeyen bir yazar tahayyül edebilir miyiz bugün? Eseri naifliğin, keşfin, hiç işitilmemiş olanın cazibesine sahip olabilir belki. Ama gene de bana öyle geliyor ki, daha iyisini bulmadığımızdan kültür diye adlandırdığımız şey eksik olacaktır onda. Rimbaud müthiş yetenekli, eşi benzeri olmayan dizeler yazmış bir gençti. Fakat kendi kendini yetiştirmiş değildi. On altı yaşındayken, sağlam, klasik bir kültür almıştı zaten. Latince dizeler yazabiliyordu. 20

21 Kalıcı veri depolama ortamlarından daha geçicisi yoktur J.-P. de T.: Kültürün, başka gereçleri, belki daha iyi sonuç verenlerini tercih eder göründüğü bir dönemde kitapların sürekliliği konusunda sorularımız oluyor birbirimize. Peki ama toplanan malumatı ve kişisel hafızalarımızı kalıcı olarak depoladığı varsayılan, ancak çoktan sırtımızı dön düğümüz bu veri depolama ortamları konusunda ne dü şünmeli; aklıma disketler, kasetler, CD-ROM lar geliyor? J.-C.C.: 1985 te, Kültür Bakanı Jack Lang, benden yeni bir sinema ve televizyon okulu kurmamı ve yöneticiliğini üstlenmemi istedi, okul Fémis ti. Bu vesileyle, çok iyi birkaç teknisyeni Jack Gajos un idaresi altında topladım ve on yıl boyunca, 1986 dan 1996 ya kadar bu okulun kaderinde söz sahibi oldum. Bu on yıl boyunca, bizi ilgilendiren alanlardaki bütün yeniliklerden haberdar olmak zorundaydım tabii. Çözmemiz gereken asıl sorunlardan biri, düpedüz, öğrencilere filmler göstermekti. Bir filmi incelemek, tahlil etmek üzere seyrettiğimizde, projeksiyona ara verebilmek, geri alabilmek, durabilmek, bazen tek tek görüntüler üzerinden ileri gidebilmek gerekir. Klasik bir kopyayla böyle derin bir inceleme imkânsızdır. O za- 21

22 manlar elimizde videokasetler vardı, fakat çok çabuk eskiyorlardı. Üç dört yıl kullandıktan sonra hiçbir işimize yaramıyorlardı. Paris Videoteki tam o dönemde, başkentle ilgili fotoğraf olarak basılmış ve filme çekilmiş tüm belgeleri muhafaza etmek niyetiyle kuruldu. O zamanlar görsel malzemeleri arşivlemek için önümüzde iki şık vardı: elektronik kaset ile CD. Bunlara kalıcı veri depolama ortamları derdik. Paris Videoteki tercihini elektronik kasetten yana kullandı ve yatırımını bu yönde yaptı. Başka yerlerde disketler de deneniyordu, bunların yaratıcıları harika şeyler anlatıyorlardı. İki üç yıl sonra California da CD-ROM (Compact Disc-Read Only Memory) çıktı. Çözüm nihayet elimizdeydi. Neredeyse her yerde hayranlık uyandırıcı uygulamalı tanıtımlar yapılıyordu. Gördüğümüz ilk CD-ROM u hatırlıyorum: Mısır üs tüneydi. Şaşıp kalmıştık, gönüllerimizi fethetmişti. Görüntü ve arşivleme konusunda çalışan bizim gibilerin uzun zamandır boğuştuğu zorlukları halletmiş görünen bu yenilik önünde eğiliyordu herkes. Ne var ki, bu harika şey leri üreten Amerikan fabrikaları yedi yıl önce kapandı. Bununla beraber, cep telefonlarımızın ve ipod ların marifetleri durmadan artıyor. Dediklerine göre, Japonlar romanlarını bunlarda yazıp o şekilde sunuyorlarmış. Mobil hale gelen internet uzamı kat ediyor. VOD un (Video on Demand), katlanır ekranların ve daha başka birçok harika şeyin tek başına zaferi de bize vaat edilenler arasında. Kim bilir? Size çok uzun bir dönemden söz eder gibiyim, sanki yüzyıllar sürmüş bir dönemden. Fakat söz konusu olan en fazla yirmi yıl. Unutuş hızlı ilerliyor. Günden güne daha hızlı, belki de. Bunlar alelade düşünceler hiç şüphesiz, fakat aleladelik zaruri bir yol eşyasıdır. Her halükârda bir yolculuğa çıkarken. 22

23 23

24 24