DOSYA. Türkiye de bölgesel politikaların gelişimi ve bölgesel dengeler

Transkript

1 Türkiye de bölgesel politikaların gelişimi ve bölgesel dengeler DOÇ. DR. GÜLEN ELMAS ARSLAN Gazi Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, Öğretim Üyesi BAKİ DEMİREL Gazi Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, Araştırma Görevlisi

2 Giriş 20. yüzyılda kalkınma literatüründe bölgesel dengesizliklerin ve kaynak dağılımı adaletsizliklerinin giderilmesi sorununun aşılmasına ilişkin bir dizi anlayış değişikliği olmuş ve bu değişiklikler ülkelerin bölgesel politikalarına da yansımıştır Ekonomik Krizi ile kapitalist dünyanın başarısına olan inancın sarsılması, bir yandan da o dönemde Doğu Bloğu ülkelerinin büyüme konusundaki başarılarının da etkisiyle olsa gerektir ki, piyasanın dengeleyici mekanizmalarının yetersiz olduğu ve kamunun aktif müdahalesinin gerekliliği görüşü kapitalist dünyada da ağır basmıştır. Bu nedenle o dönemlerde bölgesel politikalarda da giderek Keynezyen iktisadın etkisi gözlenmektedir lardan itibaren dünyada uygulanan Keynezyen bölgesel politikalar, firma merkezli, standardize, teşvik temelli ve devlet destekli olmuştur. İlkesel olarak ulusal kalkınmanın bir parçası olarak algılanır. Bu dönemde bunlara ek olarak çeşitli ülkelerde Türkiye deki GAP (Güneydoğu Anadolu Projesi) benzeri, bölgenin kaderini doğrudan değiştirmeye yönelik geniş çaplı, kalıcı, entegre kalkınma projelerinin de başlatıldığını görmekteyiz. Keynezyen bölgesel politikalar, gelir dağılımı ve refah politikaları ile yatırımın az yöneldiği bölgelerdeki talebi harekete geçirmeye ve devlet teşvikleriyle de firmaları buralarda yatırıma yöneltmeye dayanmaktadır. Bu politikalar şüphesiz geri kalmış bölgelerdeki iş olanaklarını ve gelirleri arttırmada başarılı olmuştur. Ancak, verimlilik ve etkinliği arttırmada kendi dinamikleriyle gelişmiş bölgelere göre aynı başarıyı gösterdiklerini her zaman söylemek olanaklı değildir. Ayrıca Keynezyen bölgesel politikalar bölge dışı kaynakların bölgeye yöneltilmesine dayanmaktadır. Özellikle son çeyrek yüzyılda küreselleşmenin yarattığı rekabet rüzgarının etkisiyle, üç nedenden dolayı Keynezyen bölgesel politikaların sürdürülmesinin zemini ortadan kalkmıştır: Bunlardan birincisi, son dönemlerde (özellikle azgelişmiş ülkelerde) giderek artan borç yükü ya da uygulanan bütçe politikaları nedenleriyle merkezden geri kalmış bölgelere yapılan kaynak aktarımlarının azalması ya da durma noktasına gelmesidir. İkincisi, kıyasıya rekabetin yaşandığı küresel ekonomide dışarıdan destekli, etkinlikten uzak ve zayıf ekonomik bünyesi olan bu yapıların piyasada dayanamamasıdır. Üçüncüsü ise gelişmiş bölgelere kaynak akımını önleyememişlerdir. Bu süreçte, bu bölgelerde yer alan ekonomik yapılar, sürecin olumsuzlaştırdığı ekonomik koşullar nedeniyle bölge kaynaklarının dışarı akmasının önüne geçememiş, süreci tersine döndürememişlerdir. Temelde Keynezyen bölgesel politikalara etkinlik ve rekabet konusunda eleştiri yönelten Neo-liberal anlayış, pazarın deregülasyonu ile eğitim, ulaşım, iletişim altyapısında iyileşmeyi sağlamayı, teknolojiyi teşvik etmeyi ve yatırımlarda bu bölgelerdeki girişimciyi desteklemeyi öngörmektedir. Keynezyen bölgesel politikaları eleştiren piyasa yanlısı Neo-liberal anlayışın bir çelişki olarak, devlet müdahalesinin gerekliliğine ve piyasanın dengeleyici güçlerine ilişkin temel farklılıklarına rağmen bölgesel politika enstrümanları aynıdır 1. Yani firma merkezli, standardize, teşvik temelli ve dış destekli bölgesel politika enstrümanları ile çakışan Keynezyen ve Neo-liberal politikaların bir başka ortak noktaları da her ikisinin de yukarıdan aşağı (top-down) politikalar niteliğinde olmalarıdır. Keynezyen politikalara ilişkin bölgesel politikalardaki aksamalar ve Neo-liberal anlayışın yeni bölgesel politika gereklerine yeterince cevap verememesi ve dengesizliklerin son çeyrek yüzyılda bütün dünyada giderek artması nedenleriyle bir üçüncü alternatif dillendirilmeye başlanmıştır. Neo-liberal anlayışı yumuşatan daha katılımcı, daha sosyal demokrat çizgide, daha orta yolcu bir ara çizgidir bu. Bu iki anlayışa eleştiri üzerinde geliştirilen ve yeni bölgeselcilik (new regionalism) olarak adlandırılan bu çizgi, yerel kaynakların harekete geçirilmesi, kurumsal yapının bu amaçla organizasyonunu ve katılımcılık anlayışını içermesi gibi nedenlerle aşağıdan yukarı (bottom-up) politikalar olarak anılmaktadır. Ayrıca bu politikaların bölge orijinli, uzun erimli ve çok aktörlü nitelikte olması hedeflenmektedir. Bölge kaynaklarını harekete geçirmeyi önerdiğinden içsel niteliklidir. Kavramsal olarak Ortodoks bireyciliğine karşı ekonomik davranışta birlikte hareket etmeyi savunmakta ve sosyal yapıları tanımlamaktadır. Bu nedenle bu yaklaşım, bölgesel gelişmede bir kurumsal perspektif olarak tanımlanmaktadır 2. Bu, bir anlamda merkezi sosyal bölgeselcilik ve liberal bölgeselciliğin kombinasyonundan türemiş sosyal-liberal bölgeselcilik olarak da adlandırılabilir. Ayrıca bu anlayışta; toplumun anında tam ve doğru bilgi edinmesi çok önemlidir ve günümüzde giderek devletin ekonomik düzenleyici rolü azalırken, toplumun her kesimini temsil eden kurumsal yapıların birbirleriyle etkileşim süreci yaşayarak karar 1- Amin, A. (1999), An Institutionalist Perspective on Regional Economic Development, Events and Debates, Blackwell Publishers, U.K, s Amin, age: ANKARA SANAYİ ODASI YAYIN ORGANI MART / NİSAN

3 1980 sonrası küreselleşme sürecinin az gelişmiş ülkelerde yansımasını bulan anlayış değişmesine bağlı olarak Türkiye de de bölgesel politikalarda ve söylemsel düzlemde önemli değişmeler olmuştur. Ancak her iki dönemde de Türkiye için bölgesel dengesizliklerin giderilmesine ilişkin gelişmeler planlananın ve arzulananın çok gerisinde kalmıştır. Bu bağlamda, dönemini yukarıda belirtilen çerçevede değerlendirmek gerektiğini düşünüyoruz. Cumhuriyet in ilk yıllarında en avantajlı bölgelerin, İzmir, İstanbul ve bu kentlere yakın bölgeler olduğu gözlenmektedir. Zira bu yerler Anadolu nun diğer bölgelerine göre nispeten sermaye birikiminin ve ticari geleneğin daha fazverme ve uygulama sürecine katılmaları (governance) görüşü savunulmaktadır. Küresel yeniden yapılanma ile de çok uyumlu olan yeni bölgeselcilik anlayışı Toplulukta da hakim olmuştur. Toplulukla olan ilişkilerimiz nedeniyle ise 2000 li yıllardan itibaren yeni bölgeselciliğe ilişkin uygulamalar Türkiye de de başlatılmış olup kurumsal yapıları olan Bölge Kalkınma Ajansları nın kurulması, o andan itibaren gündeme alınmıştır. Öte yandan, Türkiye de dengeli büyüme kavramının ilk dillendirilişi daha çok 1960 sonrası planlı döneme denk düşmektedir. Zira, Cumhuriyet in ilk yıllarında gündem ülkenin onarım ve imarına, ekonominin toparlanmasına odaklanmış durumdadır sonrası ise küreselleşme sürecinin az gelişmiş ülkelerde yansımasını bulan anlayış değişmesine bağlı olarak Türkiye de de bölgesel politikalarda ve söylemsel düzlemde önemli değişmeler olmuştur. Ancak her iki dönemde de Türkiye için bölgesel dengesizliklerin giderilmesine ilişkin gelişmeler planlananın ve arzulananın çok gerisinde kalmıştır. Hatta piyasa erkinin hitleştirildiği son yıllarda bölgelerarası gelişmişlik farkları giderek artmıştır. Yerelliğin, katılımcılığın, kurumsalcılığın ön plana çıkıp, bölgesel söyleme yerleştiği günümüzde bölgesel politikalarımızın aynı zamanda AB perspektifi olduğunu dillendirmiştik. Bu bağlamda, 58. Hükümet in Acil Eylem Planı nda bölgesel politikalarda yukarıda sözünü ettiğimiz üçüncü yolun benimsendiği ve politika önermeleri doğrultusunda DPT aracılığıyla bazı uygulamalar başlattığı gözlenmektedir. Bu doğrultuda DPT bünyesinde ekonomik gelişmişlik düzeyleri esas alınarak ve uluslararası veri tabanına uygun yeniden bölge tanımlaması yapılmaya, istatistik veri tabanı oluşturulmaya ve yeni kurumsal düzenlemeler yapılmaya başlanmış, kalkınma ajanslarının kurulması doğrultusunda süreç başlatılmıştır. 59 ve 60. Hükümetler döneminde, 58. Hükümet döneminde başlatılan bölgesel politikalarda yürütülen istatistiki çalışmalar dışında bölgesel politikalarda ciddi bir hareketlilik ve politika atılımı olmamıştır. Bu, vermeyi mutlaka gerekli gördüğümüz ön bilgiden son- ra makalenin devam eden bölümünde Türkiye de bölgesel politikaların gelişimi yer alacaktır. Bu bölümü takip eden mevcut durumun değerlendirilmesi bölümü ve sonuç ve öneriler kısmı ile makalenin şekillendirilmesi planlanmıştır. 1. TÜRKİYE DE BÖLGESEL POLİTİKALARIN GELİŞİMİ Türkiye de döneminde ulusal bağımsızlık bilinci ile kamu yararı ve ülkeyi bir bütün olarak kalkındırma anlayışı egemen iken, sonrası bölgesel kalkınma çabaları, liberal ekonomik politikalar anlayışı içerisinde ve daha çok popülist uygulamalar biçiminde gerçekleşmiştir sonrası bölgesel kalkınma politikaları ise o döneme kadar uygulanan iç dinamiklere bağlı kalkınma çabaları yerine dışarıya bağımlı ve dış dünyaya eklemlenme çabalarına uygun politikalar eşliğinde gerçekleşmiştir yılı sonrasında ise bu politikaların -aksi dillendirilse bile- çok daha belirgin bir biçimde uygulamaya konulduğu görülmektedir (Özgen, 2008). Bu bakımdan bölgesel kalkınmaya yönelik olarak , , , dönemleri baz alınarak ve günümüzde bölgesel politikalarda önemli politika farklılıkları olduğunu vurgulayarak ve bölgesel kalkınma politikalarını bu farklılıkları gözeterek ele almak uygun olacaktır. Türkiye de Dönemi Bölgesel Kalkınma Politikaları Öncelikle şu durumu belirtmekte yarar görüyoruz: Savaştan yeni çıkmış, kendi iktisadi ve siyasi bağımsızlığının mücadelesini veren genç Türkiye Cumhuriyeti nin bölgesel politikalara ağırlık verecek durumu başlangıçta yoktu. Çünkü ülkenin tamamı yoksulluk ve geri kalmışlığın özelliklerini gösteriyordu. Zaten genç Cumhuriyet in amacı, ülkenin bütün halinde kalkınmasını sağlamaya çalışmaktı. 52

4 Birinci plan döneminde ( ) bölgelerarası dengenin sağlanmasında temel sorumluluk devlete verilmişti. Buna göre devlet, sosyal hizmetleri ve tesisleri geri kalmış bölgelere yöneltecekti. Bu bölgelerde altyapı yatırımları hızlandırılacak ve devlet iktisadi yatırımlarını bu bölgelere götürecekti. Ancak plan, hedeflediği yıllık yüzde yedi büyüme hızını engellememesi kaydıyla bu bölgelere iktisadi yatırımlarını götürme taraftarıydı. Yani planda iktisadi yatırımların bölgeye yönlendirilmesi koşula bağlanmıştı. Bu planda özel kesimin geri kalmış bölgelere yatırım yapması için herhangi bir teşvik önlemi düşünülmemiş, sadece yerel sanayicilerin kendi bölgelerinde yatırım yapmasını kola olduğu bölgelerdir (Elmas, 2004). Böyle olmalarının gerisinde Türkiye nin 19. yy da yaşadığı yarı sömürgeleşme deneyimi ve tipik koloni yerleşme yapısına sahip olmuş olmasının yattığını söyleyebiliriz. Hızlı nüfus artışının görüldüğü liman şehirleri ile bu liman şehirlerinin hinterlandındaki artı ürünün bağlı bulunduğu metropole taşımak için gelişmiş yol şemasıyla, iç piyasayla bütünleşmesi olmayan bir ekonomik sistemin yerleşme düzenine sahipti (Tekeli, 1981). Bu bölgeler zaman içinde içsel ve dışsal ölçek ekonomilerinin de etkisi ile sermaye ve emek faktörlerinin yığıldığı alanlar olarak ortaya çıkmıştır. Zamanla bu bölgeler ve yeni eklenen başkent Ankara, tarım ili olan Adana ve komşusu İçel, İstanbul un komşusu İzmit ile birlikte diğer bölgelerden daha fazla gelişme göstermişlerdir (Elmas, 2004). Türkiye de Dönemi Bölgesel Kalkınma Politikaları dönemi Türkiye de ilk liberal deneyimlerin gerçekleştiği dönemdir. Bu dönemde de özel kesim yatırımlarının yine gelişmişlik sıralamasında önlerde olan yörelere ve özellikle Marmara Bölgesi ne yöneldikleri görülmektedir (DTP, 2000). Bu da yadırganmamalıdır. Zira girişimci yatırım yeri ve alanı seçerken, getirilerini azamileştirecek ve yatırımların geri dönme süresini kısaltacak mekan ve yatırım alanı seçecektir. Bu nedenle liberal ekonomi politikalarının hakim olduğu arası dönem ve 1980 sonrası dönemde Türkiye de bölgelerarası dengesizliğin de artması kaçınılmaz bir sonuçtur. Ancak bu gelişmenin önüne devlet kompanse edici politikalarla geçilebilirdi fakat bu, böyle olmamıştır. Aşağıdaki tablodan da gözleneceği üzere Cumhuriyet in kuruluş aşamasında ön planda olan bölgeler planlı döneme gelindiğinde de yerlerini korumaktadır. TABLO 1: Yıllara Göre İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması 1963 İLK İLLER: İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, İçel SON İLLER: Mardin, Van, Muş, Adıyaman, Bingöl, Hakkari Kaynak: DPT: 1996, s.51. Türkiye de Dönemi Bölgesel Kalkınma Politikaları ANKARA SANAYİ ODASI YAYIN ORGANI MART / NİSAN

5 laylaştıracak sanayi siteleri vb. araçlar önerilmiştir. Planda bu amaçların yerine getirilmesi için bölge planlarının yapılmasını öngörmüştü. Bu ilk planın önemini, planda fırsat eşitliği ve bölgesel eşitsizlik kavramlarına yer vermiş olması olarak açıklayabiliriz (Tekeli, 1981; DPT, 1968) dönemini kapsayan ikinci planda bölgelerarası dengeyi sağlama, öncelikli amaç olarak ortaya konulmuştu. Bu amacı gerçekleştirmek için birinci plandan farklı bir yol önerilmiştir. Önerilen yöntem, geri kalmış bölgelerdeki az sayıda olan şehir merkezlerine hizmet yığılması yaparak gelişme yaratmak ve kendi kendini besleyen, çevresini de kapsayan bir büyümeyi başarabilmeyi amaçlamaktır (Tekeli, 1981). İkinci planda organize sanayi bölgesi oluşturma düşüncesi şekillenmiş, geri kalmış bölgelere altyapı yatırımlarının yapılmasına öncelik verilmesi kararlaştırılmıştı. İkinci planda tıpkı birincisinde olduğu gibi bölgesel dengesizliğin giderilmesini sağlayacak temel aktör olarak devlet ön plana çıkartılmıştı (Elmas, 2004) dönemini kapsayan üçüncü planda ise bölgecilik ve bölgesel gelişme kavramları yok sayılmış ve ilk defa yöre kelimesi kullanılmaya başlanmıştır. Değişiklik sadece kelimelerin farklı kullanılmasından kaynaklanmamış, kavramın kendisi de değiştirilmiştir. Bu farklılık bölge yapısının kavranmamış olmasını da açığa çıkarmıştı. Buna göre planda gelişmiş bölgelerde de geri kalmış yöreler olduğuna yer verilmiştir. Dolayısı ile bu planda kalkınmada öncelikli yörelerin ancak potansiyeli olan alanlarda geliştirilmesi, bölgesel eşitliği sağlamak için kalkınmadan fedakarlık yapılmaması ilkesi benimsenmiştir (Tekeli, 1981) dönemini kapsaması öngörülen dördüncü plan da; üçüncü plan döneminde, geri kalmış bölgelere daha az yatırım yapıldığı ve bölgelerarası dengesizliğin daha da arttığı saptaması yapıldıktan sonra, soruna bölgelerarası denge sorununun ötesinde bir yerelleşme sorunu olarak yaklaşılması üzerine kurulmuştur (Tekeli, 1981). Dördüncü plan ise; iç ve dış gelişmelere bağlı olarak bu planın uygulanabilme olanağı olamamıştır. Planlı dönemi bir bütün olarak ele aldığımızda, bölgesel politikalar konusunda hedeflenenin çok gerisinde kalındığını söylemek olasıdır. Kaldı ki ilk plandan sonra yapılan vurgu değişikliği, bölgelerarası dengelerin giderilmesi hedefinden örtük olarak vazgeçildiği anlamına da gelmektedir. Gelişme potansiyeli olan yörelerin geliştirilmesi ile bölgede dinamizm yaratmak ön plana çıkmıştır. Ancak gerçekte planlı döneminde bölgesel dengesizliklerin giderilmesinde iyi niyetli çabalar olduğunu göz ardı etmemek gerekir. Bunun en somut örneği ise bu dönemde hayata geçirilen Güneydoğu Anadolu Projesi dir (Elmas, 2004) Dönemi: Liberalizmin Yükselişi ve Bölgesel Gelişmişlik Farklarının Derinleşmesi 1980 sonrası dönemle birlikte devlet yatırımlarının azalması, planlama ve kalkınmanın giderek önemini kaybetmesi sonucu bölgelerarası dengesizlik daha fazla artmıştır (Elmas, 2004) lerin başında askeri yönetimin oluşturduğu yasaklı yıllar ve Özal yönetiminde sosyal devlet anlayışının terk edilmesi, dengesizliklerin ortaya çıkmasının arka planını oluşturmuştur. Bu dönemde ihracata dayalı kalkınma stratejilerinin sonucu olarak devletin elindeki kaynaklar özel sektöre aktarılmış, 1980 sonrası Washington uzlaşısına paralel olarak Türkiye de uygulanan istikrar Tablo Dönemi Bölgesel Kalkınma Politikaları Kalkınma Planı İlkeler Yaklaşım ve Politikalar Hedefler Araçlar 1. Plan ( ) 2. Plan ( ) 3. Plan ( ) - Bölgelere ekonomik kalkınmanın nüfus etmesi - Bölgesel ekonomik bütünleşme - Hızlı kentleşmeden kaynaklanan nüfus sorunlarına odaklaşma - Belirli az gelişmiş yörelerin kalkınması - Bölgesel planlama - Büyüme kutupları (Doğu Marmara, Çukurova, Antalya, Zonguldak - Bölge ve il planlaması - Dolaylı bölgesel planlama - Dengeli kentleşme - Kamu hizmetleri ve gelir dağılımında bölgelerarası dengenin sağlanması - Yatırım etkinliği - Bölgelerarası dengeli gelişme - Sosyal etkinlik açısından bölgelerarası dengenin sağlanması - Yatırım etkinliği - Sektör ve il planlaması - İkinci planın aynısı - Finansal teşvikler - Az gelişmiş bölgelere yönelik yatırım temelli önlem alternatifleri - Vergi indirimleri - Özel sektör yatırımlarına ilişkin finansal teşvikler - Pilot projeler - Keban Barajı Projesi - Finansal teşvikler - Az gelişmiş bölgeler için sanayileşme programları - Envanter çalışmaları - İl planlaması - Sektör planlaması - Kalkınmada öncelikli iller 4. Plan ( ) - Bölgesel sorunlara yönelik kaynakların mobilizasyonu - Sektör ve bölgeler arasındaki bağların güçlendirilmesi - Az gelişmiş illerin kalkınması - Sektörel ve bölgesel karşılıklı bağımlılık - Mekansal organizasyon - Yatırım için faiz indirimleri - Çeşitli finansal yardımlar - İl ve bölge düzeyinde yatırımlar Kaynak: DPT Özel İhtisas Komisyonu Raporu (2006) 54

6 politikalarının, bölgesel kalkınma sorunlarının 1985 yılına kadar ele alınmasına da engel olmuştur (Özgen, 2008) öncesi geri kalmış bölgelerin 1980 ler boyunca da geri kalmışlıklarının devam etmesi, bölgesel geri kalmışlığın düzeltilmesi için herhangi bir somut adım atılmadığının göstergesi olabilir. Nitekim TÜSİAD (2008) çalışmasında derlenen ve aşağıda Tablo 3 te gösterilen verilere bakıldığında, döneminde İstanbul hariç, hemen hemen tüm bölgelerin bu dönemde üretilen katma değerden aldıkları payların azaldığı veya sabit kaldığı görülmektedir. Bu gelişmeleri destekler nitelikte bir çalışma olan Gezici ve Hewings, (2004) e göre de; yılları arasında bölgelerarası yakınsamanın ancak gelişmiş bölgeler arasında olduğu vurgulanmıştır döneminde bölgesel kalkınmaya yönelik politikaları ele almak için başlangıç olarak 1985 yılında hazırlanan 5. Beş Yıllık Kalkınma Planı na bakmamız gerekecektir. 5. Planda da bölge planı olgusu tekrar ele alınmıştır. Ancak 5. Plan, gelişme talebinin ortaya konması ondan sonra gelen bu taleplerin desteklenmesini öngördü. Planda il sınırlarından bağımsız olabilen 16 bölge tanımlaması yapıldı ve KÖY (Kalkınmada Öncelikli Yöre) tanımlaması sürdürüldü. Bu çerçevede hem bölgesel planlama hem de KÖY için ilkeler ve politikalar belirlendi (Özgen, 2008) dönemini ele alan 6. Plan da tüm yurtta dengeli kalkınmanın sağlanması temel hedef olarak ortaya kondu. Aynı zamanda bölgelerarası ve bölge içi göçlerin bölgesel kalkınma üzerinde olumsuz etkileri olduğundan yola çıkarak, göçün azaltılmasına yönelik önlemlerin de devreye girmesi ve göçü tutabilmek için geri kalmış bölgelerde yatırımların, dolayısı ile istihdamın arttırılması yönünde kararlar alındı. Bu çerçevede yatırımların özendirilmesi için gerekli vergi kolaylıkları ve diğer özendiricilerin uygulamaya konulması kararlaştırıldı (Özgen, 2008). Son olarak dönemini kapsayan 7. Plan da ulusal bütünlüğü artırmak amacı ile her yönden bölgesel gelişmişlik farklarının düzeltilmesi kararı alınmıştır. 7. Plan da ilk kez sürdürülebilir kalkınmadan bahsedilmiştir ve gelişmenin sadece iktisadi değil, sosyal, kültürel alanlarla da tamamlanması gerektiği vurgusu yapılmıştır (Özgen, 2008; Turan, 2005). Buraya kadar döneminde bölgesel kalkınma konusunda ne tür kararlar alındığı ve bu kararları uygulamak için hangi politika araçları kullanıldığı kısaca özetlenmeye çalışılmıştır. Bu noktada bu dönemde Neo-liberal politikaların ve devlet yerine özel sektör eli ile bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılması düşüncesinin ağırlık kazandığı görülmektedir. Bu özelliği ile dönemi, bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılmasında devlete daha fazla rol veren döneminden ayrılmaktadır. Dolayısı ile döneminde uygulanan Neo-liberal politikalar, kamu öncülüğündeki ulusal kalkınma kavramını ve politikalarını aşındırırken, yerel kalkınma çabalarını ön plana çıkarma çabasındadır. Daha önce vurguladığımız gibi planlı döneme göre bu dönemde bölgesel dengesizlikler daha fazla artış göstermiştir. Bunlara ek olarak, 6. Plan dan itibaren AB ile ilişkiler ve bu Tablo 3. İİBS 1 Bazında Bölgesel Katma Değer ve Bölgesel Kişi Başına Katma Değer Bölgesel Katma Değer Toplam İçerisindeki Payı % % Bölgesel Kişi Başına Katma Değer Göreli Kişi Başına İKD (Türkiye= 1) İstanbul 19,4 23,3 1,83 1,58 Marmara 16,3 16,5 1,25* 1,30* Ege 16,4 15,3 1,24 1,16 Akdeniz 11,8 12,0 1,00 0,93 İç Anadolu 14,7 14,9 0,85* 0,90* Karadeniz 12,2 8,5 0,73* 0,79* Doğu Anadolu 4,9 3,8 0,45* 0,40* Güneydoğu Anadolu 4,3 4,9 0,54 0,50 Kaynak: TÜSİAD (2008: 46 47). * işaretli veriler raporun tablolarından yararlanılarak hesaplanmıştır. ANKARA SANAYİ ODASI YAYIN ORGANI MART / NİSAN

7 çerçevede AB bölgesel kalkınma anlayışının Türkiye de de egemen olmaya başladığı görülmektedir (TÜSİAD, 2008). Aşağıdaki Tablo 4, bize bu dönemi özet olarak vermektedir SONRASI BAŞLATILAN VE GÜNÜMÜZDE SÜRDÜRÜLEN BÖLGESEL POLİTİKALAR Bu başlığı; teşvik politikalarındaki gelişmeler, başta GAP olmak üzere entegre kalkınma projeleri ve AB bölgesel politikalarına uyum süreci olarak üç ayrı başlıkta ele almakta fayda görüyoruz. Zira bu şekilde sistematize edilmez ise tam bir karmaşa gösteren 2000 li yıllardan itibaren bölgesel politikaları anlamak oldukça güç olacaktır. Türkiye de Teşvik Politikalarındaki Son Gelişmeler Planlı dönemde bölgesel politikalar, bazı illere kalkınmada teşvik verilmesi esasına göre oluşturulmuştur. Kalkınmada öncelik verilen il ve ilçelerin belirlenmesinde sağlam kriterlerin oluşturulmaması nedeniyle, süreç içerisinde bu liste siyasi otoriteler tarafından sık sık değişikliğe uğratılmıştır yılı başına kadar liste, en son 49 il ve iki ilçeyi içermektedir tarihinde 5084 sayılı Yasa ile 2001 yılı göstergeleri esas alınarak, kişi başına Gayrisafi Milli Hasıla nın 1500 doların altında hesaplandığı iller (ki bu listede 36 il vardır) teşvik kapsamına alınmıştır. Çok ciddi eleştiriler alan bu düzenlemeye ilişkin teşvik alan iller listesinde genişletme yapılmış ve nihayetinde 19 Ekim 2006 tarihli Resmi Gazete de yayınlandığı şekliyle I. derecede kalkınmada öncelikli yöreler Tablo 5 te belirtilmiştir Tarihli ve 5084 sayılı Yatırımların ve İstihdamın Teşviki ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkındaki Kanun teşvik kapsamındaki illeri KBGSYİH nin 1500 doların üstünde olduğu iller olarak belirlerken kısaca şu teşvikleri içermektedir: Beş yıl süreyle yüzde 80 ile yüzde 100 arasında gelir vergisi stopaj teşviki, Beş yıl süreyle yüzde 80 ile yüzde 100 arasında sigorta primi işveren paylarında teşvik, 1998 ve 2004 listesindeki iller için bedelsiz yatırım yeri tahsisi, İstihdam edilen işçi sayısına göre yüzde 20 ile yüzde 50 arasında enerji sübvansiyonu. Kalkınma Planı İlkeler Yaklaşım ve Politikalar Hedefler Araçlar Tablo Dönemi Bölgesel Kalkınma Politikaları 5. Plan ( ) - Az gelişmiş ve sektörel olarak potansiyel olan bölgelerde kaynak kullanımını rasyonel hale getirip kalkınmayı gerçekleştirmek - Projelerin bölgesel etkisini de içeren doğrudan bölgesel planlama (16 fonksiyonel bölge tanımlanması) - Sosyal eşitliği de dikkate alan dengeli bölgesel kalkınma - Potansiyel kaynakların belirlenmesi için bölgesel gelişme programlarının hızlandırılması - Bu programlar doğrultusunda ilgili yatırımların seçilmesi - Öncelikli bölge ve sektörlerdeki alt yapının sanayileşme projeleri için gerçekleştirilmesi 6. Plan ( ) - Uygulama için sosyal idari ve finansal boyutların bir bütün olarak ele alınması - Uluslararası standartlara uygun istatistiksel sistemin uygulanması - Bölge ve bölge altı düzeyde planlama - Bölgelerde dengeli kalkınma - İlçelerin köylerden kentlere göçün engellenmesi için desteklenmesi - KÖY yönelik finansal kaynakların arttırılması - Kalkınmada öncelikli illere ilişkin teşvikler ve fonların oluşturulması 7. Plan ( ) - Sektörel ve mekansal çalışmaların bütünleştirilmesi - İllerin sektörel Uzmanlaşması - Şehir planlaması - Bölgesel Farklılıkların Giderilmesi - Rekabet gücünün artırılması - Bölge ve bölge altı Projeler - Bölgesel yeteneklerin mobilizasyonu - Sürdürülebilir kalkınma - Göç ve demografik değişimin rasyonalizasyonu - Metropol bölgelerin sorunlarının ayrı bir kategoride ele alınması - Konut sorunu için politika geliştirme çalışmaları - Bölgesel farklılıklar - Kalkınmada öncelikli yöreler politikasına devam edilmesi - Doğu ve Güneydoğu Anadolu için acil destek programı - GAP - Yasal düzenlemeler - Konut projeleri - Kalkınmada öncelikli illerdeki KOBİ lerin desteklenmesi - ZBK, Yeşilırmak Havzası, DOKAP, DAP Kaynak: DPT Özel İhtisas Komisyonu Raporu (2006) 56

8 I. Derecede Kalkınma Öncelikli Yöreler Tablo 5. Günümüzde Kalkınmada Öncelikli İller Listesi 1. Adıyaman 2. Ağrı 3. Aksaray 4. Amasya 5. Ardahan 6. Artvin 7. Bartın 8. Batman 9. Bayburt 10. Bingöl 11. Bitlis 12. Çanakkale (Bozcaada ve Gökçeada İlçeleri) 13. Çankırı 14. Çorum 15. Diyarbakır 16. Elazığ 17. Erzincan 18. Erzurum 19. Giresun 20. Gümüşhane 21. Hakkari 22. Iğdır 23. Kahramanmaraş 24. Karabük 25. Karaman 26. Kars 27. Kastamonu 28. Kırıkkale 29. Kırşehir 30. Kilis 31. Malatya 32. Mardin 33. Muş 34. Nevşehir 35. Niğde 36. Ordu 37. Osmaniye 38. Rize 39. Samsun 40. Siirt 41. Sinop 42. Sivas 43. Şanlıurfa 44. Şırnak 45. Tokat 46. Trabzon 47. Tunceli 48. Van 49. Yozgat 50. Zonguldak Aşağıdaki Tablo 2004 yılından itibaren kalkınmada öncelikli illerin belirlenmesinde sürecin nasıl geliştiğine ilişkin fikir vermek amacıyla oluşturulmuştur. Tabloda kırmızı ile belirtilmiş olan iller; 5084 Sayılı Yasaya göre kişi başı Gayrisafi Milli Hasıla sı 1500 Doların altında kalan illere işaret etmektedir. Eleştirilerden sonra bu listeye dahili planlanan iller mavi ile gösterilmiş ve nihayetinde liste dışı kalan iller ise siyah ile belirtilmiştir. Nihayetinde 19 Ekim 2006 tarih ve 2006/11105 sayılı 2007 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve İzlenmesine Dair Karar ın sonunda birinci derecede kalkınmada öncelikli iller listesi yukarıdaki tabloda olduğu şekliyle yayınlanmıştır Sayılı Yasa ve Sonraki Düzenlemeler İle Teşvik Alan İller 1. Adıyaman 2. Ağrı 3. Aksaray 4. Amasya 5. Ardahan 1. Artvin 6. Bartın 7. Batman 8. Bayburt 9. Bingöl 10. Bitlis 1. Çanakkale (Bozcaada ve Gökçeada İlçeleri) 11. Çankırı 2. Çorum 12. Diyarbakır 3. Elazığ 13. Erzincan 14. Erzurum 15. Giresun 16. Gümüşhane 17. Hakkari 18. Iğdır 4. K. Maraş 2. Karabük 5. Karaman 19. Kars 6. Kastamonu 3. Kırıkkale 20. Kırşehir 7. Kilis 21. Malatya 22. Mardin 23. Muş 8. Nevşehir 9. Niğde 24. Ordu 25. Osmaniye 10. Rize 4. Samsun 26. Siirt 27. Sinop 28. Sivas 29. Şanlıurfa 30. Şırnak 31. Tokat 11. Trabzon 12. Tunceli 32. Van 33. Yozgat 5. Zonguldak 34. Uşak 35. Afyon 36. Düzce 13. Kütahya Kaynak: DPT ve İlgili Resmi Gazeteler Son olarak 4 Haziran 2009 günü birkaç yıldır üzerinde çalışılan teşvik paketi nihayet açıklanmıştır. Bu pakete göre kademeli 3 ve sektör öncelikli teşvik sistemi tercihinde bulunulduğu anlaşılmaktadır de belirlenen Düzey 2 esas alınarak illerin eşleştirilerek indirgendiği 26 alt bölge sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi kullanılarak 4 alt bölgeye (Tablo 6) ayrılmıştır. Buna göre: İllerin kademelendirilmesinde ilk göze çarpan durum, Düzey 2 nin belirlenmesindeki aksaklıkların yansımalarının bu tabloya da yansıdığıdır. Örneğin 1. KADEME iller içerisinde yer alan Bilecik, Düzce gibi iller hemen dikkati çekmektedir. Buna benzer illerin sınıflandırılmasında yerlerinin yadırganabileceği pek çok örnek verilebilir. Öte yandan bir 5. ve 6. KADEME nin oluşturulmasının da gereği gözlenmektedir. Böylece aynı sepete konulması yadırganacak illerin daha gerçekçi eşleştirilesi de olası olacaktır. Yeni teşvik sisteminin hedefleri temel başlıklarıyla aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: 1- Bölgesel gelişmişlik farklılıklarını azaltmak, 2- Rekabet gücünü artıracak, teknoloji ve AR-GE içeriği yüksek büyük ölçekli yatırımlara destek olmak, 3- Sektörel kümelenmeyi desteklemek, 4- Desteklenecek yatırım konularında ekonomik ölçek kriterlerini öne çıkarmak. 3- Kademeli Teşvik Sistemi önerisi, ilk kez Gazi Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi yayın organı olan Yorum dergisinde ele alınıp önerilmiştir. Bkz: G.ELMAS, Türkiye de Bölgesel Politikalar, Yeni Uygulama ve Öneriler, 2005/2, ss.3-5. ANKARA SANAYİ ODASI YAYIN ORGANI MART / NİSAN

9 Tablo 6: Tarihli Teşvik Paketinde İllerin Kademelendirilmesi 1. KADEME 2. KADEME 3. KADEME 4. KADEME - İstanbul - Ankara - İzmir - Adana, Mersin - Aydın, Denizli, Muğla - Antalya, Isparta, Burdur - Zonguldak, Karabük, Bartın - Manisa, Afyonkarahisar, Kütahya, Uşak - Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane - Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli - Bursa, Eskişehir, Bilecik - Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova - Tekirdağ, Edirne, Kırklareli - Balıkesir, - Çanakkale (Bozcaada, Gökçeada hariç) - Konya, Karaman - Gaziantep, Adıyaman, Kilis - Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye - Kastamonu, Çankırı, Sinop - Erzurum, Erzincan, Bayburt - Şanlıurfa, Diyarbakır - Kayseri, Sivas, Yozgat - Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir - Mardin, Batman, Şırnak, Siirt - Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan - Samsun, Tokat, Çorum, - Van, Muş, Bitlis, Hakkari Amasya. - Çanakkale nin Bozcaada ve Gökçeada ilçeleri. Kaynak: Ayrıca kademelendirilmiş bölgeler itibariyle teşvikten yararlanacak sektörler de aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: - 1. Bölgede ağırlıklı olarak motorlu kara taşıtları ve yan sanayi, elektronik, ilaç, makine imalat ve tıbbi, hassas ve optik alet yatırımları gibi yüksek teknoloji gerektiren yatırımlar teşvik edilecek Bölgede nispeten teknoloji yoğun sektörler desteklenecek. Bu çerçevede; ağırlıklı olarak, makine imalat, akıllı çok fonksiyonlu tekstil, metalik olmayan mineral ürünler (cam, seramik, karo, yalıtım malzemeleri vb) kağıt, gıda ve içecek imalatı sektörleri teşvik edilecek ve 4. Bölgeleri oluşturan Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde, tarım ve tarıma dayalı imalat sanayi, konfeksiyon, deri, plastik, kauçuk, metal eşya gibi emek yoğun sektörlerin yanı sıra turizm, sağlık ve eğitim yatırımları da teşvik edilecek. Yeni teşvik paketine ilişkin çok sayıda uyarıda bulunulabilinir. Ancak öncelikle dikkati çekmek istediğimiz bir nokta söz konusu: Eğer bir teşvik sisteminde sektörel teşvik sistemini belirlerseniz, sektörel gelişmeler süreç içerisinde yakından takip edilmeli ve yanlış sektörel yönelimlerin önüne hemen geçilmelidir. Yani orta vadede sürecin takibi esnasında günün gerektirdiği değişimlerin yapılacağı dinamik teşvik süreci hayata geçirilmelidir. Ayrıca bir bölge için teşvik görecek sektörler listesi belirlenirken; öncelikle bölgenin potansiyellerini belirleyecek envanterler çıkartılmalı ve bölge potansiyellerine uygun sektörler teşvik edilmelidir. Bunun böyle yapılıp yapılmadığını bilemiyoruz ancak bölgelerde teşvik edilecek sektörler listesine bakıldığında teşvik sisteminin temel hedeflerinde yer alan sektörel kümelemeyi desteklemek 4 hedefiyle örtüşen bir bileşim gözlenmemektedir. Teşvik araçları ise şöyle belirlenmiştir: 1- Kurumlar/Gelir Vergisi indirimi, 2- SSK Primi İşveren Hissesinin Hazine tarafından karşılanması, 3- Faiz desteği, 4- Yatırım yeri tahsisi, 5- KDV istisnası, 6- Gümrük vergisi muafiyeti. Son olarak vurgulamak isteriz ki teşvik araçlarında taşıma desteği dışında bilinenden farklı bir araç gözlenmemektedir. Bunun ise faydalı bir uygulama sonucu yaratacağına kuşku ile bakılmalıdır. Ayrıca belki de vurgulanması gereken en önemli husus: Krizden çıkma adına oluşturulan önlemler ile bölgesel dengesizliklerin giderilmesine yönelik paketin bir birinden mutlaka ayrıştırılması gerekirdi. Zira birisi olağanüstü bir duruma yönelik bir kriz paketidir ve diğeri uzun dönemli bir resmi devlet stratejisidir. 4 - İktisat literatüründe sektörel kümelenmeden kastedilen: bir bölgede o bölgeye uygun, birbirini tamamlayan sektörlerin bir arada yer almasıdır. Böylece bu sektörler birbiriyle olan ticari ilişkilerinde maksimum iç ve dış tasarruf sağlarlar. 58

10 Yeni teşvik paketine ilişkin çok sayıda uyarıda bulunulabilinir. Eğer bir teşvik sitseminde sektörel teşvik sistemini belirlerseniz, sektörel gelişmeler süreç içerisinde yakından takip edilmeli ve yanlış sektörel yönelimlerin önüne hemen geçilmelidir. Yani orta vadede sürecin takibi esnasında günün gerektirdiği değişimlerin yapılacağı dinamik teşvik süreci hayata geçirilmelidir. Bölgesel Kalkınma Projeleri ve GAP Eylem Planı Aralık 2003 te onaylanan Ulusal Kalkınma Planı (UKP) kapsamında, öncelikli 12, Düzey 2 bölgesinde stratejik niteliği olan, müstakil bütçeli ve işlevsel bölgesel kalkınma programları ile sınır ötesi işbirliği programları uygulanması öngörülmüştür (Kayasü ve Yaşar, 2006). Türkiye-AB Mali İşbirliği kapsamında oluşturulan bölgesel kalkınma programları şunlardır: - Doğu Anadolu Kalkınma Programı, - GAP Bölgesel Kalkınma Programı, - T82: Çankırı, Kastamonu, Sinop, - TR83: Amasya, Çorum, Samsun, Tokat, - TRA1: Bayburt, Erzincan, Erzurum, - TRA2: Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars, - TR72: Kayseri, Sivas, Yozgat, - TR52: Konya, Karaman, - TRB1: Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli Düzey 2 Bölgeleri Kalkınma Programları, Türkiye-Bulgaristan Sınır Ötesi İşbirliği Programı uygulamalarına başlanmıştır. GAP Eylem Planı ( ): Burada özellikle Mayıs 2008 de açıklanan GAP Eylem Planı na değinmemek bir eksiklik olacaktır. Zira bölge ile ilgili ekonomik, sosyal ve siyasal pek çok açmazın aşılması açısından bu planın başarısının önemi göreli olarak daha büyüktür. Bu planda dikkati çeken unsurlar şunlardır: - Bugüne kadar yüzde 15 i ancak gerçekleştirilebilmiş olan sulama yatırımlarına öncelik verilmesi, - İşgücünün niteliğinin arttırılması, - Özel sektör yatırımlarının yanı sıra kamu yatırımlarının artırılması gereğine vurgu yapılması, - Sosyal göstergelerin iyileştirilmesi, devletin eğitim ve sağlık personeli sağlaması, - Turizm ve tarımın canlandırılması. Planda bölgenin iç dinamiklerinin ve potansiyelinin kalkınmada kullanılması temel hedef olarak belirlenirken vurgularda yeni bölgeselciliğin bilinen alışıldık vurguları yer almaktadır. Eylem planında bugüne kadar dillendirilen konulardan farklı bir vurgu olmamakla birlikte planda bir finansman tablosunun yer alması olumludur. AB Uyum Sürecine Bağlı Olarak Bölgesel Politikalardaki Son Gelişmeler Günümüz Türkiyesinde teşvik sistemi ve bölge kalkınma projeleri bu şekilde oluşmuşken, bölgesel politikalara aslında 2000 li yıllarda asıl damgasını vuran süreç AB perspektifidir. Öte yandan 1990 lı yılların ortalarından itibaren, AB bölgesel politikalarını belirlerken kendi içinde geri kalmış bölgelerin kalkınmasında dış kaynağa dayalı kalkınma modeli yerine, yerel dinamikleri harekete geçirerek kalkınmayı amaçlayan bölge kaynaklarının harekete geçirilmesine yönelik kalkınma modelini benimsemiştir. Bu doğrultuda, Türkiye nin bölgesel politikalarından beklentilerinde de aynı paralellik vardır. Türkiye 2000 yılından sonra bölge kaynaklarının harekete geçirilmesine yönelik kalkınma modeline uygun politikalar izlemeye ağırlık vermiştir. Ancak bu noktada bölge kaynaklarının harekete geçirilmesine yönelik kalkınma politikaları Türkiye de uygulanırken, ilgili bölgelerde böyle bir kalkınma stratejisinin izlenebilmesi için yeterli sosyal sermayenin 5 olup olmadığının iyi analiz edilmesi gerekmektedir (Altan, 2009). Türkiye de sosyal sermaye kavramının ne kadar bilindiği ve/veya geri kalmış bölgelerde kalkınma için gerekli sosyal sermayenin mevcudiyeti tartışmalıdır. Oysa AB kalkınma 5- Bölgesel farklılıkların temelinde sosyal sermayenin olduğunu söyleyen görüşe göre sosyal sermaye; toplumun sosyal yapısı ve bu yapı içerisindeki potansiyelleri içermektedir. ANKARA SANAYİ ODASI YAYIN ORGANI MART / NİSAN

11 Bunlar; Kalkınmada Geri kalmış Bölgeler (Hedef 1), Yapısal Krizdeki Bölgeler (Hedef 2) ve İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi (Hedef 3) olarak başlıklandırılmıştır. Bu noktada Türkiye, AB bölgesel politikalarına uyum sürecinde Eylül 2002 de kabul edilen yasa çerçevesinde üç düzey halinde NUTS bölgeleri tespit edilmiştir 6. Bu çerçevede oluşturulan Ulusal Kalkınma Planı Hükümet tarafından Aralık 2003 te onaylanmıştır. Yine 2000 sonrası dönemde AB bölgesel politikalarına uyum çerçevesinde yerel olanaklarla kalkınma stratejisinin bir parçası olarak, AB destekli bölgesel kalkınma programlarının uygulandığı 4 NUTS II Bölgesi nde servis birimleri kurulmuştur. Bu birimler il ve belediye yönetimlerinin bölgesel kalkınma programlarının uygulanmasında katılımını sağlayan birimleri oluşturmaktadırlar. Aynı zamanda UKP değerlendirme ve izlenme görevlerini yerine getirilmesi için DTP bünyesinde yeni birimler oluşturulmuştur. Bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, yereller arasında işbirliğini güçlendirmek ve kaynakların etkin kullanımını sağlamak için Düzey 2 bölgelerinde Kalkınma Ajansları kurulmasıiçin sosyal sermayenin önemine, bölgelerarası işbirliğine, bilgi ve yenilikçiliğe, işletmeleri bir arada toparlamaya ve bölgesel kalkınmada tabandan gelen katılımcı süreçlere büyük önem vermektedir (Altan, 2009; TÜSİAD, 2009). Avrupa Birliği bölgesel politikalarında, geri kalmış bölgelerin, birliğin sağladığı fonlardan yararlanmalarını sağlamak için birlik üyesi ülkeler içinde bir bölgelendirme sistemi oluşturulmuştur. Bu sistemle, her bölgeye ait verilerin karşılaştırılabilmesi ve bölgelerarası farklılıkların belirlenebilmesi hedeflenmiştir. Bu bağlamda oluşturulan sistem, NUTS (Numenclature of Territorial Units for Statistics- Türkiye deki karşılığı ile: İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması) olarak adlandırılmıştır. NUTS sistemi, AB bölgesel istatistiklerin toplanabilmesi ve tek bir bölgesel sınıflandırma yapabilmek amacı ile oluşturulmuştur. AB NUTS sistemi, NUTS I (78), NUTS II (221) ve NUTS III (1093) olmak üzere üç alt bölgeye ayrılmıştır. AB, belirlenen bu alt bölge sınıflamasını temel alarak bölgesel fonların dağılımında hedef bölgelerin sayısı toplulaştırılarak üç olarak belirlenmiştir (Elmas, 2004). 6- Bu çerçevede 2002 yılında 4720 sayılı Kararname ile Bölgesel istatistiklerin toplanması, geliştirilmesi, bölgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin yapılması, bölgesel politikaların çerçevesinin belirlenmesi ve Avrupa Birliği Bölgesel İstatistik Sistemine uygun karşılaştırılabilir istatistiki veri tabanı oluşturulması için ülke genelinde İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) oluşturulmuştur. Bu yeni yapıda iller Düzey III de tanımlanmış; ekonomik, sosyal ve coğrafi yönden benzerlik gösteren komşu iller ise bölgesel kalkınma planları ve nüfus büyüklükleri de dikkate alınarak Düzey I ve Düzey II olarak gruplandırılmıştır. Düzey III 81 ilden, Düzey II 26 ve Düzey I de 12 alt bölgeden oluşmaktadır. Uygulamada tek ilden oluşan Düzey alt bölgeler sadece İstanbul (TR10), Ankara (TR51) ve İzmir (TR31) dir 60

12 na yönelik Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun 2006 başında 7 ve bu çerçevede Temmuz 2006 da Türkiye de yabancı yatırımı özendirmek üzere yatırım destek ve tanıtım stratejilerinin belirlenmesi ve uygulanmasından sorumlu olarak Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı nın görev, yetki ve teşkilatını düzenleyen Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı Kurulması Hakkında Kanun çıkartılmıştır (Kayasü ve Yaşar, 2006). Kalkınma ajanslarının kurulmasına ilişkin yasal süreç çeşitli yasal kesinti ve tereddütler akabinde, günümüzde iki pilot uygulamanın başlatılmasıyla sürmektedir. Bunlardan biri İzmir, diğeri Adana-Mersin bölgeleridir. TÜİK in kısıtlı veri tabanına dayalı olarak, 2000 li yıllarda uygulanmaya başlanan bölgesel politikaların performans değerlendirmesine yönelik olarak politikalarının sonuçları aşağıda kısıtlı veriler ışığında ortaya konulmaya çalışılacaktır. Aşağıdaki iki tablo, 2000 ve 2007 yıllarına ait olarak Birliğin, Hedef 1 kriteri temel alınarak Türkiye nin alt bölgeleri ve Avrupa (15) in endeks değerlerine ilişkindir ve bu veriler TÜİK verileri temel alınarak tarafımızca hesaplanmıştır. Ayrıca yararlı olacağı düşünülerek EUROSTAT kaynaklı bir grafiğe de yer verilecektir. Tablo 7, 2000 yılında Türkiye nin endeks değerinin 27 olduğuna işaret etmektedir. Bir başka deyimle AB (15) in KBGSYİH sı 2000 yılında dolar iken, aynı yıl Türkiye de KBGSYİH 6950 dolardır ve bu rakam Birlik rakamının yüzde 27 sidir. Yani kişi başına gelir, Birliğin kişi başına gelirinin üçte birinden azdır. Bu oran 2004 EURO- STAT hesaplamalarında ise Türkiye için yüzde 29 olarak belirlenmiştir. Grafik 1 de diğer AB üyesi ülkelerin bu endeks değerine bakılırsa, Türkiye nin çok gerilerde olduğu gözlenecektir. Ayrıca Tablo 7 bir başka şeye daha işaret etmektedir. Türkiye nin en gelişmiş bölgesi olan Marmara Bölgesi nin bu endeks değeri 46 dır. Bu durumda üyelik halinde Türkiye nin tamamı yukarıda sözünü ettiğimiz Hedef 1 kapsamında periferi sayılacak ve bölgesel fonların hedef alanında olacaktır yılı için güncellemiş olduğumuz endeks hesaplamalarında temel tespitlerimiz şöyledir: Birincisi; Türkiye nin de kişi başına KBGSMYİH sında önemli artış 8 olmuştur ancak, AB nin KBGSMYİH sı çok daha fazla artış gösterdiğinden AB ile aramızdaki makas KBGSYİH ölçütü açısından TABLO 7: Kişi Başı Reel GSYİH- AB ve Türkiye (PPP) Bölgeler AB Ort. Akdeniz Doğu Anadolu Ege Bölgesi G. D Anadolu İç Anadolu Karadeniz Marmara Türkiye Ort. KBGSYİH (2000- $) AB(15)=100 (Endeks Değ.-2000) Kaynak: OECD (2001), Main Economic Indicators 2001, National Accounts of OECD Countries, Volume I., İndeks rakamları tarafımızdan türetilmiştir. TABLO 8: Kişi Başı Reel GSYİH- AB ve Türkiye Bölgeler AB Ort. TR11 İstanbul TR51 Ankara TR81 Zonguldak Bartın Karabük TRA1 Erzurum Bayburt Erzincan TRB2 Van Muş Bitlis Hakkari TRC2 Diyarbakır Urfa TRC3 Siirt Batman Mardin Şırnak Türkiye Ort. KBGSYİH (2008- $) AB(15)=100 (Endeks Değ.-2008) ,3 16,8 16,3 15,8 15,5 15,3 14, Hükümet döneminde 25 Nisan 2003 tarihli Kamu Yönetimi Temel Kanunu Tasarı taslağını hazırlamış ve bu taslağın 25. Maddesi Bölge Kalkınma Ajanslarının kurulmasına ilişkindir. Bu temel kanun; kamuoyunca tereddütle karşılanmış ve Cumhurbaşkanlığınca geri çevirilmiştir. Yürütme organı da, temel kanun metninde ufak tefek değişiklikler yapıp yasayı parça-parça çıkartma yolunu seçmiştir. Bölge Kalkınma Ajanslarının da adı Kalkınma Ajansları olarak değiştirilmiş ve yasa temel hükümleri itibariyle korunmuştur. Tekrar yapılan girişim TMMOB un başvurusu ile yürütme durdurulmuştur. Süreç içerisinde İBBS26 tasnifini esas alarak kurulması düşünülen 26 kalkınma ajansına, ilklik teşkil etmesi açısından pilot uygulamaya iki bölgede başlanmıştır. Bu bölgeler İzmir ve Adana-Mersin dir. 8- Bu artışta adrese göre nüfus sayımında nüfusumuzun düşmesinin ve kur politikalarının da önemi vardır. Tabii şimdilerde de bu artışın en büyük müsebbibi milli gelir hesaplamasının değiştirilmesidir. ANKARA SANAYİ ODASI YAYIN ORGANI MART / NİSAN

13 artmıştır. İkincisi; iller artık istatistiki açıdan tek tek değil, il grupları olarak ele alındığından sanki bölgesel farklar azalmış gibi rakamlara yansımaktadır. Bu yanıltıcı olabilir. Zira eşleştirilmiş illerdeki gelir farklılıkları yok varsayılmıştır. Netice olarak Türkiye nin endeks değerinde son 7 yılda AB ye göre çarpıcı bir düşüş gözlenmektedir. SONUÇ ve ÖNERİLER Türkiye de 2000 li yılların başından itibaren, küreselleşmenin önermeleri ve AB bölgesel politikalarının paralelli- ği dikkate alınarak yeni bölgeselciliğin argümanları kabul edilmiştir yılından itibaren resmi söyleme giren bu tercih günümüzde de etkisini sürdürmektedir. İllerimizin istatistiki bölge birimleri esasında sınıflandırılması, AB nin istatistik veri tabanına uyum için, kalkınma ajanslarının oluşturulması da AB nin fonlarının dağılımı açısından başlatılan uygulamalardır. Yeni bölgeselciliğin temel kurumsal yapıları Kalkınma Ajansları dır ve bunlar AB bölgesel politikalarının da temel uygulayıcı aktörleridir. Grafik 1: 2004 Yılı Kişi Başına GSYİH Hacim Endeksleri, (AB25=100) L Ü K N O R R L S V D A N, A V U H O L N G, B E L S V E, Z L F N F R A A L M A B TA A B S P 9 8 Y U N, G K R 8 2 S L V 7 8 P O R 7 3 Ç E K, M A L 7 2 M A C 6 1 S L K 5 2 E S T 5 0 L T 4 8 P O L 4 7 H I R 4 6 L E T 4 3 R O M 3 2 B U L 3 0 TÜ R Kaynak: (1) News Release, 75/2005, Avrupa Birliği İstatistik Ofisi (EUROSTAT) (2) 25 Avrupa Birliği Ülkesi, 4 Aday Ülke ve 3 EFTA (Avrupa Serbest Ticaret Birliği) Ülkesi (Liechtenstein hariç, İsviçre, İzlanda ve Norveç) Türkiye 2000 yılından sonra bölge kaynaklarının harekete geçirilmesine yönelik kalkınma modeline uygun politikalar izlemeye ağırlık vermiştir. Ancak bu noktada bölge kaynaklarının harekete geçirilmesine yönelik kalkınma politikaları Türkiye de uygulanırken, ilgili bölgelerde böyle bir kalkınma stratejisinin izlenebilmesi için yeterli sosyal sermayenin olup olmadığının iyi analiz edilmesi gerekmektedir. 62

14 Türkiye de sosyal sermaye kavramının ne kadar bilindiği ve/veya geri kalmış bölgelerde kalkınma için gerekli sosyal sermayenin mevcudiyeti tartışmalıdır. Oysa AB kalkınma için sosyal sermayenin önemine, bölgelerarası işbirliğine, bilgi ve yenilikçiliğe, işletmeleri bir arada toparlamaya ve bölgesel kalkınmada tabandan gelen katılımcı süreçlere büyük önem vermektedir. Türkiye de oluşturulmaya çalışılan bu kurumsal yapılara ilişkin özetle şu uyarılar yapılabilir: 1- Kalkınma ajanslarına ilişkin; kaynak yaratılması, görev tanımlaması ve yetki göçertimine ilişkin net tanımların olduğu, AB perspektifini ve fonlarını dikkate alan kısa, orta ve uzun vadeli planlar yapılmazsa bu uygulamaların da sonuçsuz kalması kaçınılmaz görünmektedir. Ayrıca illerimizde mevcut kurumsal yapılara ve yetki alanlarına ilişkin yetki karmaşası da önlenmelidir. 2- Öte yandan, yeni bölgeselcilik anlayışıyla ve AB perspektifiyle yapılacak olan (ya da ön hazırlıkları başlatılmış olan) kurumsal düzenlemelerin (Kalkınma Ajansları) ve uygulamada katılımcılığın nasıl gerçekleştirileceği ve beklenen sonucu vermesinin nasıl sağlanacağı net olarak tespit edilmelidir. Zira sosyal sermayesi gelişkin ve demokrasi anlayışı yerleşik toplumlar ile ve bu öğelerin gelişkin olmadığı toplumlar açısından uygulama sonuçlarının farklı olması kaçınılmazdır. Geri kalmışlık özelliği yoğun toplumlarda, kimlerin nasıl yetkilendirileceği ve yetki keyfiyeti açılarından uygulamada dejenerasyon doğabilir. Bu nedenle az gelişmiş ülkelerin, bu yeni anlayış ve uygulamaların kendi özgün koşullarında yansımalarının nasıl olacağını öngörmesi ve ona göre çözüm üretmesi gereklidir. Bir başka deyimle; yönetişimsel süreçte uygulamanın başarısı, toplumun tüm kesimlerinin organize (örgütlü) olmuş olması ve eşit temsil ve etkileşim şanslarının olmasına bağlıdır. Örgütlü toplumlar karar verme süreçlerine kuşkusuz daha rahat katılacaktırlar. 3- Bunun yanı sıra uygulamanın başarısı ancak etkin bir denetim mekanizmasıyla olacaktır. Bu anlamda Türkiye de Kamu Yönetimi Yasa Tasarısı yla denetim birimlerinin azaltılması yönündeki önerisi bir çelişki oluşturmaktadır. Zira denetim mekanizmasının yetersizliği, hatanın ve hatalı aktörlerin tespiti ve telafisini geciktirecek, toplumda etkin bilgilenme ve karar alma sürecinin de önüne geçecektir. Özetle uygulamanın, sosyal sermayesi ve örgütlenmesi yetersiz olan ve demokrasisi ve denetim mekanizması zayıf olan azgelişmiş ülkelerde dejenerasyona uğraması kaçınılmaz görünmektedir. Türkiye özelinde, bugünkü seçim sistemi ve bugünkü sosyal sermaye ve örgütlenme düzeyi ve hukuksal altyapısı ile yetkinin yerel odaklara kaydırılması ekseninde yeni şekillenen yerel-bölgesel kalkınma anlayışının vazgeçilmez yapıları olan katılımcılık ve yönetişim konularında beklenen başarının sağlanmasının bir dizi güçlüğü olduğu öngörülmelidir. Öte yandan yeni anlayışta, bölgesel kalkınmaya ilişkin yerel odakların ve özel sektörün gücü ön plana çıkarılmakta ve merkezi otoritenin geniş çaplı yatırım inisiyatifi geri plana itilmektedir. Bu da başlı başına dengesizliklerin önünü açan bir gelişmedir. Zira bu, kendileğinci yaklaşımla yerel olanakları fazla olan bölgelerin önümüzdeki dönemde de göreli olarak daha dinamik süreçler yakalamalarını kaçınılmaz kılacaktır. Bu konuda şanssız olan bölgelerin ise aynı dinamizmi yakalaması olanaksız olduğu gibi ellerindeki kısıtlı kaynakların da daha dinamik olan bölgelere kaymasının önüne geçemeyecekleri açıktır. Ayrıca bölgesel politikaları üretme ve uygulama süreçleri ekonomik kriterler yanında bir dizi sosyal ve siyasal kriterleri ve bunlar arasındaki girift ilişkileri de gözetmeyi gerektirmektedir. Aksi halde hiçbir bölgesel politikanın başarı şansı yakalaması olanaklı değildir. Temelde tek cümle ile özetlenecek olunursa; 2000 li yıllarda bölgesel politikalarda söylemde iddialı ve fakat icraatta zayıf ve flu bir dönem yaşanmaktadır. ANKARA SANAYİ ODASI YAYIN ORGANI MART / NİSAN

15 YARARLANILAN KAYNAKLAR - ALTAN, (2009), AB ve Türkiye de Bölgesel Kalkınma, Stratejik Boyut, 31 Mart 2009, erişim tarihi AMİN, A. (1999), An Institutionalist Perspective on Regional Economic Development, Events and Debates, Blackwell Publishers, U.K, ss DPT, (2003) Türkiye Cumhuriyeti Ön Ulusal Kalkınma Planı ( ), Ankara, o-ukp.pdf, erişim tarihi DPT (1996), İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, Yayın No:2466, Ankara. - DPT (2000), VIII.BYKP, Ankara. plan/viii/taslak.pdf, erişim tarihi, DPT (2003), İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, Yayın No:2671, Ankara. - DPT (2006), Bölgesel Politikalar, Özel İhtisas Komisyonu Raporu. - ELMAS, G, (2004), Cumhuriyetin İlanından Günümüze Türkiye de Bölgesel Politikalar, Ekonomik Yaklaşım, Kış 2004:15(50), ss ELMAS, G, (2000), GAP ve Devlet, İktisat Dergisi, İÜ, İFMC Yayın Organı, Sayı: 403, Temmuz-2000, ss ELMAS, G. (2001), Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Dengesizlikler: AB ve Türkiye, Nobel Kitapevi, Ankara. - ELMAS, G. ve L. Özgen (2003), AB ve Türkiye nin Bölgesel Coğrafyası, III. GAP ve Sanayi Kongresi Bildiriler Kitabı, TMMOB,MMO,Yayın No:E , Ankara, ss ELMAS, G. ( 2005), Türkiye de Bölgesel Politikalar, Yeni Uygulama ve Öneriler, Yorum, GÜ,İİBF Yayın Organı, 2005/2, ss EUROSTAT (2005), News Release, 75/ GEZİCİ ve HEWİNGS, (2004), Regional Convergence and The Economic Performance of Peripheral Areas in Turkey, RURDS, vol:16, no: 2, July. - GAP Eylem Planı Genel/eylem812.pdf, erişim tarihi KAYASÜ, S. (2002), Yeni Planlama Paradigması ve Kurumsallaşma Süreçleri Üzerine, Planlama, TMMOB, Şehir Plancıları Odası Yayını, No:2002/4, İstanbul, ss KAYASÜ ve YAŞAR, (2006), Avrupa Birliğine Üyelik Sürecinde Bölgesel Kalkınma Politikaları: Yasal ve Kurumsal Dönüşümler, Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu, Ankara, bolum3/3_1_kayasu.pdf, erşim tarihi KÖROĞLU, N.T.(2002), Aktör ve Eylem: Plan ve Kurumsalcı Planlama Üzerine, Planlama, TMMOB, ŞPO, 4, s OECD (2001), Main Economic Indicators 2001, National Accounts of OECD Countries, Volume I. - ÖZGEN, Levin (2008), Cumhuriyet ten 2000 li Yıllara Türkiye de Bölge Kalkınma ve Planlama, Bilim ve Eleştiri, GÜ, SBE Dergisi, Cilt:5, Sayı:9, ss Resmi Gazeteler - TEKELİ, İ.(1981), Dört Plan Döneminde Bölgesel Politikalar ve Ekonomik Büyümenin Mekansal Farklılaşması, ODTÜ Gelişme Dergisi 1981 Özel Sayısı: Türkiye de Planlı Gelişmenin Yirmi Yılı , Ankara, ss TÜSİAD, (2008), Türkiye de Bölgesel Farklar ve Politikalar, Yayın No. TÜSİAD-T/ /471), Dr. A. FİLİZTEKİN, İstanbul. 64