TROPOSFERİK OZON OLUŞUMU, OLUMSUZ ETKİLERİ VE KOCAELİ İLİ NDEKİ MEVCUT DURUM

Transkript

1 14-17 Mayıs 28 Kocaeli Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü TROPOSFERİK OZON OLUŞUMU, OLUMSUZ ETKİLERİ VE KOCAELİ İLİ NDEKİ MEVCUT DURUM Şenay ÇETİN*, Bilge ALYÜZ, Savaş AYBERK Kocaeli Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü, Kocaeli *İletişim kurulacak yazar E-posta: Tel: , Fax: ABSTRACT Ozone pollution is one of the most important environmental problems in recent years. Formation and natural removal of ozone (O 3 ), the strongest oxidation agent, occur as a result of series reactions with effect of sun light on nitrogen dioxide (NO 2 ). The concentration of ozone in the atmosphere changes with formation and transport of ozone, photochemical reactions and meteorological factors. As known, although ozone has an important function in upper layers of atmosphere as it conserves living organisms from sun radiation, it is accepted as harmful gas in layers nearer to earth s surface. Harmful health effects are increased because of reactions occurring in existence of NO 2, other pollutants and especially ozone. Especially negative effects are determined on lung functions and it is known that it can react with all biological materials. In the region, measurement about air pollutants have been limited with SO 2 and PM from 1987 to 27. But determination of air quality is required because of exposure to air pollutants in Kocaeli and pollutions such as O 3, NO x, CO, HC have been measured in addition to SO 2 and PM since 27. In this study, formation health effects of ozone are discussed, furthermore air quality of Kocaeli is evaluated with respect to ozone concentration by using measurements made by Kocaeli Administrative Environmental and Forestry Directorate and Kocaeli Universty. Keywords: Kocaeli, air pollution, ozone. ÖZET Son yıllarda dünyadaki en önemli çevre sorunlarının başında Ozon Kirliliği gelmektedir. En kuvvetli oksitleme ajanı olan ozonun (O 3 ) oluşumu ve atmosferden doğal uzaklaşma olayları güneş radyasyonunun Azot Dioksit (NO 2 ) üzerine etkisi sonucu bir dizi reaksiyon ile gerçekleşmektedir. Havadaki O 3 konsantrasyonu; O 3 ün oluşumuna, taşınmasına, fotokimyasal reaksiyonlara ve meteorolojik faktörlere bağımlı olarak değişim göstermektedir. O 3 bilindiği gibi canlı yaşamını güneş radyasyonundan koruyucu özelliği ile atmosferin üst katmanlarında çok önemli bir işleve sahip olmasına rağmen, atmosferin yeryüzüne yakın katmanlarında zararlı bir gaz olarak kabul edilmektedir. NO 2 in bulunduğu ortamlarda diğer kirleticilerin ve özellikle O 3 ün bulunması durumunda, bu kirleticiler arasında oluşan reaksiyonlar nedeniyle insan sağlığında olumsuz etkileşimlerin arttığı belirlenmiştir. Özellikle akciğer fonksiyonları üzerinde önemli ölçüde zararlı olduğu ve her türlü biyolojik materyalle reaksiyona girdiği tespit edilmiştir. Bölgede hava kirleticileri ile ilgili olarak 1987 yılından 27 yılına kadar yapılan ölçümler SO 2 ve PM ile sınırlı kalmıştır. Oysa son zamanlarda Kocaeli İli nde hava kirleticilerine olan maruziyet sebebiyle hava kalitesinin belirlenmesi bir ihtiyaç haline gelmiş ve 27 yılından itibaren SO 2 ve PM yanında O 3, NO x, CO, HC gibi kirleticiler de ölçülmeye başlanmıştır. Bu çalışmada, troposferik ozon oluşumu ve olumsuz etkilerinin açıklanması ile birlikte, Kocaeli İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve Kocaeli Üniversitesi tarafından yapılan O 3 ölçüm sonuçlarına göre Kocaeli İli nin Hava Kalitesinin, O 3 açısından değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Kocaeli, hava kirliliği, ozon.

2 1. GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre hava kirliliği, yılda yaklaşık 2 milyon kişinin önlenebilir erken ölümüne neden olmaktadır. Bu ölümlerin yarıdan fazlası gelişmekte olan ülkelerde ortaya çıkmaktadır. Hava kirliliğine bağlı ölümlerin tüm ölümlerin %6 sını oluşturduğu, kanser nedenli ölümler içindeki payının da %2 olduğu tahmin edilmektedir (1). Kocaeli İli, yoğun sanayileşme ve nufüs artışına paralel olarak hızla gelişerek, ekonomik açıdan Türkiye nin en ileri illerinden biri konumuna gelmiştir. Ancak bu gelişmeyle birlikte artan çevre sorunları kendisini daha çok göstermeye başlamıştır (2). Çeşitli üretim alanlarını temsil eden sanayi kuruluşları, artan konutlar ve trafik araçlarından kaynaklanan kirleticiler, kirliliği yüksek düzeylere çıkarmıştır. İl de hava kirleticilerine olan maruziyet sebebiyle hava kalitesinin belirlenmesi artık bir zorunluluk olmuştur. Bu nedenle bu çalışmada, temel hava kirleticilerinden biri olan troposferik ozon oluşumu ve olumsuz etkilerinin açıklanması ile birlikte, Kocaeli İli nin hava kalitesinin ozon emisyonları açısından değerlendirilmesi amaçlanmıştır. 2. TROPOSFERİK OZON OLUŞUMU VE OLUMSUZ ETKİLERİ O 3 atmosferde doğal olarak bulunmakla birlikte, troposferde ikincil kirletici olarak oluşmaktadır (3). Oluşumu troposferin pek çok bölgesinde gün ışığının varlığında NO 2 nin fotolizinin bir sonucu olarak aşağıdaki reaksiyonlarla meydana gelir (4-7). NO 2 + hν O + NO (Reaksiyon 1) O + O 2 + M O3 + M (Reaksiyon 2) Burada M; N 2, O 2 veya aşırı enerji absorplayan üçüncü bir molekülü temsil eder. Aşırı enerjinin absorplanmasıyla oluşan O 3 molekülü stabilize olur. Atmosferde O 3 ün reaksiyon (2) den başka önemli bir kaynağı yoktur. Oluşan O 3, NO ile reaksiyona girerek tekrar NO 2 oluşturur (8). Bu oluşum prosesi diyagram olarak Şekil 1 de görüldüğü gibidir. O 3 + NO NO2 + O 2 (Reaksiyon 3) NO 2 nin olmadığı bir durumda, troposferde atomik oksijen ve dolayısıyla O 3 üretimi olmayacaktır. Bu nedenle O 3 konsantrasyonu NO 2 nin başlangıç konsantrasyonu ile kontrol edilebilir. Ancak kentsel ve bölgesel atmosferde bulunan O 3 karışım oranlarının, hesaplamalarla bulunandan daha büyük olduğu görülmektedir. Bu troposfere bırakılan NO x seviyesinin çok fazla olduğu ve NO x ile atomik oksijen oluşumuyla sonuçlanan başka reaksiyonların bulunduğu anlamına gelir (8,9). 312

3 Azot Dioksit (NO 2 ) eş Enerjisi Ozon (O 3 ) + Azot Oksit (NO) Oksijen (O 2 ) Oksijen Atomu (O) Şekil 1. NO 2 fotolizi ve O 3 oluşum mekanizması (1). (1) reaksiyonu bir solar fotoliz reaksiyonu olup yakın UV bandında (3-39 nm) güneş ışığına ihtiyaç duyar. Bu reaksiyon güneşli günlerde öğle saatlerinde başlar ve NO 2 nin hızla tükenmesine yol açar. Bu reaksiyon hızı günün saatlerine göre çok değişken olup yaz günleri öğle saatlerinde maksimum değere ulaşır (7, 1, 11). Dolayısıyla (2) reaksiyonu ile O 3 oluşumu da (1) reaksiyonuna bağlı olarak öğle saatleri ve öğleden sonraki ilk birkaç saat (1-3) içerisinde maksimumdur. Ancak bu oluşumda yükseklik de önemlidir. Saitanis (23) tarafından yapılan çalışmaya göre, m gibi yüksekliklerde O 3 konsantrasyonu günün saatlerine göre değişirken, 92 m yükseklikte hem gündüz hem de gece saatleri boyunca değişmeyip sabit kalmaktadır. (3) reaksiyonu ile ise harcanan NO 2 tekrar yerine konmaktadır. Daha sonra devreye hidrokarbon (HC), uçucu organik bileşikler (VOC) ve radikaller (RO 2 ) girerek O 3 ü tüketmeden NO NO 2 oksitlenmesini sürdürür (7, 1-12). RO 2 + NO NO2 + RO (Reaksiyon 4) NO 2 + hν O + NO (Reaksiyon 5) O + O 2 + M O3 + M (Reaksiyon 3) Böylece ortamda ozonun fazlaca tüketilmediği yeni bir denge oluşur, O 3 bir süre için birikmeye başlar. Bu oluşum prosesi diyagram olarak Şekil 2 de görüldüğü gibidir. Yaz günlerinde sık rastlanan bu kirlenme türü, O 3 ün yatay hava hareketleriyle dağılması ve/veya tüketilebileceği alanlar üzerine sevk edilmesiyle sona erer. Bu reaksiyon karmaşası fotokimyasal sis (smog) olarak adlandırılmakta ve hava kalitesini azaltan ana kirleticilerden biri olarak tanımlanmaktadır. Bu olay sırasında kent, uzaktan bakıldığında hafif kızıl renkli bir dumanla kaplanmış olarak görülür. Eksoz gazlarıyla havaya atılan NO X, HC ve onların havadaki ikincil ürünleri olan organiklerin etkisiyle meydana gelen bu reaksiyonlar görünür dalga boylarındaki gün ışığı ile sürer. Fotokimyasal sisin halen pek çok büyük kentte ve çevresinde önemli boyutta olduğu bilinmektedir (11, 13). 313

4 Azot Dioksit (NO 2 ) eş Enerjisi Hidrokarbon Serbest Radikal (RO 2 ) + Azot Oksit (NO) Hidrokarbon (RH) Ozon (O 3 ) Oksijen (O 2 ) Oksijen Atomu (O) Şekil 2. NO X, HC ve güneş ışığı arasındaki ilişki (1). Daha önce de değinildiği gibi NO nun baca veya eksozlardan havaya atılmasından hemen sonra NO 2 ye dönüşmesi atmosferde kolayca meydana gelen kimyasal bir reaksiyondur. Bu reaksiyonda NO nun havadaki oksijenle tüketildiği ve bu reaksiyonun NO konsantrasyonu yükseldikçe hızının arttığı bilinir. Ayrıca havada O 3 ün varlığının da bu dönüşümü daha da hızlandırdığı belirlenmiştir. O 3 ile NO X moleküllerinin fotokimyasal bir ayrışma sürecinde olması dolayısıyla O 3 oluşumu veya NO 2 nin parçalanarak NO oluşturması sadece gündüzleri görülebilmektedir. Oysa NO nun havanın O 2 veya O 3 ü ile oksitlenerek NO 2 moleküllerine dönüşmesi geceleri de sürer. Bu nedenle NO kaynaklarından uzak havada geceleri hiç NO kalmaz. Benzer şekilde yaz aylarında gün ışığının artışı ile beraber havada gündüz saatlerinde O 3 artmakta, NO derişiminde ise net bir azalma görülmektedir. Belli seviyenin üstünde ozon bulunması insan, hayvan ve bitki sağlığına, malzemenin güvenliğine ve ömrüne olumsuz etki yapar. Ayrıca havada şiddetli yükseltgen olan ozonun bulunmasıyla, organik kirletici maddelerin istenmeyen formlara kısmi olarak oksitlenmesi söz konusu olur ki, bu şekilde meydana gelen sekonder kirlenme sonunda kanser yaptığı bilinen organik peroksitler meydana gelir. Bu maddeler ozondan da önemli ciddi sağlık etkilerine sahiptirler (11). Ozon solunum yoluyla vücuda girerek yumuşak dokuları tahrip eder, karaciğer ve akciğer hastalıklarına neden olur, nezle, grip, astım ve bronşite ve ayrıca gözde sulanma ve katarakta neden olur. 314

5 Son on yıldır, hassas ekili türleri (üzüm, tütün, çam gibi) ve ormanlık ağaçları etkileyen, en yaygın fototoksik hava kirleticisi olarak tanımlanmaktadır (3). Bitkiler gelişme ve büyümelerini devam ettirebilmek için fotosentez yaparlar. Bitki fotosentez esnasında stomalarını açar ve CO alır, bu esnada gözeneklerden içeriye ozon girişi de olur. Stomalar ozondan korunmak için kapanırlar ve bu kapanma fotosentezin durmasına veya yavaşlamasına sebep olur. Ozon oksidasyon sonucu bileşimleri etkiler, mitokondride enerji üretimini engeller, bitki büyümesini yavaşlatır. Ozon aynı zamanda bitkide çiçeklerin ve meyvelerin azalmasına, suyun verimli kullanılmasının engellenmesine sebep olur. Yapraklarda ozon zararı ile beneklenme, su lekeleri, sararma, erken yaşlanma ve dökülme görülür. 3. KOCAELİ İLİ NDEKİ MEVCUT DURUM 3.1. Materyal ve Metod Kocaeli İli nin hava kalitesinin belirlenmesine yönelik, Sağlık Bakanlığı ile Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından farklı yerlerde kurulan istasyonlarda 1987 yılından itibaren sürekli olarak SO 2 ve PM konsantrasyonlarının ölçümü yapılmaktadır. Başlangıçta 3 istasyonla (İzmit 2, Körfez 1) ölçümlere başlanmış, 1995 yılına gelindiğinde istasyon sayısı İzmit Merkez ilçede 3, Derince, Körfez, Gölcük, Gebze ve Dilovası nda 1 er adet olmak üzere toplam 8 e çıkarılmıştır. Ancak 1999 yılı Ağustos ayında meydana gelen Marmara depremi nedeni ile 23 yılına kadar geçen üç yıllık bir zamanda Gölcük ölçüm istasyonu kullanılamamış ve kayıtlara ara verilmiştir. 16 Ocak 23 tarihinde Gölcük istasyonu devreye girerken, aynı yıl 1 Ocaktan itibaren İzmit istasyonlarından biri kaldırılmış ve örneklemelerin 7 istasyonda günlük olarak yapılmasına devam edilmiştir. EPA (Environmental Protection Agency) ya göre hava kirliliğine neden olan 6 temel kirleticiden biri olan ozon ölçümlerine ise ancak 27 yılına gelindiğinde başlanmıştır. Mevcut istasyonlara İzmit-Real, Dilovası-OSB ve Dilovası-Belediye olmak üzere 3 sabit istasyon daha ilave edilmiş ve bu istasyonlardan Dilovası-Belediye ölçüm istasyonunda O 3 ölçümlerine başlanmıştır. Aynı istasyonda O 3 ile birlikte SO 2, PM, NO X, NO, NO 2, ve CO emisyonları da ölçülmektedir. Yine yeni ilave edilen istasyonlardan olan İzmit-Real ölçüm istasyonunda SO 2, PM ve meteorolojik veri, Dilovası-OSB ölçüm istasyonunda ise SO 2, PM, meteorolojik veri, HC, NO X, NO, NO 2 ölçülmektedir. O 3 ölçümü için kullanılan yöntem aktif örnekleme olup, UV absorpsiyon prensibi ile konsantrasyonlar belirlenmektedir. Bu çalışmada, Dilovası-Belediye ölçüm istasyonunda elde edilen saatlik konsantrasyonların medyan (ortanca) değerleri alınarak o istasyondaki aylık kirletici konsantrasyonları, KOU Veziroğlu ölçüm istasyonunda elde edilen yarım saatlik konsantrasyonların medyan değerleri alınarak o istasyondaki günlük kirletici konsantrasyonları belirlenmiştir. Verilerde sapan değerler olduğunda medyan, verileri aritmetik ortalamadan daha iyi betimleyeceği için medyan değerleri tercih edilmiştir (14). Ülkemizde bugüne kadar hava kirliliği ile ilgili yasal düzenlemeler, 1986 yılında Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği (HKKY) ile gerçekleştirilmiştir (15). Bu yönetmeliğe göre O 3 için referans maksimum 315

6 saatlik sınır değeri 24 µg/m 3 dür. Ancak 26 yılından itibaren, 96/62/EC, 1999/3/EC, 2/69/EC, 22/3/EC, 24/17/EC nolu 5 direktifin çeşitli konularını tek bir yönetmelik içinde birleştirmeyi amaçlayan Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği (HKDYY) uygulanmaya başlamıştır. Bu yönetmelikte, O 3 ile ilgili verilen sınır değerler Tablo 1 de verilmiştir. O 3 için ABD ve Avrupa da Ulusal Dış Ortam Hava Kalitesi Standartları ise Tablo 2 de görüldüğü gibidir. Tablo 1. O 3 için uzun vadeli hedefler, hedef değerler, bilgilendirme ve uyarı eşikleri (16). Hedef Parametre Hedef değer [22] için (a) Uzun vadeli hedef İnsan sağlığının korunması Bir takvim yılında azami günlük 8 saat ortalama 12 µg/m³ değeri üç yıllık ortalama alındığında bir takvim yılı başına 25 günden daha fazla süre 12 µg/m 3 Bitkilerin korunması AOT4 Mayıs ayından Temmuz ayına kadar 1 saatlik değerlerden hesaplanır boyunca aşılmayacaktır (b) Beş yıllık ortalaması 18 µg/m 3 saat (b) 6 µg/m 3 h (a) Hedef değerlerle uyumluluk bu yıldan itibaren değerlendirilecektir. Yani, verilerin, takip eden üç yada beş yıl üzerinden uyumluluğun hesaplamasında kullanılacağı ilk yıl 21 olacaktır (b) Yıllık verilerin ardışık ve tam seti bazında, eğer üç veya beş yıllık ortalamalar belirlenemiyorsa, hedef değerlerle uyumluluğu kontrol etmede gerekli asgari yıllık veriler aşağıdaki gibi olacaktır: -insan sağlığının korunmasında hedef değer için-bir yıl için geçerli veri -bitkilerin korunmasında hedef değer için-üç yıl için geçerli veri Parametre Eşik Bilgi eşiği 1 saatlik ortalama 18 µg/m3 Uyarı eşiği 1 saatlik ortalama 24 µg/m3 Tablo 2. O 3 için ABD ve Avrupa da Ulusal Dış Ortam Hava Kalitesi Standartları (17). Dış Ortam Hava Kalitesi Standardı (süre) ABD.8 ppm (8 saat).12 ppm (1 saat) Dış Ortam Hava Kalitesi Standardı (süre) Avrupa 12µg/m 3 (lük max. 8 saat) (Yılda 2 günden çok aşılmamalı) 3.2. Bulgular Kocaeli Üniversitesi Çevre Mühendisliği tarafından KOÜ Veziroğlu Yerleşkesi nde, Ocak 28-Nisan 28 tarihleri arasında yapılan sürekli ölçümlerin grafikleri Şekil 1-4 de, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından kurulan Dilovası-Belediye ölçüm istasyonunda Şubat 27-Nisan 28 tarihleri arasındaki sürekli ölçümlerin grafiği ise Şekil 5 de verilmiştir. Şekil 1-4 incelendiğinde, KOU Veziroğlu Yerleşkesinde yapılan ölçüm sonuçlarına göre Ocak 28, Şubat 28, Mart 28 ve Nisan 28 tarihlerinde O 3 konsantrasyonlarının HKDYY de verilen sınır değeri (12 µg/m 3 ) aşmadığı; ancak Şekil 5-7 incelendiğinde, Dilovası-Belediye ölçüm istasyonunda yapılan ölçümlere göre Temmuz 27 ve Ağustos 27 aylarında O 3 konsantrasyonlarının sınır değeri aştığı görülmektedir. O 3 oluşum reaksiyonu bir solar fotoliz reaksiyondur. Reaksiyon hızı günün saatlerine göre çok değişken olup yaz günleri öğle saatlerinde maksimum değere ulaştığından, bu çalışmada da 316

7 Temmuz ve Ağustos aylarında konsantrasyonların yükseldiği gözlenmiştir. Ancak burada dikkat çeken, konsantrasyon değerlerinin sınır değerleri aştığıdır KOU Veziroğlu Yerleşkesi Ocak Şekil 1. KOU Veziroğlu Yerleşkesi ölçüm istasyonu-ocak 28 O 3 konsantrasyonu. KOU Veziroğlu Yerleşkesi Şubat Şekil 2. KOU Veziroğlu Yerleşkesi ölçüm istasyonu-şubat 28 O 3 konsantrasyonu. 317

8 KOU Veziroğlu Yerleşkesi Mart Şekil 3. KOU Veziroğlu Yerleşkesi ölçüm istasyonu-mart 28 O 3 konsantrasyonu. KOU Veziroğlu Yerleşkesi Nisan Şekil 4. KOU Veziroğlu Yerleşkesi ölçüm istasyonu-nisan 28 O 3 konsantrasyonu. 5 DİLOVASI Şub.7 Mar.7 Nis.7 May.7 Haz.7 Tem.7 Ağu.7 Eyl.7 Eki.7 Kas.7 Ara.7 Oca.8 Şub.8 Mar.8 Nis.8 Şekil 5. Dilovası-Belediye ölçüm istasyonu-şubat 27/Nisan 28 O 3 konsantrasyonu. 318

9 Dilovası Temmuz 27 5 O 3 Konsantrasyonu (µg/m 3 ) Şekil 6. Dilovası-Belediye ölçüm istasyonu-temmuz 27 O 3 konsantrasyonu. 7 Dilovası Ağustos Şekil 7. Dilovası-Belediye ölçüm istasyonu-ağustos 27 O 3 konsantrasyonu. 4. SONUÇ Faydalı ozon, doğal olarak atmosferin üst tabakasında oluşur ve koruyucu bir tabaka olarak atmosferi güneşin zararlı ultraviyole ışınlarından korumasına rağmen; zararlı ozon, yeryüzeyine yakın seviyede evsel, endüstriyel ve trafik kaynaklı kirleticilerin güneş ışığının varlığında kimyasal reaksiyonları sonucu oluşarak ozon kirliliğine sebep olur. Ozon kirliliği, özellikle yaz mevsiminde güneşli havalarda ve yüksek sıcaklıkta oluşur. Ozon kirliliği insan, hayvan ve bitki sağlığına, malzemenin güvenliğine ve ömrüne olumsuz etki yapar. Havada organik peroksitlerin oluşmasına sebep olur ki, bu maddeler ozondan da önemli ciddi sağlık etkilerine sahiptirler. Solunum yoluyla vücuda girerek yumuşak dokuları tahrip eder, karaciğer ve akciğer hastalıklarına neden olur, nezle, grip, astım ve bronşite ve ayrıca gözde sulanma ve katarakta neden olur. Bitki büyümesini engeller. Bitkide çiçeklerin ve meyvelerin azalmasına, suyun verimli kullanılmasının 319

10 engellenmesine sebep olur. Yapraklarda ozon zararı ile beneklenme, su lekeleri, sararma, erken yaşlanma ve dökülme görülür. Dolayısıyla bu derece olumsuz etkilere sahip bir kirleticinin izlenmesi ve kontrol altında tutulması şarttır. Kocaeli İli nde bu kirleticinin ölçümlerine 27 Şubat ayı itibariyle başlanmıştır ve bu tarihten bugüne kadar yapılan ölçüm sonuçları incelendiğinde Temmuz 27 ve Ağustos 27 aylarında konsantrasyonların sınır değeri aştığı gözlenmiştir. O 3 oluşum reaksiyonu bir solar fotoliz reaksiyonu olduğundan, reaksiyon hızının günün saatlerine göre çok değişken olup yaz günleri öğle saatlerinde maksimum değere ulaştığı bilinmektedir. Bu nedenle özellikle yaz aylarında ozon oluşumuna neden olan kirleticilerin kontrol altına alınıp, oluşabilecek ozon konsantrasyonunu minumuma çekmek, bu sağlanamıyorsa bile en azından sınır değerin altında tutmaya çalışmak gerekmektedir. KAYNAKLAR 1. Yavuz, C.I., Dış Ortam Hava Kirliliği ve Mevzuat Çerçevesi, [online], (Ziyaret Tarihi: ). 2. Ayberk, S., (22), Kocaeli Yarımadası Doğu Bölümünde Karasal Ekosistemlerin Ekolojik Özellikleri Üzerine İncelemeler, Yayın No: 74, İzmit, Kocaeli Üniversitesi, Saitanis, C.J., (23), Backround ozone monitoring and phytodetection in the greater rural area of Corinth-Greece, Chemosphere, 51, Mukherjee, P., Viswanathan, S., Choon, L. C., (2), Modeling mobile source emissions in precense of stationary sources, Jounal of Hazardous Materials, A76, WHO, (2), Air quality guidelines for Europe, second edition, WHO regional publications, Europen series, No:91, [online], document/e71922.pdf, (Ziyaret Tarihi: ). 6. Carslaw, D.C., Beevers, S.D., (24), Investigating the potential importance of primary NO 2 emissions in a street canyon, Atmospheric Environment, 38, Powe, N.A., Willis, K.G., (24), Mortality and morbidity benefits of air pollution (SO 2 and PM 1 ) absorption attributable to woodland in Britain, Journal of Environmental Management, 7, Tecer, L., (2), İstanbul kenti fotokimyasal smog mekanizmasının modellenmesi, Cumhuriyet Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Sivas. 9. Bond, D. W., Steiger, S., Zhang, R., Tie, X., Orville, R. E., (22), The importance of NO x production by lightning in the tropics, Atmospheric Environment, 36, Godish, T., (1997), Air Quality, Third Edition, Lewis Publishers, New York, ISBN: Müezzinoğlu, A., 23. Atmosfer Kimyası, Dokuz Eylül Mühendislik Fakültesi Yayınları, Raga, G.B., Baumgardner, D., Castro, T., Martinez-Arroyo, A., Navarro-Gonzalez, R., (21), Mexico City air quality: a qualitative review of gas and aerosol measurements (196-2), Atmospheric Environment, 35, Abdul-Wahab, S.A., Bakheit, C.S., Al-Alawi, S.M., (25), Principal component and multiple regression analysis in modelling of ground-level ozone and factors affecting its concentrations, Environmental Modelling&Software, 2,

11 14. Gazi, V., 26, İstatistik, [online], bolum8.ppt#1, (Ziyaret tarihi: ). 15. HKKY, Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği, Türk Çevre Mevzuatı, Cilt II, Türkiye Çevre Vakfı Yayını, ISBN: , (1986). 16. HKDYY, (26), Hava Kalitesi Değerlendirme ve Yönetimi Yönetmeliği, (Faaliyet Haziran 25), T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. 17. McDow S.R., Tollerud D.J. (23), Outdoor Air Pollution. In: Greenberg M.I. ed. Occupational, Industrial and Environmental Toxicology Second Edition, Philadelphia: Mosby,