BURDUR ÇEVRESİNDE YAŞANAN DEPREMLER VE ÇEVRE SORUNLARI

Transkript

1 91 BURDUR ÇEVRESİNDE YAŞANAN DEPREMLER VE ÇEVRE SORUNLARI Şakir ŞAHİN * Mehmet BEYHAN ** Erol KESKİN *** B. İlker HARMAN **** Özet Dünyanın değişik bölgelerinde oluşan depremler can ve mal kaybının yanı sıra bazı çevre sorunlarını da beraberinde getirmektedir. Burdur, Fethiye-Burdur Fay Zonu üzerinde yer alması nedeniyle hem tarihsel, hem de aletsel dönemde çok sayıda hasar yapıcı depremden etkilenmiştir. Bu depremlerin öncesinde ve sonrasında Burdur ve çevresinde çeşitli çevre sorunlarının olduğu da tespit edilmiştir. Bu daha çok, Burdur Gölü su seviyesi ve su kalitesi ile bölgedeki yeraltı sularının fiziksel ve kimyasal özelliklerinde değişme şeklinde gözlenmiştir. Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi verilerine göre, Burdur ve çevresinde 1964 yılından bu yana 3, ve üstü büyüklükte 67 deprem meydana gelmiştir depreminin meydana geldiği Mayıs ayında (12 Mayıs 1971, t = 6:25:15.27, K 3. D) DSİ 18. Bölge Müdürlüğü tarafından Burdur Gölü ortalama su kotu 857,53 m olarak ölçülmüştür yılından depremin olduğu tarihe kadar hızlı bir artış gösteren göl seviyesi, bu tarihten itibaren aynı kurumun yaptığı ölçümlere göre, 22 yılı Kasım ayına kadar geçen sürede toplamda 1241 cm azalma göstermiştir. Göl suyunda görülen bu seviye kaybının neden olacağı olumsuz etkiler de bu çalışma kapsamında tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Burdur, Deprem, Göl, Yeraltı suyu, Su kalitesi, Su seviyesi Giriş Burdur ili; Güney-Batı Anadolu da, Göller Bölgesi olarak da adlandırılan Batı Akdeniz Bölgesinde yer alır. Sismotektonik açıdan Alp-Akdeniz orojenik kuşağının en aktif zonlarından biri üzerinde bulunmaktadır. Bölgede çok sayıda can ve mal kaybına neden olan deprem meydana gelmiştir. Bu depremler aynı zamanda bölgede kısa ve uzun süreli jeolojik ve jeomorfolojik etkiler de bırakmıştır. İnsanlık tarihi boyunca büyük depremler, insan yapısı tasarımları hasara uğratması ve akarsu yataklarını değiştirmesi, göl seviyelerini değiştirmesi, kaynakların kuruması veya suların bulunması gibi doğal jeolojik ve jeomorfolojik yapıların tahrip olması sonucu önemli çevre sorunları meydana getirmektedir. Depremlerin yer yüzeyindeki etkileri iyi belirlenmediği ve gerekli önlemlerin alınmadığı zaman, bazen uzun süreli kalıcı çevre sorunları da ortaya çıkmaktadır (Yüksel ve Dalgıç, 1995; Kayabalı ve diğ., 1995 ve Yüksel ve Öncel, 1996). Türkiye de meydana gelen depremlerin (142 adet) makrosismik gözlemleri incelendiğinde 34 adet depremde kısa veya uzun süreli kalıcı bazı çevre sorunlarının ortaya çıktığı gözlenmiştir (Eyidoğan ve diğ., 1991; Çuhadaroğlu ve diğ., 1992) yılları arasında meydana gelen depremlerin şiddet ve büyüklüklerine göre istatistiksel incelemesinden de görüldüğü gibi büyüklüğü M s 4.6 ve şiddeti I VII olan depremlerin bazı çevre sorunları oluşturduğu anlaşılmaktadır (Yüksel ve Öncel, 1996). Bu depremlerin makrosismik açıdan incelenmesi sonucu; yeraltı suyunda debi, seviye değişimi ve bulanma, kuyularda kuruma, kuru kuyulara su dolması, taşma, artezyene dönüşme, pınarlar ve çeşmelerde kuruma, artma, bulanma, azalma, kesilme, berraklaşma, sıcak su kaynakları ve içmelerde, belli bir süre kuruma, çoğalma, azalma, tümüyle kesilme, yeni kaynakların oluşması, su sıcaklıklarının değişmesi, yeni içme oluşması, yerden sıcak su fışkırarak * Yrd.Doç.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Jeofizik Mühendisliği Bölümü ** Yrd.Doç.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü *** Yrd.Doç.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü **** Yrd.Doç.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü

2 911 düz alanları kaplaması, zemin sıvılaşması ile kuyuların kum ile dolması, yerden su, kum ve çamur fışkırması, nehir, göl ve kıyı düzlüğünden su fışkırması, havzalardan su taşması, keson kuyuların artezyene dönüşmesi, bina temellerinden su fışkırması, göllerde ve barajlarda, su çekilmesi, taşma, koyulaşma, seviye değişikliği gibi etkiler gözlenmektedir. Benzer olayların Burdur ve çevresinde oluşan depremlerin öncesi ve sonrasında oluştuğu gözlenmiştir. Bu çalışmada Burdur ve çevresinde meydana gelen depremlerin etkilediği alanda oluşturduğu kısa ve uzun süreli çevresel ve jeolojik etkiler araştırılmıştır. İlk olarak Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü nden (Koeri) deprem verileri alınarak geçmişten günümüze Burdur ve çevresinde oluşmuş jeomorlojik ve jeolojik değişimler belirlenmiştir. Bunun yanında çeşitli kurum ve kuruluşların Burdur Gölü ve civarı için ölçmüş oldukları meteorolojik parametreler ve göl su seviyesi ölçüm sonuçlarından faydalanılarak gölde meydana gelen fiziksel ve kimyasal değişimler çevre sorunları kapsamında incelenmiştir. Burdur ve Çevresinin Depremselliği Burdur ülkemizin en aktif fay zonlarından biri olan Fethiye-Burdur Fayı üzerinde yer almaktadır. Bu fay zonu, Fethiye Körfezi ile Keçiborlu arasında yaklaşık 3 km boyunca KD-GB yönünde uzanım gösteren ve sol yanal atım bileşeni olan normal bir faydır. Çoğu yerde tek bir yapısal çizgi halinde olmayıp, birbirine paralel gelişmiş kesikli uzanıma sahip segmentlerden oluşur. Bu segmentler, KD doğrultusunda uzanım gösteren ve genişliği 3-1 km arasında değişen bir zon içinde yer alırlar (Şekil 1-2). Bu zon içinde yer alan fayların büyük bölümü, aynı zamanda bölgedeki Neojen havzaları sınırlayan büyüme (açılma) fayları özelliği taşımakta ve büyük bölümüyle K ve KB doğrultusunda gelişmiş normal ve doğrultu atımlı genç faylarla sınırlanmıştır (Yağmurlu, 2). GPS ölçümlerine göre, Burdur fayının kuzey segmenti güneybatı yönüne doğru yılda 5.5±2 mm ilerlemektedir (Reilinger ve diğ. 1997). Bu tektonik yapı içerisinde Isparta Büklümünün içinde sıkışma tektoniği etkin iken, dışında kalan alanda genişleme tektoniği hakimdir Burdur depremi, Burdur fayının kuzeydoğu segmenti üzerinde meydana gelmiştir depremi ise Burdur Gölünün güneybatısında oluşmuştur. Bu yeni tektonik sisteme göre Burdur fayı üzerinde farklı gerilme alanları oluşmuştur. Bundan dolayı Burdur Gölünün doğu kıyısı boyunca yaklaşık 5 m, batı kıyısı boyunca 1 m uzunluğunda tansiyon çatlakları oluşmuştur (Yağmurlu, 2). Burdur Fayı ile Göller Bölgesi nin diğer önemli bir fayı olan Dinar Fayı Keçiborlu civarında kesişmektedir. Bu iki fay incelen bölgedeki sismotektonik aktiviteyi şekillendirmektedir. Burdur ve çevresinde depremlerle ilgili ilk kayıtlar 16.yy. a aittir ve 1876 yıllarındaki depremlerden sonra saptanan ilk deprem bu yüzyılın başında tarihinde yaşanmıştır. Bu tarihten günümüze 7 orta ve yüksek şiddetli deprem olmuştur. (Şekil 1-2). 196 dan 24 yılına kadar Burdur ve çevresinde oluşmuş büyüklüğü 3 ve üzeri olan toplam 67 deprem meydana gelmiştir. (Şekil 1 ve 3). Şekil 1. Çalışma bölgesi ve Burdur ve çevresinde yılları arası oluşan depremlerin episantr dağılımı (B1, B2, B3 ve B4 depremlerinin parametreleri metin içinde verilmiştir-koeri) Şekil 2. Güneybatı Anadolu daki tektonik sınırlar ve tarihsel ve aletsel dönemde oluşan depremler (Barka ve diğ., 1997).

3 912 Burdur da Oluşan Depremlerin Çevresel Etkileri Rodos-Burdur arasındaki bölgede, son yüzyıl içinde büyüklükleri 4.6 ile 7. arasında değişen 7 deprem kaydedilmiştir (Yağmurlu, 2). Bunlar içerisinde 1914 (B1: t =22:6, K-3.27 D, Mb = 7.3, M w =7.) ve 1971 (B2: t = 6:25:15.27:6.4, N-3. E, Mb =6., B3: t = 1:1:37.75, 37.6 N E, Mb =5.4, B4: (t = 12:57:24.99, N-29.6 E, Mb =5.3) depremleri bölgede ağır hasara yol açmıştır Depremi Burdur kenti ve yakın çevresinde büyük hasar yaptığı gibi, Burdur'un güneyinde, günümüzde halen 5 km boyunca izlenebilen topoğrafyada kayma eşikleri oluşturmuştur. Bu deprem Burdur fayının kuzey bölümünde meydana gelmiş en önemli sismik olaylardan biridir (Yağmurlu, 2). Bu Bölgede oluşan gerilme alanlarına bağlı olarak Burdur Grabeni ninde genişleme yönünde jeomorfolojik değişim söz konusudur. Bundan dolayı, son bir kaç yıldır Burdur Fayı üzerinde Burdur Gölü nün her iki tarafında birbirine paralel olarak tansiyon çatlakları şeklinde yüzey kırıkları meydana gelmiştir. Gölün batısında oluşan yüzey kırığı yaklaşık 6 m iken, doğusunda oluşan kırık yaklaşık 1 m kadardır depremi, Burdur ve çevresinde hasarla birlikte, geçici ve kalıcı çevresel etkileri de oluşturmuştur. Tarlalarda yarıklar boyunca kumlu sular fışkırmıştır (Eyidoğan ve diğ., 1991). Erinç ve diğ., (1971). Soğanlı-Karkent yolunu da kesen kırık, 87 m yükseklikteki eski göl taraçası üzerinde ve 1 km den fazla uzunlukta olup, taraça dolgusu ile eski arazinin sınırını şekillendirmiştir. Doğrultusu K3D derece olan bu kırığın iki bloğu birbirinden 5-6 cm ayrılmış, eski dereler bloğunun (kara tarafı) bulunduğu batı bloğu 2-3 cm yükselmiştir (Eyidoğan ve diğ., 1991). Yerköy ile hacılar arasındaki alanda gerilme kırıkları oluşmuştur. Yarıklar K3D, K1B ve K8D derece doğrultusundadır. Yarıklarda düşey ve yatay hiçbir hareket görülmemiştir. Buna karşılık açıklıkları 3-4 cm yi, derinlikleri ise m yi bulmaktadır. Hemen hepsinde çamurlu su fışkırmaları olmuştur. Yerköy de 86 m deki en alçak Holosen taraça doğrultusu üzerinde kırıklar vardır. Biri K4B, diğeri ise K5B doğrultusundadır depremi öncesinde Burdur gölü seviyesinde belirgin bir yükselme gözlenmiştir (Şekil 4). Bu yükselim 196 yılından itibaren başlamış ve 12 Mayıs 1971 depreminin ardından durmuştur. Göl su seviyesi 1972 yılından itibaren düşüşe geçmiştir. Sonraki kayıtlara bakıldığında yılları arasında göl seviyesinde görülen azalmanın durduğu görülmüş fakat izleyen yıllarda göl su seviyesinin daha sert bir düşüş trendine girdiği gözlenmiştir. Bu azalma trendi 23 yılında tekrar durmuş ve göl seviyesi bir önceki yıla göre artış göstermiştir. Genel olarak Burdur Gölünün beslenmesi, göl alanına düşen yağışlar, göle ulaşan mevsimlik ve sürekli akarsular, çevredeki endüstriyel tesislerden çıkan atıksular, Burdur şehri atıksuları ile akiferlerin yeraltı suyu akımı ile olmaktadır. Havza dışına boşalım olmadığı için su kaybı buharlaşma ve yeraltındaki su kaçakları ile gerçekleşmektedir. Göl su seviyesi ve alanı, yağışlara bağlı olarak, yıllara ve mevsimlere göre değişiklikler göstermektedir. Gölü besleyen önemli akarsular gölün güneybatıdan giren Bozçay deresi ve doğuya doğru beş küçük çaydır (DSİ XVIII Bölge Müdürlüğü). Deprem öncesi oluşan bu ani yükselim ve ardından gerçekleşen düşüş dikkat çekicidir. Bu arada göl suyunun fiziksel ve kimyasal açıdan değerlendirmesini de yapmak gerekmektedir fakat deprem öncesine ait su kalite ölçümleri bulunamadığından dolayı bir karşılaştırma yapma imkanı olmamıştır. Deprem sayısı Deprem sayısı Magnitüd Magnitüd Su seviyesi (m) Şekil ve 23 yılları arasında Burdur ve çevresinde oluşmuş depremlerin sayı ve büyüklükleri (Koeri ve Isc). Şekil yılları arasında Burdur Göl seviyesinde meydana gelen değişimin yıllara göre dağılımı (DSİ XVIII. Bölge Müdürlüğü verileri kullanılmıştır).

4 913 Göl su seviye değişimi verileri incelendiğinde, göl yıllık olarak Aralık ayında yükselme trendine girmekte ve bu trend Mayıs Haziran aylarına kadar devam etmektedir. Haziran Kasım döneminde ise göl su seviyesinde düşüş trendi gözlenmektedir. Bu zaman dilimlerinde yağış ve buharlaşma verilerine bakıldığında yükselme trendinin olduğu Aralık-Mayıs döneminde yıllık toplam yağış miktarının %75 lik kısmının (ortalama 3 mm) bu aylarda düştüğü görülmektedir. Nisan Ekim ayları arasında ölçülen 35 yıllık buharlaşma verilerine göre ise yılda toplam 134 mm seviye kaybına neden olabilecek bir buharlaşmanın yaşandığı görülmüştür. 12 Mayıs 1971 depreminden sonra ve devam eden yıllarda Burdur Gölü yakınlarındaki DSİ ye ait Yazıköy istasyonunda elde edilen yağış ve buharlaşma verileri ile göl seviyesi karşılaştırıldığında yağış ve buharlaşma seviyelerinde belirgin bir değişim olmamasına karşın, göl seviyesindeki azalma süreci Şekil 5 te gösterilmiştir. Buradan kolayca anlaşılacağı gibi göl su seviyesindeki azalmanın yağış ve buharlaşma arasındaki farklar dışında başka faktörlerin de etkisi altında olduğu görülmektedir. Bunlardan en önemlisi göle gelen akarsular üzerine inşa edilen barajlardır. Bu barajlarda toplanan sular tarımsal sulama amaçlı kullanıldığından göle gelen yüzeysel su miktarında 1975 yılından itibaren göreceli bir azalma söz konusudur. Göl su seviyesindeki azalma nedenlerini araştırmak üzere 1998 yılında DSİ tarafından yapılan bir çalışmada da azalmanın yağış ve buharlaşma arasındaki fark yanı sıra göle gelen akımlardaki azalmadan kaynaklandığı tespit edilmiştir. Ayrıca bölgede yer alan yeraltı kuyularından çekilen sular da yeraltı haznesinin boşalmasına bağlı olarak akarsulardan yeraltına sızmanın artması sonucunu doğurmuştur yılındaki çalışmanın sonuç raporunda yılları arasında göl su seviyesindeki 7.77 m lik azalmanın 6,94 m si yağış buharlaşma farkından,,83 m si de göle gelen akımlardaki azalmadan kaynaklandığı belirtilmiştir (DSİ XVIII Bölge Müdürlüğü). DSI XVIII. Bölge müdürlüğü verilerine göre 197 ila 25 yılları arasında yağış ve buharlaşma değerleri arasında belirgin bir fark olduğu göze çarpmaktadır (Şekil 5). Fakat 197 yılı öncesi içinde bu farkın bulunduğu dikkate alınmalıdır. Bunun yanında göle giren yüzeysel su miktarındaki azalmanın göl seviyesinin azalmasına olan etkisi çok fazla değildir. 12 Mayıs 1971 depreminden sonra ve devam eden yıllarda yağış ve buharlaşma seviyelerinde belirgin bir değişim olmamasına karşın, göl seviyesinde düşüşün devam etmesinin en muhtemel sebebi meydana gelen deprem sırasında bölge jeomorfolojisinin gösterdiği değişim olabilir. Yağış ve buharlaşma (mm) Su seviyesi (m) Yazıköy Yağış Yazıköy Buharlaşma Göl seviyesi Şekil ve 25 yılları arasında Burdur Gölü seviye, yağış ve buharlaşma verileri (DSİ XVIII Bölge Müdürlüğü)

5 914 Sonuçlar Burdur ve çevresinde son yüzyılda meydana gelmiş depremlerin bazılarında önemli çevre sorunlarının ortaya çıktığı gözlenmiştir. Bu depremlere ait yeterli aletsel sonuç ve gözlem verisinin toplanamamış olması, deprem gözlemlerinin çevre problemlerini değerlendirebilecek herhangi bir yöntem ve tekniği baz almaması; deprem-çevre etkileşiminin sadece, can, mal ve hasar ölçüsü bazında belirlenmesi sonucunu doğurmuştur. Burdur ve çevresinde 19 yılından 24 yılına kadar 7 i hasar yapıcı olmak üzere, toplam 67 deprem meydana gelmiştir. Bunların en fazla hasar yapanları 1914 ve 1971 depremleridir. Bu depremler sonrasında kısa ve uzun süreli jeolojik ve jeomorfolojik değişikliler gözlenmiştir depreminden sonra gözlenen en önemli çevre problemi Burdur Gölü nde yaşanmıştır. Depremden sonra göl su seviyesi hızlı bir düşüş trendine girmiş ve düşüş trendi 198 yılına kadar devam etmiştir. 5 yıllık kısa bir duraklama periyodundan sonra göl seviyesi 23 yılına kadar azalma göstermeye devam etmiştir. Bu seviye azalması toplamda 1248 cm dir. Buradan göl seviyesinin azalmasına neden olan diğer faktörlerin depremler sonrası göl ve çevresinde meydana gelen jeolojik ve jeomorfolojik değişimler sonucu suyun göle su veren yer altı suyu kaynaklarının akış yönünün değişmesi yada kuruması ihtimalini kuvvetle ön plana çıkmaktadır. Depremlere bağlı olarak meydana gelen çevre sorunlarının gözlenmesi, değerlendirilmesi ve önlemlerin alınabilmesi için yerbilimlerinin çeşitli uygulamalarından yararlanılarak depremlerden hemen sonra daha geniş bir bakış açısı ile veri toplanması, gözlem yapılması ve veri tabanı oluşturulması gereklidir. Bu kapsamda; Burdur gölü su kalite ölçümleri düzenli bir şekilde yapılmalı ve göl suyu kalitesinin depremlerden ne derece etkilendiği belirlenmelidir. Burdur ve çevresinde bulunan yeraltı su kaynakları detaylı bir şekilde incelenmeli ve izlenmelidir. Ülkemizde gün geçtikçe yeni yerleşim alanlarını ortaya çıkarmakta ve mevcut yerleşim alanları ise kontrolsüz bir şekilde aşırı ve düzensiz büyümektedir. Nüfus ve ekonomiye olan katkıları nedeniyle bu yerleşim alanlarının olası bir deprem sonrası büyük çevre sorunlarından etkileneceğinden önlem alınması zorunludur. Kaynaklar Barka, A., Reilinger, R., Şaroğlu, F., Şengör, A. M. C., The Isparta Angle:Its importance in the neotectonics of the Eastern Mediterranean region. International Earth Sciences Colloguium on the Aegean region, 9-14 October 1995.Proceedings, v.1, Çuhadaroğlu, F., Kara, R. ve Ustaoğlu, E. (1992), Deprem ve Erzincan Vilayeti, T.C. Erzincan Valiliği, 27 s. DSİ XVIII Bölge Müdürlüğü, Burdur Göller Havzası, Burdur Gölü Seviye Düşüş Nedeni Çalışmaları, Sonuç Raporu Erinç, S., Bener, M., Sungur, K and Göçmen, K. (1971). 12 Mayıs 1971 Burdur Depremi, İ. Ü. Coğrafya Enstitüsü Yayınları, vol. 66. İstanbul. Eyidoğan, H., Güçlü, U., Utku, Z. Ve Değirmenci, E., (1991), Türkiye Büyük Depremleri Makro sismik Rehberi ( ). İ.T.Ü. Maden Fak., 198s. Isc, International Seismological Centre, Pipers Lane, Thatcham, Berkshire United Kingdom RG19 4NS. Kayabalı, K., Yüksel, F. A. Ve Kurtuluş, C. (1995), Türkiye büyük depremlerinde gözlenen Zemin sıvılaşması araştırmaları için bir ön çalışma. KTÜ Jeoloji Müh. Bölmü 3. yıl sempozyumu bildiri özleri, 16-2 Ekim 1995, s. 68, Trabzon. Koeri, Kandilli Rasathane ve Deprem Araştırma Enstitüsü, Çengelköy-Istanbul. Reilinger, R.E., McCclusky, KY, Oral, M.B., King, R.W. Toksöz, M.N., Barka, A.A. Kınık, I., Lenk, O. and Sanlı, I. (1997): Global positioning system measurement at present-day crustal movements in the Arabia- Africa-Eurasia plate collision zone, J. Geophys. Res., 94, Yağmurlu, F. (2), Burdur fayının sismotektonik özellikleri. Batı Anadolu nun Depremselliği Sempozyumu s Yüksel, F. A. ve Dalgıç, S. (1995), Heyelan tehlikeleri: Arazi kullanımı Planlaması için bir rehber ön çalışma. II. Ulusal Heyelan Sempozyumu, s Yüksel, F. A. ve Öncel, A. O. (1996), Türkiye de depremlerle Oluşan Çevre Sorunları, Süleyman Demirel Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, IX. Mühendislik Sempozyumu, Jeofizik Mühendisliği Bildirileri kitabı, s , ISPARTA.