Palimpsest Olarak Avrupa Kimliği

Transkript

1 Palimpsest Olarak Avrupa Kimliği William Uricchio Avrupa da Medya, Kültür ve Kimlik Rorschach tan Palimpsest e 1 Avrupa yı düşünün. Aklınıza ne tür imge ya da figürler geliyor? Karşı konulamaz beyaz bir boğa kılığındaki Zeus un alıkoyduğu Fenike prensesi Europa mı? Mavi zemin üzerinde çember biçiminde dizelenmiş sarı yıldızlar mı? Batı sınırları kesin olarak çizilmiş, doğu sınırları ise biraz daha muğlak görünen bir harita mı? Bir tarz mı, belki gösterişli ve modern, ya da zarif ve eski dünyanın el işçiliğinden izler taşıyan? En azından benim aklıma birçok şey geliyor, ama en elle tutulur olanları markalar, mutfaklar, davranış biçimleri Avrupai olmak zorunda olmayan bir yolla hemen ulusal ya da etnik olarak yeniden sınıflandırılabilir ve buna rağmen yine de Avrupai olabilirler. Belki bu benim Amerikalı olmamdan ve Avrupa nın parçalarını bütünle olan ilişkileri üzerinden okumaya yatkın oluşumdan ileri geliyor. Avrupalı okuyucular, Amerika yı düşünerek, tam anlamıyla ona bir resim biçmeye çalışarak, bir karşıdeneye girişebilirler. Bana öyle geliyor ki bu çok daha kolay bir iş olur ve sonucunda, kısmen Amerika markası nın çok yoğun bir şekilde pazarlanması ve görsel ikonlarla iç içe geçmiş olmasından ötürü, zengin ve birbiriyle aşık atabilecek bir imgeler dizisi elde edilebilir. Avrupa yı düşünme/zihinde resmetme işleminin Rorschach mürekkep testini 2 andırdığı savlanabilir, korkularımızı ve kaygılarımızı, umutlarımızı ve isteklerimizi dillendirmek için bize bir bahane sunan farklı yorumlara açık bir imge. Rorschach testlerindeki sorun (ve kuşkusuz çok sayıda sorun vardır) bize, dünyayla ilgili değil kendimizle ilgili bir şey söylemeleri için hazırlanmış olmalarıdır. Bu testler konuşan kişinin hassas noktaları ve beklentileri hakkında, bir yerden, bir halktan ya da tarihsel olarak kökleşmiş bir kültürden daha çok şey söylerler. Avrupa nın kimliğiyle ilgili düşünmek için çok daha uygun bir metafor ise palimpsest olabilir birikmelerle, gölgelerle, çatlaklarla ve akışlarla yoğrulan bir vasıta. Palimpsestler genellikle geri dönüştürülen ve başka amaçlar için kullanılabilen, daha eski ve kısmen silinmiş elyazmalarında baskı izlerinin bulunduğu, çeşitli metin katmanlarının, neredeyse sürekli olarak birbirleriyle yarışarak ve tamamlanmamış, birlikte barındıkları, antik elyazmaları olarak değerlendirilir. Avrupa özelinde, bunu tarihin ve coğrafyanın derin ayrımlarında, imparatorluğun, para biriminin, televizyon formatlarının ve Amerikan kültürel varoluşunun tortularını bırakarak bağdaşık biçimde akışında; ve dilin, dinin, etnisitenin ve hatta sportif bağlılıkların birbiriyle kesişen alanlarında görebiliriz. Bu bağdaşıklık motifleri birbirleriyle kesişirler: Kimisi diğerlerinden daha baskındır; kimisi görünmezdir ama düzgün 11

2 Palimpsest Olarak Avrupa Kimliği biçimde aydınlatılırsa birden göze görünür hale gelir; kimileri ise örtülü bir halde harekete geçirilmeyi bekler. Birikmeler, dinamik kabuklanmalar, kaydadeğer bir karmaşıklık ve hassaslık içeren kültürel bir inşaat sahası bir palimpsestin üstünde farklı katmanlar halinde bulunan Avrupa imgeleri Avrupa yı düşünmenin ne kadar zor olduğunu ve içindeki belli bazı kimlikleri etkin hale getirmeninse ne kadar kolay olduğunu açıklıyor. Fazlasıyla yapısal bir birim olarak palimpsest, Rorschach mürekkep izi testinden ve onun serbest çağrışımlarından daha uygun bir metafor. Ama tüm metaforlar gibi o da yalnızca bir şeyin seçili özelliklerinin altını çizerken, diğerlerini gizliyor ve hatta deforme ediyor. Palimpsest metaforu, Avrupa kimliğinin seçili veçhelerini, özellikle de (bu makalenin de konusu olan) medyayla ilgili olanları, saptamak ve onlara ses vermek konusunda son derece yararlı; ama aynı zamanda, diğer tanımsal dinamiklere bulaşmadığı gibi, daha da kötüsü onları deforme ediyor. Ne olursa olsun, bunun kendi amaçlarım ve bu makalenin devamı için üretken bir metafor olduğunu düşünüyorum sınırları olsa da. Görmenin Öteki Biçimleri 12 Avrupa hızla hareket eden bir hedef. Söylemsel bir birim olarak da ele alınsa, kurumsal bir dizi pratik olarak da, birikmiş anlamların, iliştirilmiş anıların ve sınırların, bağlılıkların ve organizasyonların sürekli değişen düzenlemelerinin arasında oradan oraya hareket halinde. Kültürel bir bölge olarak, tarihinin, üstünde yaşayanların ve onların sembollerinin dinamik akışında olduğu kadar, kendi uzamsal ve yönetimsel mantığı çerçevesinde de karmaşık. Her ne kadar, günlük dilde olduğu kadar düzenleyici pratiklerde de belirgin olarak görülen, belirli bir verili-kabul-edilme nin rahatlığı içinde de olsa, bu yüzeyin altında yatan belirsizlikler ve istisnailikler yakından bakınca ortaya çıkıyor. Aslında kartografi, Avrupa nın değişen ve yarış halinde olan tanımsal mantığına ilişkin müthiş bir kavrayış olanağı sunuyor. Avrupa nın haritalardaki temsilinin tarihi çeşitli yöntemlerle biçimlendirilebilir ve Michael Wintle ın yakın zamanda yazdığı bir kitap, benim kendi gruplandırma ve argümanlandırma stratejime karşı dikkate değer bir karşı-örnek ortaya koyuyor (2009). Verili-kabul-etme hissimizi yabancı kılan, bizi Avrupa ya yeni bir gözle bakmaya zorlayan haritalara başvurarak konuyu açmak isterim. Örneğin Ortaçağ döneminden kalma mappa mundi yi, dünyayı ( T ), içinde üç kıtanın yüzeyi dallara ayırdığı okyanusu temsil eden bir çember ( O ) olarak gösteren T-O haritalarını ele alalım. Bunlarda Asya genellikle en tepede yer alırken, modern bir izleyicinin kafa karıştırıcı bulacağı bir düzenleme dahilinde, Avrupa solda, Afrika ise sağda bulunur. Elbette böylesi haritalar temel olarak Kilise ve ona bağlı kurumlar tarafından çizildikleri için, fiziksel oryantasyondan ziyade ruhsal oryantasyon dikkate alınmıştır. Ama bu haritalar, yeni dünyanın keşfinin O nun dış halkasının şeklini bozmasından sonra bile, eklektik bir haritacı olan Heinrich Bünting in 1581 tarihli Yonca Yaprağı Haritası nın gösterdiği üzere, bir model olarak değerlerini korumuşlardır. Gözümüze kafa karıştırıcı görünen bu haritaların, oryantasyon noktası üst bir varlığa bağlanmıştır. Ama modern bir göze çok daha tanıdık görünebilecek olan navigasyon haritaları da kafa karıştırıcı olabilir, sözgelimi Sebastian Munster in, üst kısmında İtalya ve İspanya nın bulunduğu, altta ise Britanya ve Danimarka nın yer aldığı, 1554 tarihli Moderna Europa Descriptio haritası gibi. Bu az çok bugün bildiğimiz şekliyle Avrupa nın haritasıdır, ama alt üst edilmiş haldedir; ve ortaya çıkan sonuç bizi yeni topografik ilişkiler görmeye ittiği ve yeni tahakküm nosyonları ortaya koyduğu için çarpıcıdır.

3 Avrupa da Medya, Kültür ve Kimlik Oryantasyon bozma stratejileri, Avrupa yla ilgili bir saptamada bulunmak ve aslında, bizi yeni şeyleri yeni yöntemlerle görmeye zorlamak için sıkça kullanılmıştır. Örneğin 1952 yılında R. M. Chapin Jr., Time dergisi için Avrupa yı Sovyetler Birliği nin perspektifinden gösteren bir harita çizmiştir. Derin üç-merkezli bir perspektifle çizilmiş olan bu haritada, en alttaki üçte birlik bölümü, uydu devletlerin (Romanya, Macaristan, Polonya, Demokratik Almanya, vb.) çevrelediği, pembeye boyanmış, devasa bir toprak parçası (SSCB) kaplarken, diğerlerine Avusturya, Federal Almanya, Fransa, İtalya, İspanya ve Britanya haritanın tepesinde küçük, incecik bir boşluk bahşedilmiştir sadece. Büyük bölümü Komünist olan bir kıtanın uç noktasında, askıntı halinde duran Özgür Avrupa nın savunmasızlığı apaçık ortadadır, ama aynı zamanda Avrupa nın birlik projesine musallat olmaya devam eden fay hatları ve çatlaklar da aynı biçimde belirgindir. Ya da en çok tekrarlanan ve en bilindik ülkelerin siyaha boyanıp NATO yazısıyla damgalandığı, Doğu Avrupa nın ise beyaza boyanıp, özgür olarak damgalandığı çağdaş Avrupa haritalarını ele alalım. Ya da bölünmüş, farklı renklere boyanmış ve Avrupalı sömürgeci efendilerin isimleriyle dolu bir Afrika haritasını. Burada, Avrupa nın tarihi tesiri belirgin biçimde ortadadır, tıpkı, bir ölçüde de olsa, göç şablonlarının olduğu kadar Avrupa nın sürekliliğinin ve zenginliğinin kaynağının da belirgin oluşu gibi. Avrupa mı? Stratejilerin bu en yabancı kılınmış olanında, verilecek cevap insanı yalnızca coğrafyayla sınırlı kalmayıp, kültür, iktidar ve temsil gibi mefhumları da göz önüne almaya zorluyor. Ölçüler Öyleyse böylesine çeşitlenen temsillere sahip olabilen bir Avrupa nın görüş ve kimliklerindeki karmaşıklığı nasıl betimleyebiliriz? Aydınlanmadan bu yana, rasyonalite kültürü tutarlılığın, birörnek ölçümün ve tahmin edilebilirliğin güvencesinin peşinde koştu. Ortaya çıkan sonuçsa data dizilerinden mürekkep bir miras. Türlü türlü Avrupa haritamız var artık, Facebook katılım oranına göre, ortalama gelire göre, toprak türüne göre, internet erişimine göre, kafatası yapısına, saç rengine, dile, ortalama ısıya, havaya, genetik bilgilere göre, vb. Bu yaklaşımla ilgili karşımıza çıkan en büyük zorluklardan biri, bu araçların ölçüm hassasiyetinin, kimi zaman sağlayacakları çıkarımlardan daha büyük görünüyor olması. Elimizde devasa miktarda data birikmiş durumda ama bu data her zaman bilgiye dönüşmeyebiliyor. Ve kimi zaman, tıpkı Rorschach mürekkep izi testinde olduğu gibi, gördüğümüz, aradığımız (örneğin Avrupa daki sarışınların dağılımıyla ilgili ölçümleri düşünün), bizim hakkımızda önümüzdeki nesneden daha fazlasını söylüyor. Kendi karmaşık düzeneklerinden ve karşılıklı bağımlılıklarından soyutlanmış olan bu data dizileri kaygı yaratmak, ya da güvence vermek için kullanılabiliyorlar. Örneğin rakamların anlattığı hikayelerden birini ele alalım. Coğrafyacı Vaclav Smil in yakın zamanda yazdığı bir kitap önümüzdeki yarım yüzyılda bizi bekleyen travma ve krizleri konu ediyor (2009). Smil ve nüfus uzmanı Paul Demeny önümüzdeki 40 yılın hayati önemde olduğunu ortaya koymak için çeşitli istatistiksel data dizilerinden faydalanıyorlar: 1) Avrupa nın küresel ekonomik üretimdeki payı 1900 de yüzde 34 iken 2000 yılında yüzde 20 ye gerilemiş durumda ve bu gerileme devam edecek; 2) 25 Avrupa ülkesindeki nüfus büyüme oranını, bu ülkeleri çevreleyen Müslüman ülkelerdeki aynı oranla karşılaştırdığımızda elde ettiğimiz mevcut 10:14 lük oran yaklaşık 10:28 e çıkacak; 3) Avrupa nın 2050 ye kadar alacağı net göçmen sayısının 35 milyon civarında olması beklendiği halde, söz konusu 25 Avrupa ülkesinin nüfusunun 450 milyon kişi olması beklenirken, Avrupa nın güney ve güneydoğu 13

4 Palimpsest Olarak Avrupa Kimliği komşularının nüfusu 1.25 milyara kadar tırmanabilir. Bu bilgi kırıntılarından ne gibi sonuçlar çıkarabiliriz? Rakamların tarafsızlığı bu istatistiksel çıkarımı muğlak kılıyor. Bu öngörülüp, korkulacak bir şey midir? Yoksa insan yerleşimlerinin ve göçün son birkaç milenyumunda olan bitenler kadar doğal bir gelişme, türümüzün süregiden gelişiminin bir parçası mıdır? Diğer tanzim stratejilerinden farklı olarak, bu tek boyutlu Avrupa numuneleri, hiçbir şey söylemeden çok şeyi ima ediyorlar. Rakamların büyüsü bu. Ampirik araştırmayı bir kenara bırakıp, veri toplamaya ve analiz etmeye son verelim demeye çalışmıyorum. Daha ziyade, birbirinden farklı bu haritaları, dinamik bir etkileşim sürecine eklemlemek yerine, tutarlı okumalar ve hatta kimi zaman argümanlar olarak istihdam etmeye eğilimli olduğumuzu söylüyorum. Avrupa nın farklı data haritaları birbirinden çok farklı gerçekliklere (sözgelimi, ortalama yağmur miktarına göre hazırlanmış bir haritayla, bir dinler haritasını düşünün), ya da birbirileriyle ilişkide olduğu apaçık olan koşullara (İnternet erişim haritasıyla Facebook kullanıcıları haritası), ya da kimi zaman da olasılık dışı korelasyonlara (saç rengi haritasıyla gelir dağılımı haritası) karşılık geliyorlar. En önemlisi de, mahallelerimizi, şehirlerimizi, ülkelerimizi ve bütün kıtayı çaprazlama kesen çeşitli fay hatlarının ve henüz bilinmeyen sınırların su yüzüne çıkmasına katkıda bulunuyorlar. Bunlar, ileride göreceğimiz gibi, başka türden bağdaşıklık ve ayrımlara diller, din ve geçmişin siyasi mirası çok önemli bir geri plan teşkil ediyorlar. Ama tıpkı Avrupa daki sarışın oranlarını gösteren haritalar gibi, bu data dizileri ve onların kullanım biçimleri aynı zamanda uslamlama sürecimizdeki kısmilik ve soyutlamalarla ilgili çok temel (ve kimi zaman da rahatsız edici olan) bir şeyleri de açığa çıkarıyorlar. Bağlılıklar 14 Daha ziyade nicel özelliklere odaklanmaya eğilimli oldukları için, data haritaları çoğu zaman Avrupa yı oluşturan halklar ve kültürlerle ilgili çok şey anlatmazlar. Ama bu söz konusu haritaların önemsiz oldukları anlamına gelmez. Annales ekolüne bağlı tarihçilerin çalışmaları ve başka çalışmalar da maddi koşulların belirleyici önemine ilişkin ikna edici bir tez koymuştur ortaya. Ama en az bu harita dizileri kadar (özellikle de bunları üst üste koyarsak) karmaşık olan kültürel bağlılık örüntüleri de dikkate alınması gereken bir dizi başka etken ortaya koyarlar. Tarihsel keşif örüntülerinin, antik Roma döneminden de kalsalar, Emeviler döneminden de, dil ve din, sokak planı ve mimari, tarım ve mutfak, vb. alanlarda kalıcı etkileri olmuştur. Diller ve yazılar birleştirebilecekleri gibi ayırabilirler de, belli bazı hisleri ifade edebilecekleri gibi, sonsuza dek konuşulmayacak hale de getirebilirler. Kuşaklar boyunca süren uyku halinin ardından etnisiteye dört elle sarılınabilir, etnisite yeniden adlandırılabilir, unutulabilir ya da yeniden etkin hale getirilebilir. Diplomatik, ekonomik ya da askeri olmaları fark etmeksizin, sportif bağlılıklar, ittifaklar bütün bunlar ve sayısız diğer etkenler Avrupa nın çeşitli kollektivitelerini gruplandırabilir ya da yeniden bir araya toplayabilir. Bohçalanmış özne nosyonu bütün bu kimliklerin (artı kuşak, cinsiyet, vb.) nasıl çeşitli yollarla etkinleştirilebileceğini, nasıl belirleyici ya da hareketsiz ya da bireyin görüş alanının dışında olabileceğini açıklamaya gayret eder; ama kollektif seviyede diğer mantıklar galebe çalıyormuş gibi görünür. Aradaki fark, bireysel öznenin uçucu angajmanlarının aksine, kollektif kimliklerin kendi momentumlarını üretebilecek kurumsal biçimi bulmaya yatkın oluşlarından ileri gelir. Bu bağlılık örüntüleri bir ulusu bir arada tutabilirler, ve aslına bakılırsa, uluslar tarihsel olarak belirli bağlılık örüntüleri geliştirip, onları okullarda verilen dersler ve ulusal

5 Avrupa da Medya, Kültür ve Kimlik tatiller vasıtasıyla işler hale getirmek konusunda bir hayli beceriklidirler. Bu örüntüler dilsel bir ayrım katmanında işleyebilirler, tıpkı bazı Büyük Britanyalılar ın, Kıta daki diğerleri bir zamanlar kültürel ve siyasi olarak Batı nın çevresinde kaldığı varsayılan Türkiye gibi ülkeleri içine alacak biçimde büyüyen Avrupa nın genişlemesinin limitlerini tartışırken, kıta komşularından Avrupalılar olarak söz ederek, kendilerini de zımnen dışsallaştırma eğiliminde görüldüğü gibi. Aynı şekilde organizasyon ve kurumlar olarak da tezahür edebi- lirler mevcut Avrupalar ın (Schengen, Avrupa Birliği, Avrupa Topluluğu, Avrupa kalesi, EBU, EMU, EEC ve EDC den müteşekkil alfabe çorbası ve hatta Bush yönetiminin eski ve yeni Avrupa sı) karmaşık içiçeliğiyle birlikte, birbirinden farklı birçok tarihsel Avrupa nın basit tanımsal önermelere nasıl meydan okuduğunu düşünün. Bunların her biri diğerlerinden farklı bir Avrupa yı temsil etme iddiasındadır. Bu bağlılık ve üyelik örüntülerine yakından bakılırsa dil haritaları, etnik haritalar, bildik ulusal haritalar, ama aynı zamanda yukarıda sözü edilen çeşitli ittifakların haritaları da her birinin Avrupa nın kültürel yapısı, fay hatları ve kırıkları, potansiyel ittifakların ya da çekişmelerin sınırları ve çizgileri hakkında, herhangi bir baskın kimliğin su yüzüne çıkmasını çok zor hale getiren bakış açıları sunduğu görülecektir. Makaleme, okuyucudan Avrupa ve Amerika için bir ikonografi ve ikincinin biraz daha dayanıklı bir biçimde ortaya çıkacağını varsayıyorum düşünmesini isteyerek başlamıştım. Bu elbette altı dolu bir soruydu. Ülkeleri (Almanya yla Amerika yı) ya da kıtaları (Avrupa yla Kuzey Amerika yı) karşılaştırmak daha isabetli olabilirdi ama tam da bu karşılaştırma özelinde bazı kaymaların çok kolay meydana çıkabilecek olması, Avrupa nın altında yatan aldatıcı kimlik dinamiğine işaret ediyor: Kültürel bölge mi? Coğrafi tanım mı? Siyasi ittifak mı? Ekonomik nüfuz sahası mı? Atlantik in her iki tarafında da birbirinden çok farklı cevaplar, verili olarak kabul ediliyormuş gibi görünüyor dikkate değer ölçüde daha karmaşık olan (ve muhtemelen daha önemli) ise sorulardır, eğer onları güneyden doğuya soruyorsak. Anlatılar, mitler, beklentiler Karmaşık görünüyor yarım yamalak hatırlanan sınırların, eski ticaret yollarının, dil alanlarının, ideolojik, ekonomik ve dini bölgelerin ve eski etnik yerleşimlerin yoğun örüntülü izlerinden oluşan bir palimpsest. Prensipte, bunların her biri ve hepsi etkinleştirmeye tabi durumda ve buna bağlı olarak da manipülasyona, hele de Avrupa gibi çelişken bir tanımsal mantığın geçer akçe olduğu bir ortamda. Bask bölgesinden Balkanlar a, Kuzey İrlanda dan Kıbrıs a kadar, kimlikleri ifade etmek ve zaptetmek için verilen birçok mücadeleye tanık olduk. Ve Saskia Sassen (2001) gibi bilim insanlarının bize hatırlattığı üzere, bu gerilimler şehirlerimizin hepsinde gündelik olarak ve sayısız ritüeller halinde tekrar tekrar sahnelendi (kesinlikle Avrupa ya özgü olmayan ve onu tanımlamayan bir durum). Ve buna rağmen, öyle ya da böyle, geçinip gidiyoruz Bu kimlikler birbiriyle çarpıştığında, hiç birimizin görmek istemediği oranda bir şiddet ve aşağılanma ortaya çıkıyor; ama ortaya çıkan denge, en azından zamanın bu evresinde, makul ve kabul edilebilir görü- nüyor. Eğer bizzat yukarıda ele aldığımız bağlılıklar potansiyel olarak sorunun bir parçasıysa, onlara galebe çalan, kimliklerden birini ya da ötekini baskın kılan nedir? Anlatıların, mitlerin ve beklentilerin, kültürel etkinliğimizi kapsamak ve yönlendirmek, kabaca özetlediğim çeşitli kimlik ve farkları etkinleştirmek ya da bastırmak konusunda çok önemli bir rol oynadığını söyleyebilirim. Elbette zararlı olanı engelleme çabası, telgraf gibi ulusaşırı medyalar ortaya çıktığı günden beri varolan bir durum. Ama artık kabul edilmiş olan ulusal hafızayı ve onun 15

6 Palimpsest Olarak Avrupa Kimliği 16 tersi olarak hafıza kaybını kurgulama tekniklerinden oluşan repertuar bir değişim halinde. Öyle ki sorunu Maniheist kontrol ya da çöküş itirazından koparıp, kamusal alanın (temsil ve hafızanın inşası hakkında donanımlı bir tartışmaya yönelik taşıdığı potansiyelden ötürü övülen) çok daha nüanslı idealiyle tanzim etmek bile, yalnızca medyanın donanımlı söylem için bir kaynak ve site olarak önemini vurguluyor. Şu ana kadar sözünü ettiğimiz haritalardan başka, bir de köklü bir karikatür haritaları geleneği var, özellikle uluslararası çatışmaların arttığı dönemlerde ortaya çıkan bu haritalarda Avrupa nın çeşitli ülkeleri yeniden resmedilir ve ülkelere insani nitelikler atfedilir Britanya zıplayan bir İskoç, Rusya Çar yüzlü dev bir ahtapot, Türkiye boylu boyunca uzanmış, etrafındaki kaosa karşı kayıtsız bir halde sigara tüttüren bir Türk Hatırlanan (ya da kurgulanan) geçmişin bozma ve tanımlama potansiyeli medyaların temsilin aracısı ve yayıcısı olarak ölümcül öneminin altını çizer. Medyalar, ne de olsa, hem kamusal, hem özel hafızanın depolarıdır; ve dış dünyanın seçili veçhelerine erişmemiz ve yaşamlarımızı idame ettirdiğimiz metaforları inşa etmemiz konusunda önemli rol oynarlar. Karikatürün bu şekilde ulus-spesifik olarak istihdam edilmesi ve belirli bölgelerin üst- lerinin ayırıcı ve sabit özelliklerle kaplanmaya çalışılması, aşırıya kaçıldığı takdirde kaba bir yaklaşım gibi görünürken, günümüzde zararlı olanı mit ve anlatının gücü vasıtasıyla engelleme çabalarına çok daha üstü kapalı bir haritalama denk düşüyor: Uydu haritaları, ulusaşırı bir temas ve nüfus alanının kanıtı. En az Avrupa kadar fay hattı ve birikmiş kimlik barındıran bir uzayda, 19. yüzyıl baskılarının maddeselliğinden, 20. yüzyıl uydu teknolojilerine geçiş, derinlikli bir geçiş olmuştur. Kapsama alanlarının şekilleri temas bölgeleri, hegemonik nüfuz alanları ( Radio Free Europe u düşünün) ve dışarıdaki göçmenlerle olan ulusal bağları muhafaza edebilme yetisi (TürkSat ın kapsama alanını düşünün) hakkında çok şey söylüyor. Televizyon ve telefon dalgalarının ileticisi olan bu uydular ulusal mitleri yayıyor, haberleri iletiyor ve belirli bir bölgede yaşayanları kendi topraklarına bağlamak konusunda büyük iş görüyor. Belirli özelliğe sahip bir alt grup olarak, kapsama alanları Avrupa nın bir imgesini de yaratan mit-üretici uyduları da unutmamalıyız: Yani izleme amaçlı da olsa, bir füze kalkanı nın parçası olarak da tasarlansalar, askeri uyduları. Böylesi sistemlerin kanıtlanmış (ya da iddia edilen) değerleri ne olursa olsun, gerçek bir savaş alanında kullanılmaktan çok, saldırgan politikalara karşı caydırıcı olmaları amacıyla konuşlandırıldıkları için söylemsel değerleri çok daha fazladır. Bunun gibi uyduların konumlandırılmaları konusu, en azından askeri sözleşmeler ve ideolojik bağlılıklar üzerinden tanımlanan Avrupa nın sınırları, ittifakları ve hoşgörüsü konusunda dikkate değer tartışmalara neden olmuştur. Ama sonuçta, korkutucu potansiyellerine rağmen, bu sistemler mitlerin üstünü örtme, Avrupa nın belirli bir konfigürasyonunun dışında kalanlarla kurulacak ilişkinin sınırlarını ve de bölgeleri tanımlama işlevini görürler. Mobiliteler Çeşitlilik içinde birlik sloganı bütün zarifliğiyle geniş bir alanı kapsar. Daha önce incelediğimiz gibi, geçer akçe olan çeşitlilik anlayışının ne kadar karmaşık olduğunu ve bu çeşitliliği, veçhelerden herhangi birini baskın konuma getiren kontrol etme ve şekillendirme stratejilerini göz önüne almak için çok sayıda neden vardır. Birbirinden farklı Avrupaları ya da daha daha doğrusu Avrupa nın birçok farklı bileşenini betimleyen çok sayıda değişik harita ve onları birbirine bağlayan anlatı teknikleri gördük.

7 Avrupa da Medya, Kültür ve Kimlik Ama mevcut şekliyle Avrupa nın kimliğini nasıl yakalayabiliriz bu sayısız harita ve izlerin ortasında nereye bakmalıyız? Ve işte şimdi hikayenin göbeğine gelmiş bulunuyoruz. Italo Calvino, Invisible Cities3 adlı eserinde, bütünün tüm unsurları önemlidir. Parçaları olmayan bir bütün olamaz, bütüne göndermede bulunmayan hiçbir parçanın anlamı yoktur demişti (1974). Invisible Cities, insanı o boşuna umutlandıran sınıflandırmasıyla kentler ve hafıza, kentler ve arzu, kentler ve işaretler, seyrek kentler, ticaret kentleri, kentler ve gözler, kentler ve isimler Avrupa ya musallat olmuş, Avrupa nın üzerinde rehberlik eden bir ruh gibi salınmakta. Calvino nun parça-bütün yorumu, hem kendinden daha büyük olan bütünü tanımlayan, hem de onun tarafından tanımlanan kentler, bölgeler, diller ve hafızalar arasında yayılmış olan bir Avrupa nın tanımsal mantığına özellikle uygun düşüyor. Teresa de Laurentis, kendi örüntüsünü kendisi oluşturan anlatıya meydan okuması, onun anlamını ve mantığını ve buna bağlı olarak da gücünü açığa vurması bağlamında Görünmez Kentler in açık bir yapıt olduğunu iddia etmişti (47). Calvino anlatı unsurlarının bilindik düzenlenmesini, kentlerin ve hikayelerinin kendi merak uyandırıcı sınıflandırmasıyla ikame ederek, bilindik kurgu türlerine alternatif ve kışkırtıcı bir yaklaşım sunar. Avrupa nın birçok görünümü, anlatısı, miti ve gerçekliği, üretken olan bir yöntemle, bunları herhangi bir yazar bireyin niyetinin dışında anlamlar üretecek biçimde birbirine sürterek, herhangi bir ana anlatıya meydan okur. Nasıl ki Calvino derdini anlatmak için anlatı konvansiyonunun dışına çıkıyorsa, bizim de onu tasavvur etmek ve onunla hesaplaşmak için Avrupa nın dışına çıkmamız gerekiyormuş gibi görünüyor. Elbette mobilite, bizim onun üzerinde zikzaklar çizmemizi, çeşitli sınır bölgelerinden ve sözünü ettiğim fay hatlarından geçmemizi, çeşitli parçaları bir araya getirip bağlantılandırmamızı olanaklı kılıyor. Otoyollarımız, trenlerimiz, hava rotalarımız, telefon ve internet bağlantılarımızı ve az önce belirtildiği gibi, uydu kapsama alanlarımız, hepsi birden bütünü tam anlamıyla bir araya getirmemize katkıda bulunuyor. Ama bana öyle geliyor ki, kavramsal olarak, çok daha faydalı birçok başka giriş kapısı da mevcut. Bunlardan birincisi Avrupa ya dışarıdan, göçlerin, atalarımız olsun, Avrupa yı daha iyi bir yaşam düşünün gerçekleşeceği yer olarak gören, güney ve doğudan gelen yeni ve umutlu göçmenler olsun, hareket halindeki grupların durmaksızın üzerinden geçtiği Avrupa nın perspektifinden yaklaşmak. Bu oldukça güçlü bir perspektif olduğu gibi, Avrupa kimliğinin dinamiklerini yeniden düşünmek için yöntemler de ortaya koyuyor. Afrika dan ya da Ortadoğu dan ya da en doğu sınırından göründüğü şekliyle Avrupa nın, bir vaatler, hoşgörü ve mantık diyarı olarak göz alıcı bir dokunulabilirliği var. Amerika nın rolüyle ilgili de bununla ilintili çok farklı olsa da bir dinamiğin iş başında olduğu görülebilir. Burada, dışarıdan yapılan tanım, gelenek, nitelik ve mirasın mekanı olarak Avrupa dan, çökmekte olan, sosyalist tarihsel yapıntı olarak Avrupa ya (söz konusu Amerikalı hakkında çok şey anlatan görüş) dek çeşitli tanımlayıcıları ayağa getirir. Halkların göçleriyle de ilgili olsa, kültürel davranış ve yapıntılarla da ilgili olsa; dışarıdan bakış sergilemeye çalıştığımız çok sayıda ayrım ve gerilimin üzerine astar çekerek Avrupa yı bir bütün olarak görme eğilimindedir. İkinci bir yaklaşım ise uzun süre boyunca Avrupa yı istila etmiş ve oluşturmuş olan tuhaf tarihsel ayrışımların bazılarını didiklemektir. Avrupa nın parçalanmış görünen kültürel ve toplumsal alanının aslında derin ve kimi zaman görünmez olan, temeldeki birlikler tarafından boydan boya çiğnendiği ve bir araya getirildiği iki örnek vakadan söz edeceğim. Savaş arifesinde çeşitli ülkelerin karikatürize edildiği bir dizi siyasi haritadan bahis açmıştım. Bu husumet noktasına varan bir çeşitliliktir. Milliyetçilik bayrağının insanları harekete geçirmek için, onları kendi ölümlerine gitmeye sevk edecek kadar etkili olduğu kanıtlanmış 17

8 Palimpsest Olarak Avrupa Kimliği 18 bir gerçektir. Ama yine de, o saldırgan ulusal ayrımlarının altında bile aile ilişkileri ve kan bağlarının birliği yatmaktaydı. Avrupa, neredeyse çözülmesine ramak kaldığı o anlarda bile, köklü biçimde birbirine bağlanmış bir dizi hanedana kimi zaman melezleşmeyle sonuçlanan ve yer yer birbirinden farklı ulusal mantıkları maskeleyen girift bir evlilikler ağı sahip olageldi. Yunanistanlı II. Konstantin, İspanyalı Juan Carlos, Prusya ve Almanya dan II. Wilhelm, Danimarkalı VIII. Frederick, Hesseli Alice ve diğerlerinin ortak yönü hepsinin bir şekilde İngiltere kraliçesi Victoria yla akrabalıklarının oluşuydu. Bu anlamda, hanedanların nesepleri Avrupa yı bir birlik olarak sergilemenin, doku farklılıklarını anlamlandırmanın bir başka aracı haline geliyor. Ve bu sadece hanedanlar için de söz konusu değildir. Yakın zamanda gerçekleşen Avrupa savaşlarına, sözgelimi İkinci Dünya Savaşı na, baktığımızda da, altta yatan birliğin vasıtasının, yüzeydeki ulusal dayanışma görüntüsüne rağmen çatışmanın tüm taraflarından kar elde etmeyi başaran ulusaşırı şirketler sektörü olduğunu görürüz. Bir kez daha, iktidar ve paranın kendi mantığı, avamın kafasını karıştıran fark ve düşmanlık mikro-anlatılarıyla çelişir gibi görünmektedir. Bir başka örnekse Avrupa kültürüne yakından bakıldığında bulunabilir. Müzik ve resmin belirli katmanları her zaman için ulusaşırı bir dolaşım ve öneme haiz olmuştur. Eserlere içkin olan değer ve dehanın simini bir yana bırakırsak, bu müzikal ve görsel unsurların belirli baskın aktörlerin onayından yararlandıklarını görürüz kilise, hanedan ve sanayi sınıfıyla onların beğeni danışmanları gibi. Bach ve Rubins 17. yüzyıldan bugüne sınırları aşmakta hiç zorluk çekmemişlerdir ve devlet güdümlü kurumların (devlete ait konser salonları ve müzeler) programları karşılaştırıldığında, sınır tanımayan bir tutarlılık dikkat çeker. Bu kucaklayış muhtemelen Avrupa dan çok batılılıkla ilgili bir durumdur (her ne kadar ABD de üzerine basa basa Avrupalı olarak konumlandırılmış olsa da Prada, Louis Vitton ve Hermes ne kadar Avrupalıysa o kadar). Ama her durumda birleştirici bir kültürel kucaklayıştır. Mesele buysa, bu algılanışı Hollywood un ya da McDonalds ve Starbucks ın kaderiyle karşılaştırın bunlar halk tarafından kucaklandıkları halde beğeni yargıçları tarafından kültürel bir tehdit olarak görülürler (öyle ki, Louis Vitton, Prada ve diğerleriyle karşılaştırıldıklarında Bach ve Rubens in durumunu dikkate almıyorum bile!) (Uricchio 1996, 67 82). Bu iki kültürel formun son derece tuhaf ayrışımı Avrupa nın tanımsal süreci hakkında çok şey anlatıyor. Tıpkı hanedan örneğinde olduğu gibi, belirli hiyerarşi biçimlerine gösterilen hoşgörü (belirli başka ortak kültür biçimlerine gösterilen hoşgörüsüzlüğün aksine) ileriki araştırmalar için şahane bir başlangıç noktası teşkil ediyor. Son olarak, üçüncü bir mobilite mekanı Avrupa yı ve kimliğini anlamak yolunda bize birçok done sunma potansiyeli taşıyor. Değişen Medya Değişen Avrupa adını taşıyan bir Avrupa Bilim Kurumu (ESF) projesinde yer almıştım. Çeşitli araştırmacılardan oluşan ekibimiz, daha önce değindiğim fay hatlarında ve sınır bölgelerinde yer alan kentleri ziyaret etmişti Berlin (tarihsel ayrışımlar, duvarın bünyesinde ideolojik fay hatları), Bilbao (Bask ayrılıkçılığı, buna rağmen Guggenheim gibi uluslararası sembollerin kucaklanışı), Budapeşte (Doğu ve Batı, artı tarihsel kabuklanmalar), Palermo (Afrika ve Avrupa, sayısız kültürel astar) ve İstanbul (iç ve dış, Avrupa ve Asya, Hristiyanlık ve İslam) gibi kentleri. Bu kentler kimlik olarak tarihsel karmaşıklıkların ve süregiden çekişmelerin damga vurduğu, palimpseste özgü çeşitli katman ve astarların boydan boya kapladığı mekanlardı. Bu kentler bizim için, burada değindiğim durumlara, kimi zaman fazlasıyla cesaret kırıcı hale geldikleri için soyutlamalar ya da apaçık ortada olan klişeler olarak havada salınan süreçlere elle tutulabilir bir erişim sağladı. Bu kentlerde yaşadığımız karşılaşmalar Avrupa kimliğinin genel dinamiğine ilişkin geneli

9 Avrupa da Medya, Kültür ve Kimlik kavramaya yarayan numuneler olarak işlev gördü mobiliteyle gelecekte yapılacak çalışmalar için çok şey vaat eden bir temas kurulmasını sağladı. Çalışmalarımızın meyveleri kitap olarak basılmış durumda (Uricchio, 2008) ama benim bu çalışmayı vurgulamamın metodolojik bir sebebi var: Soyutluk derecesinde derine giden karmaşıklıklar belirli mekan ve zamanlarda somut bir biçimde su yüzüne çıkıveriyorlar. Bu üç mobilite çeşidi cisimleşmiş ya da kültürel bir formda oldukları fark etmeksizin ötekilerin göçleri; ulusaşırı hanedan neseplerinin uzun, görünmez ve sorgulanmayan devamlılıkları ya da elit beğeni ya da sermaye nosyonları; ve tıpkı kentler projemizdeki gibi kimlik nosyonlarını merkez alan lokasyona özgü hareketlilikler bunların üçü de zengin katmanlı bir dizi haritanın ötesine geçebileceğimiz mekanlar sunuyorlar bize. Sürekli yinelenen açık gerçeklerin kuşatmadığı ve bilindik anlatıların üzerini örtmediği bir Avrupa nın biçimlerini ortaya çıkarabileceğimiz lokasyonlar bunlar. Ve önümüze yeni bir gözle bakmamızı sağlayabilecek ve bunu yaparken de, yeni kavrayış yolları bulmaya bizi zorlayabilecek bir perspektif koyuyorlar. Notlar 1 Palimpsest eski zamanlarda üzerine yazı silinerek başka yazıların yazılmasına olanak veren parşömen türüne denir (ç.n.). 2 İsviçreli psikolog Hermann Rorschach tarafından geliştirilen bu test, deneklerin mürekkep izleriyle ilgili algılarının kaydedilmesi ve hem psikolojik yorumlar, hem de karmaşık bilimsel algoritmalar yoluyla analiz edilmesinden oluşur (ç.n.). 3 Görünmez Kentler (ç.n.). Bibliyografya Calvino, Italo. Invisible Cities. New York: Harcourt Brace, (Özgün baskı: Le città invisibili. Giulio Einaudi Editore, 1972.) De Laurentis, Teresa. Semiotic Models, Invisible Cities. Der. Harold Bloom. Italo Calvino. Philadelphia: Chelsea House Publishers, Sassen, Saskia. The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton: Princeton University Press, Smil, Vaclav. Global Catastrophes and Trends: the Next Fifty Years. Cambridge, MA: The MIT Press, Uricchio, William. Displacing Culture: trans-national culture, regional elites, and the challenge to national cinema. Der. A. van Hemel, H. Mommas ve C. Smithuijsen. Trading Culture: GATT, European Cultural Policies and the Transatlantic Market. Amsterdam: Boekmanstichting, Uricchio, William (Der.). We Europeans? Media, Representations, Identity Chicago and Bristol: University of Chicago Press and Intellect Press, Wintle, Michael. The Image of Europe: Visualizing Europe in Cartography and Iconography Throughout the Ages. Cambridge: Cambridge University Press,