PROF. DR. FIKRET runkmen ARMeGeNI

Transkript

1

2 PROF. DR. FIKRET runkmen ARMeGeNI izuin - 2oos

3 FiKRET runxvrnn aruaglnr Editiirler: Prof. Dr. Gtirer CUISEVN Yrd. Dog. Dr. Metin ARIKAN Diizenleme Kurulu: Prof. Dr. Mustafa CEMILOGLU Prof. Dr. ZekiKAYMAZ Prof. Dr. Metin EKiCi Dog. Dr. Alimcan inrypf Arq. Gor. Ozgiir AY Ars. Gor. Ferah TURKER Dizgi -Yazriqleri: Arg. Gor. Ozgi.ir AY ISBN: Baskr Adedi: 500 Basla Tarihi: Arahk 2005 Basrm Yeri: KANYILMAZ MATBAASI Sanat Caddesi 609 Sokak No: 13 Qamdibi - izvin Tel: T4 43

4 ProJ. Dr. FllqetTtirkmen ArmaQant KAZAK FOLKLORUNDA 6LI.IM VC ABAY YOLU ROMANINA YANSIMALARI ' Biilent BAYRAI,f,'Abay Yolu" romanl Kazak Tiirklerinin yazrh edebiyahnm bir gaheseridir. Unlii Kazak gair Abay hayah gergevesinde Kazak Tiirklerinin hayatrnr, kiiltiiriinii gdzler 6ntne seren eser KunanbayoElu'nun."a.r" Uir roman degil, Kazak Tiirklerinin bir ansiklopedisi geklindedir. Eserin Kazak Tiirklerinin *lrtit,inti bu denli iyi yansrtmasrnda Muhtar Avezov'un Kazak Tiirkierinin edebiyatrnr ve halk kiiltiiriinii iot iyi Uit..sinden \Synaklanmaktadrr diyebiliriz. ).. Esere konu olan "Abay KunanbayoElu (18a5-1904) Kazak Tiirklerinin 19. yiizytldaki en iinlti dairidir ve Kazak Tiirklerinin yazrh edebiyatrmn ilk temsilcisidir. Abay gairlilinin yanr sra Kazak i.tirklerinin, ga$daq diinyayr tanlmasl yolunda biiyiik emek harcayan ve buna biiyiik katklar yapan bir diigi.iniir ve idarecidir' ^ i. Romanrn yazur Muhtar Avezov ise dncelikle bir bilim adamr ve yazardrr. Avezov'un bu nitelikleriyle orti.igen ve onu her agrdan besleyen son derece Onemli bir bagka Sair vardrr; Abay. Muhtar Avezov Abay giirlerinin el yazmalanm okuyarak bilinglenir. Qocukluk dtineminden itibaren onun Sairlik diinyasmrn kuvvetinden ilham alrr. Ondan sonra kendisinin srmrh hayatml tamamen i.istadlrun eserleriyle mirasmr aragtrrmaya, onu incelemeye, bagkalanna tanltmaya adat.2 Biittin hayatrnr Kazak ki.ilti.iriinti ara$trmaya adayan Muhtar Avezov'un Abay Yolu romant bir birikimin eseridir. "Muhtar Avezov'un Abay'm hazinesi do$ultusunda uzun yrllara dayah bilimsel ara$trrma ve gahgmalannr neticelendirerek yazdrlr bilimsel monografi (Abay Kunanbayev) ve iinlii "Abay Yolu" epopesi, yazarrn bilimsel sanat iuaylglan iizerine ddkmiig oldupu terlerle otuz yrldan fazlazantan'rnt aldt. Yazann verdi$ malumata gbre, Abay konusunu ka[rda ddkme isteli 19 yagrnda baglamrgtr. Kazak edebiyatrnrn bi.iyiik bir klasipi olan Abay'rn hazinesi, Muhtar Avezov'un biitiin kalbiyle giriqti$i bir ilmi sanat arayl$rna ihtiras ve manevi destek veren tiikenmez bir manevi giig kaynalrna dbntigmiigttir. "' Mekemtag Mrrzanmetuli, Muhtar Avezov'un Abay ile ilgili gahgmalanm qu gekilde tasnif etmektedir: "1-Abay'rn diinyasl esas konusuna ddniigen, ulu qairin giirlerinin metin sorunlannt igeren Abay'rn eserlerini toplamasryla, ilk ve tam basrmrmn haarlanmasr, yorumlar yazrlmasr yolundaki arayrglar ve bu dolrultudaki aragtrmalanm kapsamaktadrr. 2- Abay'rn bilimsel hayatrndan ilk bahsederken ilk biyografgr ve tarihgi olarak bine yakrn ga[dagt gairle yi,izyiize konugup gdrtigerek halk a[zrnda dolagan hikayeleri toplayarak, hatualanm kaydetrniq, bunlarla ilgili tarihi malumatlan su yiiziine grkarup srruflandrmrgtr. 3-Abay hazinesi hakkrndaki dzel bilimsel aragtrrma gahgrralanm aslmda sekiz mesele iizerinde yo[unlagtrmrg, her yrlki diigiince izleninrlerini sonuglandrmr$; yrllarca yiiksek okullarda Abay diinyast ile ilgili donem derslerini vermepi brrakmamrg. Abay hazinesi haklandaki aragtrmalara bagkanhk etmesi, mashr o$encilerine rehberlik yapmasl, bagh bagrna aragtrnlacak bir konu olarak karymtza g*maktadu. Gdr.,,44. Ege Universitesi, Tiirk Diinyasr Aragttrmalan Enstittisii.,z.yn.l 'Abdirnalik Ismail, Ali Abbas Qrnar, Abay, Ankara 1995, s. 9. 'Mekemtas Nisanbayev, "Kazaklann Fikir Yazan", Muhtar Avezov Hakktnda Mal<aleler, Bilig, Ankara 199?. Mrrzanmetuli, "Muhtar Avezov, Abay Dilnyasr Alimi", Muhtar Avezov Hak*mda Makaleler,Haz. Zeryrel lsmail- Ahmet Gungor, s

5 ProJ. Dr. FtlaetTiirkmen Armajant 4- Yukarrda adr gegen her mevzudaki tizel aragtrmalannrn bilimsel neticelerine dayanarak Abay'm hayatr ve sanatr hakkrnda edebiyat dahnrn her ti.irlti tarzryla yaalan sanat yapltlan biiyiik bir dtinya olugturur. M. Avezov'un ulu gairinin hayatrm ve edebiyattaki mirasrnr aragtrmada elde ettisi kazang, elbette )O(. asnn sanat dirnyasrndaki ulagrlmasr giig zirvesine ddnen iinli.i 'Abay Yohi' epopesidir. Di.inya halkr bu yaprtr )O(. asnn gaheseri olarak kabul etmektedir. "a Abay't, onun eserlerini ve Kazak ki.ilti.iriinii gok iyi bilen Muhtar Avezov eserini ortaya koyarken Abay't, onunnhayatrm, yagadrpt ortaml, yagadr$r olaylan tasvir ederken Kazak folkloru ile ilgili bireok bilgiye de ras-tlamaktayrz. Ozellikle Bocey'in Oliimii ve tjliim sonrasl uygulamalannda Kazak oliim gelenegi hakkrnda birgok malzeme sdz konusu romana malzeme olmugtur. Bu gahgmamtzda Kazak folklorunda yer alan olijmle ilgili unsurlann Abay Yolu adh esere yanslmalan iizerinde duracafrz. Metot olarak, irncelikle eserdeki oliirnle ilgili btiliirnleri tespit ettik ve bunlann Kazak folklorundaki uygulamalarla iliqi$i iizerinde kargrlagtrrma yapmaya gahgtrk. Oltim, do$umla baglayan hayatrn sona erigi, pek gok inanca gdre de yeni bir hayatrn baglangrcrnr ifade eden bir gegig ddnemidir. ihsan hayatmrn son gegig ddnemi olmasr ve yagayanlar iizerinde braktrfir derin etkiler sebebiyle pek gok inanma, Adet, pratik, toren ve dawamgr biinyesinde brrakmaktadrr. Bu adet, inanma, iglem, tirren, kaltp dawamglar genel olarak oltim oncesi, 6liim srrasr ve tiliim sonrasl olarak tig grupta incelenebilmektedir. Kazak Tiirklerinin tlliimle ilgili, adet, pratikler, tdrenler ve kahp dawaruglan qu gekilde sralamlabilir. 1-Helallegme 2-iynamsuv 3-Oltimti haber vermek 4-Karah ev 5-Olti yrkama 6-Cenaze grkarma 7-Yerlegtirme (Mezara koyma) 8-Ba9 sa$hlr dileme, teselli etme 9- Yemek verme"5 Muhtar Avezov, Abay'm hayatrm, miicadelelerini aktardr$r romanrnda Kazak Ttirklerinin yagamr, ktilttiri.inii haklonda da bize birgok malzemeyi ulagtrmaktadrr. Her ne kadar yukanda saydrsrz tlltimle ilgili adetlerin, geleneklerin, tdrenlerin vb. nin tamamrm romanda bulamasak da bunlann biiyiik bir b6liimii bilti.in c anhhpryla g6zer oni.ine serilmektedir. Oliim tincesi meydana gelen helalle$me ve dliiniin a$zna muska suyu damlaillmasr hadiselerini romanda gorememekteyiz. Biiti.in Tiirk topluluklannda gdrebilecegimiz bu hadise Kazak Ttirklerinde de yerini almaktadu. Gelene$e g6re hasta 6liim ddge$inde yatarken akrabalan, dostlan onunla helalleqir ve onun son arzusunu, vasiyetini dinlerler. Bu durumda krrgrnhklar sona erdirilir. Bu andaki dilek ve nasihatler kutsal kabul edilir. Bu kigiler hasta ile aralanndaki krrgrnhklan brakr ve onun dniine gegip "Hakhnr helal et. " derler. "HelalleEelim" derken gizlice gdzyagr ddkerler. Son sefere giden insamn helallegme esnasrnda belirttiei dilekleri, vasiyet ve nasihatleri kutsal olarak kabul edilir. Geride kalanlar onlan ellerinden geldi$ince eksiksiz yerine getirmege u$agular. 'Kotii adet olenle gitsin. ' diye sdz vardr. Son sefere giden kigi, aralannda krrgrnhk olan akrabalannr bangtrnr, diser yakrnlannrn kdtii ahgkanhklannr terk o Mrrzanmetulr, agm, s.24. ' Vahit Turk, "Kazak Halk Kiilriirii ve Edebiyatrndan Ornekle/', Tiirk DiIi ve Edebiyan Dergisi, S. 5, s. l2l-139. (Aktarma Muhammedjan Rustemov'un l99l yimda Almah'da yayrnlanan'deshrnfldr Sa[<tay Bil -Biringi Kitapqa" adh kitapgrgndan aktanlmftr) 112

6 P r oj. Dr. F tkr et T tirkme n Ar maq ant "rmeleri hususunda 'soz ahp', onlan brraktrrm$. Bu yiizden de bu zamana "yemin anl" da denmektedir. 6 iu fonu ile ilgili bir btrliime romanda rastlamamaktayrz. Fakat oliim t0renlerine ga[nlmamanrn gok iiutit Uir ayrp olarak kabul edildili bir toplumda, Kunanbay'rn, Bdcey'in cenaze torenine ga$nlmamasr otuyrntn bir vasiyet olma ihtimalini ortaya koymaktadrr. glfiekteyiz' Romanda bu b6liimiin ardrndan tjliimtin her safhasrndaki uygulamalan canh bir gekilde Hastarun Sn nefesini verdikten sonra evdekiler sesli olarak a$amaktadrrlar. OlUm kargrsrnda takrnrlan bu tavr; 6ltim kargrsrnda yiiksek sesle a[lama, kendini gegitli gekillerde yrpratma Tiirk ktiltiiriinde dnerrli bir yer tutmaktadr. Yine B6cey'in tiliimtinde bu olay romanda gu gekilde yer almaktadrr: "Kunanbay'a haber gdndertmeyen Badyah ve Baysal insanlann uyuyacaft bir vakine, Bdcey son nefesini verdikten sonra gece yansma kadar akhnt oynatmrygasrna biitiin ka&n, ktz goluk gocukla birlikte yrirrrrrorrna kucaklasry a lasvken Boysal, ayakta sendeleyerek yere y*tldt"'7 Estiriiv Hastanrn son nefesini teslim etmesinden sonra sra 6liim haberinin insanlara haber verilmesine gelmigtir. Oltimtin haber verilmesi ve haber alanlann cenazeye igtirakine KazakTi.irkleri gok biiyiik 6nem vermektedirler. "Bir insarun babasr, annesi, gocu!.u ya da tusrm akrabasr dldtistinde bunu geweye duyurmaya estiri.iv denmektedir. Estiriivgi (Haber veren) ki-bu olayr duyurdufiu kimseye usultince doiayh olarak anlatrr ve onu sakinlegtirerek metin olmasrnr ister. " t Yin" bu Adetle ilgili olarak "Gurbette, uzakta olan kigiye 6liim haberi drganda verilmez. Birinin evine ga$nlu ve agtkga sdylenmez. Sdz ustalan stjzii kinayeli bir qekilde kullanarak durumu bildirirler. "e Abay Yolu romamnda 6liim haberinin verilmesi konusunda birkag drnek bulunmaktadr. Kunanbay obalanmn Bocey'in tiliim haberini bekleyiglerini anlatan gu btiltim bizim igin giizel bir drnektir. "Zere birden bosahp derinden bir nefes gekerek damla damla gdzyaslan ddkmeye basladt Bakanos'taki lrgtzbay'rn bu obalan Bdcey'in \Iiimti nedeniyle ulak gelecek diye bekledi. Genellikle aralart ne kadar kanh bryakh olsa da: $en Sakrak toy, toptrakh 6liim denilerek, dfismanltk bir kenara bvakilrdr. HeIe Bdcey gibi bir insantn dlilmilnde a{iasmayan, dertlesmeyen akrabal* siiz konusu olamazdt" to Kunanbay' rn cenazeye gapnlmayrgr romanda gu gekilde anlatrlmaktadr: " Cenaze igin ktmrz4 eti ve gdtiirillecek evi ha4rlayry kendi yol yordamma gdre gitmenin durumunu da lr:sa ktsa karara baplamtslardt. Ama alqama kadar bekleseler de yapilacak bir Sey yolau. Bdcey'in dlilmilne Kunanbay't gafirmamqlardt. Kasten drslamryiardt. ' Bu, ya Bdcey'in tililrken vasiyeti, ya da arkastndan onu sahiplenen Badyal4 Baysal ve Tilsiplein taktndtpt tavnn sonucuydu. Hangisi olursa olsun kolay sineye gekilecek davrarus de!ildi. Vilcudunu her zerresinde dilsmanhk besleyen akraba, iste Simdi iililrken, hatta dliimiiyle bile kursun stkarak gitmis gtbiydi. Boyday yahn Olcay igi bir yana, hatta kalabaltk Tobrkn iginde uzak akrabalann arastnda tam 6Ttirk, agrn, ' s Muhtar Avezov, Abay YoIu /, (qev.z. ' ismail-a. Gung0r), Ankara 1997, s. 2OO-201. Seyit Kenceahmeh.rh, Kaza,tlarm Gelenek-Giirenekleri ile inang ve Pratikleri (Ata Mirasm-Cergek Hazinen), Ankara 2001, s. I 86. 9*.,^lurk, agn., '" s Abay Yolu I, s I K-

7 ProJ. Dr. Ftlcret Tiirlonen Armajant bunun gibi kanth bir hanger saplanmamtstr hig. " 1I Romandan alman bu bdliimde oliim haberinin 6zel haberciler tarafindan (Estir[vSi) verildi$ni ve cenazeye ga$nlmamanrn gok biiyiik bir utang vesilesi oldu$u g6ze garpmaktadr. Yine romanda Ospan'rn Kodar'rn dliimiinii haber veriqini igeren boliimde de boylar arasrnda erkeklerin, insan oldii[iinde tiltiyi.i haber vermek igin uzaktan at kogturup ba$rrarak gelme Adetinin oldugu belirtilmektedir..bu Adete gore erkekler "Vah kardegim! " diye kogarlar. rz Yine Bdcey'in dliimiinde de birgok insan gece gi.indiiz "kardegim" diyerek kogturup gelmiglerdir. Halife Altay "Oy bavnm! " adr verilen ve gi.iniimiizde ortadan kalkan bu gelene$in daha gok cenazenin haber verilmesinden sonra cenazenin bulundufu yere gelindipinde uygulandrgnr stiyler. Kigi oliirken yarunda bulunmayan akrabalann olii evine ilk geldiklerinde eve yaklaguken "Oy bavnm! " diye a$laya a$aya atlanrun sa[rna soluna sallanarak geldiklerini beiirtmektedir. 13 Muhammedjan Rustemov "oy bavnm! " gelene$inin orta yagtaki insanlar oldti[iinde uygulandrprnr gok yagh birisi veya bir gocuk oldti$iinde bu gelenelin uygulanmadr$rm belirtmektedir. 14 Karah Ev Ki$i dldiikten sonra onun igin ayn bir yer hazrlanmaktadr. Onun igin bu ev dayanrp dogenmektedir. "Cenaze evinin sa$ tarafina kurulan bir gardak tizerine konur ve orasl perdeyle kapatrlrr. Oltiniin bagr sol tarafta, ytizii krbleye gewilir, sfi iistii yatrrlu ve giysileri grkanlarak iizeri ak bezle drrtiliir veya ayn bir ev (Qadr) kurulur ve 6lii, o ev igine konur. "r5 Roman'da Bdcey'in dli.imiinden sonra bu evin haarlarugr aynntrh bir gekilde anlatrlmaktadu. "Gece boyu uyumqan Badyalilar Safak siikerken Bdcey'in kendi evinin yanma bu bdlgedeki en biiyiik olan Silyiindik'in sekiz kanath, beyaz evini getirip kurdurmus. Ev kurulup binilinde igine baska esya almayry sadece kapdan baskdseye kadar hah serdirdi. Sa! tarafa biiyiik yatak koydardu. Uzertne siyah hah yqyp o yata{a Bdcey'in lliisiinii yerlestirdi. " 16 Cenaze bu Eadra getirilirken aplamalar daha da giddetlenmektedir. "Bdcey'in dlilsilnil kendi evinden gtkanp bu eve getirip yerlestirmelc, ya4h ka&nlar ile Bi)cey kulanrun a{lamalanru daha da Siddetlendirdi. Badyah dlilyil yerlestirdilaen sonra iilil iizerine kurulan beyaz evin sa{ taraftaki beldevine kendi eliyle getirip kara bayrak dihl " " "Cenaze yalnrz brakrlmaz, koy yaghlan beklerler. Gece beklemesi ndbetlege yaprlr. Igrk sdndiirtilmez ve yaghlar uyumadan sabaha kadar sohbet ederler. "r8 BUcey'in oli.imiiniin ardrndan 61ii igin hazrlanan gadrra yerlegtirilmesinin bulundu[u bdli.imde Kazak Ti.irklerinin tiliimle ilgili bazr gelenekleri aqalrdaki pargalarda aynnhh bir gekilde anlatrlmaktadrr: "Bu is, dlilniln arkasmdan biiytik bir ndbet ve yas tuttna gelenepi idi. Kara bayrak denilen, sa4lam, uzun bir mttra$tn ucuna dikilen bayrak $ayet Bdcey, nradan bir Kazak defii de soylu olsaydt, o soylulann kendi siilalelerinin bayrafi dikilirdi. Ak bayrak, mavi bayrak, ktrmtzt bayrak gibi; soylulann silialelei, nesilleri bundan belli olurdu. Ama sade bir vatandas t)ise, bayra{mm rengi iiliiniln ya;ma g6re defilsir. Bu konuda Badyah, eski ti)releri gok iyi bilen Silyindik'e darusfi. t'^eoay Yolu I, s '" Abay Yolu I, s Halife A\tay, Anayurttan Anadolu'ya, Ankara 1998, s '- Turk, age., s.134. '' Tilrk, agt, s '.leuay Yolu I, s.2ol. " AbayYoIuI,s.2Ol. l t8 Ttirk, agm., s TT4

8 ProJ. Dr. Ftlcret Ttjrkmen Armajant Siiyindik, geng oliirse bayra$tn ai olaca$tnt,ya{,h \liirse ak olacaptnt siiyleyip, 'Bocey oftaya$lt oldu$u igin bayra{tn bir tarafi ak, bir tarafi kara olmast gerekti{ini' sdylemis. ieminki Bayda[t,in dikti{i bayra{a kara bayrak denmesi de bundandt. Bt)cey'in dldiieil giiniin ertesinde dikilen bu kara, Bdcey'in tiliimiiniin di{er ntiimlerden farkh olaca{tnr',ilan etti. Onun Sartt: Bdcey'in yilr verilecek, yil boyunca arkasmd,an derin yasmtn tutulaia{tnt belirtti. Kara diken Badyal4 halk adtna bdcey gibi yi7idinin ytlmt verecefim denen sdziiniin an&nt vid,i. Bu ildetin-ikinci bitr belgisi daha var. Badyah kara bayra$z dikip tamamt toplarup duran canci$er yakmlarryla dy\.3(rlerken, o evin iki kenanna iki at yedekleyip geldiler. Bir gi)r yeieli kahverengi"at, ikincisi tam e{itilmis ktvamtnda olan gdste,risli koyu gdk at. Kiiren at la1m bindi{i, koyu gdk at ii yaz basmdan itibarenyanmda tutttt\u atrydt. " Bu biiyiik yasrn ilan ediliginden sonra bir yrl boyunca tutulacak olan yas hayatrn her safhasrna niifuz etmektedir. Bdcey'in obasrnrn gogi.inde dahi bunu gormek mi.inkiindiir: "Biiyiik gdgiln dniinde bes metre kadar yerde atlarryia aynt hizada bir grup ku geliyor. Tam ortulannda e{erli bos yede{e ahnmry, kahkiilil kesik koyu gok at var. Bu gruptan biraz geridi bi)yiik gdge dncilliik edip gelen mhtem tutan hanrmmts. BaSma ince siyah 6rti) 6rtmiiS. BaSt geken bu on OeS aivett gdgiln manzarast de{isik gdrilndii. Tiim develerin iizerinde yilktti esyalan drten siyah hah, boz kilim, alaca tekemet (kege hatt) gdriiniiyor.20 Bu iki aun getidlmesiyle Kazak Ttirklerinin dnemli bir Adeti daha karqrmrza grkmaktadrr. Bu iki at Bocey'in en sevdi$i atlandrr. Bu iki atrn kuyruklan kesilir ve onlar da yasa ortak olurlar. Bu atlar da Bocey'in harumr gibi dul kalmrgtrr. Bu iki at, Bocey'in 6ltm yrl- ddniimiine kadar semireceklerdir, bu atlara binilmeyecektir. Bu atlar Bdcey'in yrlh[rnda kesileceklerdir. Radlov, Kazak Ttirklerinin bu gelene$inden bahsederken dli.imden yedi gi.in sonra oliini.in en sevdi[i ahn getirilerek bu ahn kuyru[unun ve yelesinin kesildisini belirtmektedir. 2r Bocey'in kuyru$u kesilen iki atrndan gdk olanrn kuynrsunun da kara oldu[u siiyleyen Badyal bu atrn yash olmasrnr sdyler: "-Koyu gdkfin kuyru u da kara ya. Yash at bu olsun. Gdgerken yipidimin yash qteri, kosumu buna eyerlensin, matem elbiseleri bu hayvancafiza drti)lsiln! dedi. ';22 "01ilm varhkhlann mahnt sagar, fakirin arkasmt agar. Bdcey zengin depil amafakir de sayilmal. )zeltikle akrabalan varken nigin fakir iayilsm? Yaqarkei bir amact paylasan akraba t)lilsilnde neden unutulsun? Topraft heniiz korumadan nasil unutulsun? Bunu sdylemeseler de di$iinmeyen akraba yok Bundan. dolayt Bbcey'in kendi evine kiilftt getirmediler. Daha dtesi bir o$tafi dahi kend,isinden g.tkartmamaya karar verdiler. Yannlarda dua okuyanlann, konuklann ard,r, orkos kesilmeyecek Kara bayrak dikilen ev, dzellikle gelip gegenlerin hepsini d.mtet eden ev olacak yorulan, bitkin diisen olsun, ag agtk olsun, uzak yahrun, yabanan yolcusu oliun,.hepsi de bu yil iginde d.aima Bdcey'in evine inecekler. Y:t""1 ruhuna ba!rylaman, Bdcey'e sevap. )lmt4lerin yasmr tutmak, ervahmt anmak bu sevabt rstemede diyen molla, hocalarm irsadlannt da Badyaltlar dikkate aldt. "23 tlabay Volu I, s.2e2. L ' Abay Yotu t, s.2t2. W. * Radlov, Sibirya'dan 2, (gev. Ahmet Temir), istanbul 1994, s.273. Abay yotu f, s. ZO:. " Abay yolu I, s

9 ProJ. Dr. FikretTiirkmen Arma}ant Kara Giyinme Muhamedjan Rustemov Kazak geleneklerine gdre kocast 6len kadrn siyah giyinir, krzr tizerine beyaz giysi baqrna krzrl bdrk giyer. Kocasr dlen.kadrn da bagtna kara yazma anne ise beyaz bag 6rtiisi.i bagladrgrnr soyler. 2a ba[lar, o$lunu kaybeden Romanda Boce'yin krzlan bdrklerini grkarmrglar ve baglanna kara gal ba$amr;lardr. ^ Mezara Koyma Olen bir insanrn mezanna konarken toprak atmak anlamr ve 6nemi biiyiik bir uygulamadrr. E$er yakrnlanndan biri tilen bir insan onun mezanna topmk atamazsa soz konusu kimse btiytik bir iizijnti.i ve 'ervaklar'a pigmanlk duyar. Zamanmda gelerek toprak atabilme o kiginin 6lenle olan gdntl b^1ernrn, duydugu memnuniyetinin ve ogne veda etti$inin bir igareti oiarak kabul edilmektedir. 26 Kamgat'rn tjliimi.inden sonra Kunanbay ve obasr cenazeye Ea$rrlmanu$ ve onlara toprak atma imkdnr verilmemigtir. Qevresindekilere anlatmrg ve dert yanmr$tr. Kunanbay'tn en sadtk arkadaglan Izguttr ve Cakrp Bdcey'e bu olayrn yan ;[$rnr gdyle ifade ederler: -Bu ne istir? Savasta esir dilsen cariye miydi? HiQ olmazs,ar/oeuran anasrna haber verip bir avug toprak attvsalardt ne olurdu! Bu ne saygntzhk, bu ne kindarl*? "Adeilere g6re 6len kigiyi anma di.iqtincesiyle yedisinde, krrkrnda, yiizlinde ve yrhnda komgular 'peygamber davet edilerek Ku'an okunur u" oltintin ruhuna ba$glanrr. Qrplak ata binen gengten baqlayrp, yagrna" (63 yag) ulagmayan insan oldti[iinde Kazaklar, onlara ithafen yemek vermezler, yalmzca yrl ionii-tind. tiiren yaprlrr. Geleneklere g6re yedi yagrnr doldurmayan (bazr yerlerde 11 yagmt) Eocuk oliirse onun yrl doni.imi.inde de toren yaprlmaz. "28 Bocey'in de yedisi ve krrkr yaprlacaktrr. "(Jzak yaylaya, Kunanbay obalanrun ulasn{t otla\a bu bdlgenin boylan ulasamadt. Hig olmazsa Bdcey'in yedisini veya ktrktna kadar a{lasacaklan akrabalart, dua okuyanlart bu genis mekdna yayilt yerlerde bekleyecek oldular. "2e Yine Ospan a[abeyi Abay'a ye[eni Makulbay'tn yedisinin yaptlmast gerekti$ini 9u gekilde soylemektedir. "Bu gocu{un yedisini verip, dua edenleri afirlasmlar. Bir on giln igerisinde bu yerlesmekte olan obarun hepsini galurip, kqlakta senin Kortkm civarma gdtiirecefrim.""30 Teselli-Afrt (Coktav) "Olen bir insanrn iyilipini, memleketi igin yaph$r hizmetleri, iyi dzelliklerini ortaya koyacak gelenek ve gorene$i, tiirkiisi.i, airkh bir 6lefr demektir. Coktav't meghur ahniar veya o insarun kadrnlan ile ablalan-kardegleri de sdyleyebilkler. " " "Birisi hayata gdzlerini yumdu$u andan itibaren konu-komgu hemen toplanr ve erkekler 'Allah aldman canlkasrn' (Aiiah dni.inden *ugfir.t etsin), 'imanr coldas bolsrn', (imanr yoldaq olsun) Yb:.gili s6zlerle teselli venneye ga gular. Kadrnlar ise bu tiu sdzleri kafiyeli bir gekilde 'kdris' yani a$rt-halinde sdyleyerek iiziintiiyii puyiug-uyu gahgrrlar. Oltintin ailesi, mesela kanst, hzr, gelini devamh olarak gelent 2a Tiirk, agm, s u AbayYoluI,s.2Q4. 26 Kenceahmetuli, age., s Abay YoIu I, s Vahit Tiirk, cgrz., s. 136 " Aboy Yolu I, s.2oo. lo.eoayyoiu II,s.137. '' Kenceahmetuli, age., s

10 ProJ. Dr. Ftlcret Tiirkmen Armag ant aprtlatla kargrlarl ar' 32 A$rta bi.iyiik bir saygr gosterilmektedir. Bocey'in krzlanrun yaktt$ a$rt Kunanbay'r oldukga zor durumda brrakmrgtrr. Ama "Bu a{ttn. Namaz bitene kadar nasil bozulmazsa bu da 6yle. Si;ylenecik si;2, engelleyecek bir miidahele, higbir garesi yok. " 33 Yakrlan a$trn giizel olmasrna da dikkat etmek gereklidir. Olen yefeni Makulbay igin ona layrk bir aprt yakama{[rnt sdyler ve kanst Aygerim'i onlann evine aprt yakmaya gonderir. Kunanbay da Aygerim'in a$rt yakrgrnr gok bepenir ve Makulbay'm a$rhnr Aygerim'in yakmasrnr kansr LI.un aracrh$ryla sdyler' '" "S"n yoirn Takecan'm evine dua etmek igin gideceksin, obantn tiim bilyiikleri orad,a olacak. Bugiln dinledim. Karacan annesi olsa da, Makulbay gibi defierli bir gocu{a laytkryia afiit yakarnadt. Benim gdnliimde senin deminki Sarkmdan etkilenen a{t ezgisi sakh duruyor. Soziimii yazayrm, sen '^!rx#;"t",y;;;"rili;;x':';i:i f#.",,ffre demin sdvledi$in 'Karag6z'iln ritmini a{tta aktarmak Olti arkasrndan yalalan aft bir dtizen igerisinde yakrlmaktadrr. Bir srasr vardr. Buna romanln birkag yerinde de[inilmektedir. "iki ktz aynlmca bu yan yana duran atlan gbriip seslerini uzattp yash, i)ziintii dolu mersiyeye basladilar. G6g boyunca oba iizerinden gegti$inde veya yabanctlann yarundan gegerken yash gdgiin siyah \rtiilii krclanrun a{tt yalcrnan adetti. Ktzlar ona baslamts" "Ev igi bu halde hep beraber bir stra a{iasnktan sonra simdi birer birer ayrtlarak kenarlara gekildiler. Erkekler bu srada usulden a$lastrken harumlann gofiunun sesi kesild,i. Sad"ce Bdcey'in hantrnryla bes hzr. gdzyay dt)kilyor. Dileklerini, dul kaldtfi,nt, erken kaybeni{ini dile getirip harumt ailayarak kalabahfi daha da duygulandmp en sonund,a duriklayarak bitiii. " 37 Ha'rm ve Fatihalar Olen kiginin arkasmdan dua etme, hatim indirme, fatiha okuma, Kazak Ti.irklerinin 6liim geleneklerinde Onemli bir yer tutmaktadr. Oltimiin arkasmdan yaprlan iigi.i, yedisi, krrkr, yrlh[r, mezar ziyaretleri vb. tamamrnda dliintn arkasmdan dua etme, hatim indirme temel imaglardan birisid]r. Abay, nenesi Zere'nin cenazesinin defnedilmesinin ardmdan eve ddner ve Kur'an okumaya balar: "Bilyilkannesinin _ ardtndan yasmt tutarken bu kadar kalabalt{tn olmasmt Abay hos kargtlamadt. 'la gilnlerde kimseyle konusast gelmiyordu. fure'yi defnedip ddndiiheri giiniin aigammda bilyiikannesinin yatafrna oturup Kur'an hatmed,ip ruhuna ba[istamaya basladt. Annesinin ruhuna 6det iizere ba*;lanan 'Kur'an hatmini' mollaya hatmettirmeyip tceia*i bapslayicak oldu. " 3s Romanrn bir bagka bdhimiinde de Ospan, apabeyi Abay'a kendisine Konk tarafina gelip sorusunu 9311"f.""."gi sorar ve hem orada a$abeyleri Takecin'rn gocu$una da Kur'an okuyabilecenerini sdyler. " 32 Altay, age., s ",Abay ^ Yolu I, s. l2l. Abay Yolu I, s.215.,iabay Yolu /, s " Abay Yolu I, s. Zl3.,,Abal yolu I, s.z2e. -',Abay yolu I, s Abay Yolu II. s tr7

11 ProJ. Dr. Ftlcret Ttirkmen Armajanr Kabir ziyaretleri de Kazak Tiirklerinin 6liimle ilgili geleneklerinde onernli bir yer tutmaktadlr. Bocey, Baysal, Baydah'dan oluqan on kigilik bir grup Kengirbay'rn mezanna u$ayarak Kur'an okumuglardrr.4!, YilIft "Bir insanrn Oliimii iizerinden gegen siire bir yrl olunca 'yrh' verilir, duasr okunur. Bu 6len igin hep beraber yaprlacak olan son saygl, son hi.irmettir. (Bundan sonraki iske aluv, aile reisi tarafindan yaprlrr) Yrh veri]dikten sonra ise hane halkr yash ev gortiniimiinden srynlarak rahat ve mutlu bir hayat gegirmeye gahgr" "' Romanda Kazak Ttirklerinin 6liim gelenekleri ile ilgili olarak en aynnhh bir gekilde ele altnan billiim oliimiin birinci yrhnda yaprlan ve yasrn da bittigini ilan eden bi.iyiik torendir. Bbcey'in oliimiintin birinci yrhnda yaprlan torenler roman aynntrh bir gekilde ortaya koyulmaktadrr. Yrlh$rndan once de aq (yemek) vermek bir gelenektir. Ag verilmemesi krnanmayr da beraberinde getirmektedfu.42 Fakat dnemli olan yrhnda verilecek olan a$tr. Buna hazuhklan bir sene tjncesinden baglamaktadrr. Halife Altay bir ay kala yrlh[rn yaprlaca[r tarihin, yerin, yrlhga kag kigi ga[nlaca[rnrn, yanglara katrlacak at saylannrn, kag ata 'beyge' verilece$inin, bu beyge'de nelerin verilece$inin belirlendi$ini, belirlenmig tarih yaklagmca da uygun bir yere 'ak 'iiy'lerin kuruldupunu s6yler. Qok sayrda misafirin katrldr$r bu yrlhkta konuklann qerefine taylar kesilir, bol bol krmrz igilir. Merasim siiresinin gok olmast sebebiyle onlann giizel bir gekilde aprlanmast igin onlann hogga vakit gegirmeleri de sallanmaya gahgrlrr. Dombra galanlar, srbrz[r (ney) [fleyenler, akrnlar (ozanlar) dlef,gi (garkrcrlar) afigiler kendi ustahklanna gdre misafirleri e$lendirmeye gahgrlar. a3 Abay Yolu romanrnda Bocey'in yrlhpr genig bir gekilde yer aynlmrgtu. Toren bncesi hazrl*lar, toren srasmda yaprlanlar yanqmalar aynntilr bir gekilde tasvir edilmigtir. "Bdcey obasmtn yukan tarafindaki genis bir araziye sctytstz ev kuruluyor. Ytlhk gilnii iyice yaklasmry. Qok mesguliyet iginde. Tilm erkekler at ilzerinde. Yilhk igin dikilecek evleri yiiklenip gelen gdgler sua sva miitemadiyen aktp bu araziye ddkilliiyor. Abaylar ilk dnce Bdcey'in evine inip Kur'an okudular. Beldevine kara bayrak dikilen igine krymetli esyalardan toplanan kara balyalar dizilmis ev hala eskisi gibi duruyor. Bdcey'in yilit$tru bekleyip yastnt tutmaya deyam ediyor. Merhumun elbiselei sa! tarafia anlt. Gilzel tiiskiyizin tizeine astlmry. " a Bdcey'in cenazesine qa$nlmayan Kunanbay obasr da yrlhkta iizerlerine diigeni yapmak isterler. Abay'm bu konuda vazifesini en iyi gekilde yapmasmr isteyen Zere bunu gu gekilde ifade etmigtir: " Karart venneye verdiniz. Antk yabancilann iiniinde geng gocu{umun iyi gayretini bosa gtkarmaym. dthme yaptlan hizmetten San Eeref kiigiilmez. insan olmak isierseniz eski diismanl* ve kavgayt unutun! Yasarken alkrytnt almadtysan, Simdi hig olmazsa dlii ervahmdan beddua alma Qocuklanm, gelinlerim sizler de canla basla sanhn! Misafirin, paspast. olan gerelctipi.nde. yi$itli$in di giisil hiicum v e s aldtrmalcta de!il, miit ev azilikte, b a!rylamada... Bocey'in yrlh$rndaki yanglara katrlmak igin de birgok at gelmigtir. Onlara verilecek hediyeler de qoyle tasnif edilmigtir: * Aboy Yotu I, s ar Kenceahmetuli, age., s "' Altay, age., s.202. o3 Altay, age., s.2q3-2q5. * Abay Yolu I, s as AbayYoluI,s

12 ProJ. Dr. FtlsetTtirkmen Armajant Bir zaman Erbol yan$ atlartntn say$tnt sdyledi. Toplamt Badyah saydtrdtfinda yiiz elli atmry. 7nlarm iginden ilk ona 6dill verilecekmis. )diilt;n hepsi de dokuzardt. Birincilik tidi)ti) dokuz deve, ikincilik iidiilii dokuz giimiis PgrgasL O iambt, diin Ulcan'm getirdi{i gilmiis idi. Ondan sonraki a6 dokuzlan, hepsi de belirlenmis. Bocey'in kuyruklan kesilerek yrlhkta kesilmek iizere serbest brakrlan atlannrn kesilmesi, kara bayra[rn indirilertk yasrn sona erdirilmesi de aynnhh bir gekilde tasvir edilmigtir. "Yillt{m hala bilinmeyen bir sonucu vardt. O, Bdcey'in serbest btraktlan atlannt kesip eve gegen seneden toplanan ba{tst da!ftmalq yash balyalan gdvnek. Bu iste yaktn akrabalar kenarda kalmaz. BaSta dayiart olmak ilzere Tilm Tobtkfi'run kalabalrk insant Simdi buraya yt)neldi. Badyalilar Bdcey evine yaklasfiltnda ev iginde geqen seneden beri yas tutan harurnlar dtsan gilctt. Sonra Badyah beldevdeki kara bayra r indirip Baysal'averdi. O, tiiresini yapry kara bayra{t yere indirdikten sonra ayaklanyla ktrfu. Yilltk bitti. Yash yil sona erdi. Arnk ezah gilnlerin bittipinin isareti. Baydah'run talimatryla Silyindik kalabal* halktn bastnt gekip ak eve girdilaen sonra yaslt balyatan gdzdil. Bu da deminki gibi isaret. Bu Taman Bdcey'in harumryla iki ha sa! tarafta ters diinerek oturup agtt sdyledi. Ev igindeki butiln insanlar sessizce a[lasnlar. Bdcey'in ervahtna ithaf edilen son a[tt, son gdz ya$ bu. Art* en son olarak Kuran okuduktan sonra kalabaltk dryarrya gtknptnda bos btrahlan iki at geldi. iyice semiren kahverengi atla kara gt)k at biratyabanilesmis. ikisint de Bdcey'in akrabalan gbzyaslanyla yere y*tp Baydallya kestirdiler. o' Avezov yukandaki boliimde bayrafr Baysal'rn indirmesinin, ba[rglanan ba$lan Si.iyindik'in kesmesinin ve dullanan atlan da Baydah'run kesmesinin ddetler i.izerine oldu[unu da belirtir. Qiinkii onlar Bocey'in en yakrn arkadaqlandr. a8 Bir yrldrr tutulan yas bu muhtegem tdrenle bitmigtir. Bu torenlerin bitmesinin ardmdan yazann aga$rdaki boliimleri yrlhk tdrenlerinin Kazak Ti.irkleri ieerisindeki onemini en agrk gekilde ortaya koymaktadrr. "Alryilageldi{i iizere zaman gegip vakit uzad*ga bu yilltkla ilgili pek gok uydurma ve yaktstvma eklendi. Bdylece gelecek ytllarda, bu yilitkta baspehlivan olanlann, birincilik kazanan htzh attn, hos siizlerle dikkat geken hatiplerin isimleri, gilzel sdylenen latifeler her zaman hafizalarda yer edip dilden diismeyecek Bdyle olmastna vesile olanlar da var. Bu, yilh$t yerenlerden kaynahanryordu. Ytll* sadece 6lti igin de$il bilhassa hoyatta olanlar igin de gerek. Onlar dliiyil bahane ederek kendi San, Sereflerini, namrnt i)vilp kendi adlannt yilceltirlerdi. Bundan dolay herkes dilzenlemez, sadece giigli) kudretli, zengin olanlar diizenliyordu. Hayattafakir ytlltfiirun gergeklesmemesinin bir nedeni de bu. iste iinlilye, zengine giigli) adtna diizenlenen, bu dlenin geride kalanlannm birlik ve beraberli ini gtiglendirmehedir. Bu nedenle ytlhk sahibi, kendi etkinliklerini deminki gibi biltiin civara ilan etmeye gtryret gdsteriyorlardt. " Hatta bu yrlhk toplumun hayattntn her saftrasmda derin izlerini brakacaktu: "Onlann narn kazarup ilan etrneleriyle Tobtht ahali, bundan sonra bu yillarda do{an gocuklannm ya$mt Bdcey'in ytlhfryla anacak. Sadece ytll*ta dofian gocuk de{il yill*tan birkag ytl dnce t"_ i K- 6 Abay yolu ','^Abay I, s.297. Yolu I, ^ s.29j. Abay Yotu I, s

13 ProJ. Dr. FlkretTtirkmen Armalant veya sonra do{anlar da bu ytlhptn 'iig asafrisr', 'bes yukann' denilecek, aruiacak. Bu yill* zirvenin doruk noktast olarak yorumlanryordu. Bdcey yilh{trun namt bdyle. Arttk o yil evlenen ktz, o yil 6len insan, o ytl yaptlacak diiniirtiik, gocuk siinneti, damat gelis tdreni; hepsi de yilhfin senesiyle aruityordu. Sadece insanlara mahsus olan bir Sey defil. Bazen, sonradan Seref kazanan tidill sahibi atlar olsa, onlar da Bdcey'in yill$tnda, tayh, kultnlt veya anne karrunda kulmh diye sdylenir. ihtisamlt, SaSah, mua?zamyillt{tn bdyle dilimini dlgmesi agtk. Birkag kusa\a kadar silriip akilda, hafizalarda kaldc aklar da v ar. "ae Muhtar Avezov Abay'm hayatlnr, mi.icadelelerini anlath$ bu romanda Kazak Tiirklerinin halk kiilti.irii ile ilgili birgok malzemeyi de bize ulagtrrmaktadrr. Ozellikle romanln kahramanlanndan Bocey'in tjliimi.i ile baglayan ve onun 6liim yrlddniimi.ine kadar olan si.iregte bize Kazak Ttirklerinin 6liim gelenekleri ile ilgili birgok malzemeyi ddeta bir folklor derlemesi gibi vermektedir. Kazak Ti.irklerinin oliimle ilgili geleneklerini goz dniine aldr[rmrzda Muhtar Avezov'un bu gelenekleri, tdrenleri, pratikleri ne kadar gergekgi bir gekilde yanslttlgml gdrmekteyiz. Romanda biz yazmrn bagrnda gruplandrrdrprmrz oli.imle ilgili gelenek, pratiklerden ki.igiik bir billi.imiinii bulamamaktayn. Helalleqme, iymansuv ve mezara koyma ile ilgili adetlerin drqrnda kalanlar romanda neredeyse biittin aynntrlanyla yer almtqtu. Ozellikle karah ev, 6liimi.i haber verme, bagsa$h[r dileme, teselli etme, aglt yakma ve 6lii igin verilen yemeklerle ilgili gok aynntilr bilgiler gozlet dniine serilmektedir. nt Aboy Yolu l, s.300. t20