Ortaöğretim Öğrencilerinin Empatik Eğilimleri ve İşbirliği Yapma Karakterlerinin İnsani Değerlerini Yordaması ve Bu Özelliklerinin İncelenmesi *

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice 12 (2) [Ek Özel Sayı/Supplementary Special Issue] Bahar/Spring Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Ortaöğretim Öğrencilerinin Empatik Eğilimleri ve İşbirliği Yapma Karakterlerinin İnsani Değerlerini Yordaması ve Bu Özelliklerinin İncelenmesi * Esra DERELİ a Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Ayşe AYPAY Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Öz Bu araştırmada, ortaöğretim öğrencilerinin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değerlerinin özlük niteliklerine göre farklılaşıp farklılaşmadığı ile öğrencilerin empatik eğilim ve işbirliği yapma karakter özelliklerinin insani değerlerini yordama düzeyinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırmanın örneklemini Adana ve Eskişehir de ortaöğretime devam eden 504 öğrenci oluşturmaktadır. Araştırmada KA-Sİ Çocuk ve Ergenler İçin Empatik Eğilim Ölçeği Ergen Formu; İnsani Değerler Ölçeği ve Mizaç ve Karakter Envanterinin (Türkçe TCI) İşbirliği Yapma Karakter Özelliği Alt Boyutları kullanılmıştır. Verilerin analizinde betimsel istatistikler, t-testi, ANOVA, Çoklu Regresyon Analizi teknikleri ile yapılmıştır. Araştırmanın sonucunda empatik eğilimin, işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutlarının ve insani değerlerin cinsiyet, anne eğitim değişkenlerine göre anlamlı düzeyde farklılaştığı bulunmuştur. İnsani değerlerin sınıf düzeyi değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaştığı görülmüştür. İşbirliği yapma karakter özelliği alt boyutlarının ve insani değerlerin ailenin gelir düzeyi ve baba öğrenim düzeyi değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaştığı bulunmuştur. Ayrıca empatik eğilim alt boyutlarının sorumluluk, dostluk, barışçıl olma, saygı, dürüstlük ve hoşgörü insani değerlerini anlamlı düzeyde yordadığı; işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutlarının ise sorumluluk, dostluk, barışçıl, saygı, dürüstlük ve hoşgörü insani değerlerini anlamlı düzeyde yordadığı bulunmuştur. Anahtar Kelimeler Empatik Eğilim, İnsani Değer, İşbirliği Yapma Karakter Özelliği, Ortaöğretim. Kişilerin karşılıklı olarak birbirlerini anlamaları, dinlemeleri ve kabul etmeleri toplumsal yaşamı düzenleyen en önemli özelliklerdendir. Kişilik özellikleri kişiler arası ilişkileri sürdürmedeki önemli faktörlerdendir (Fitness ve Curtis, 2005). Cloninger (1994) kişiliği mizaç ve karakter olmak üzere iki temel bileşendeki normal ve anormal * Bu çalışma Ekim 2011 tarihleri arasında Eskişehir de düzenlenen Değerler Eğitimi Sempozyumu nda sunulan bildirinin genişletilmiş halidir. a Dr. Esra DERELİ Okulöncesi Eğitimi alanında yardımcı doçenttir. Çalışma alanları arasında erken çocuklukta psikososyal gelişim, davranış problemleri, sosyal problem çözme, duygusal gelişim, sosyal beceri, değer eğitimi yer almaktadır. İletişim: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü, Okulöncesi Eğitim Ana Bilimdalı, Meşelik Yerleşkesi, Odunpazarı, Eskişehir. Elektronik posta: esdereli@hotmail.com, derelie@ogu.edu.tr Tel: /1645. değişimlerle açıklamaktadır. Kişiliğin mizaç boyutu algıya dayalı huylar ve becerilerde bireysel farklılıkları yansıtır. Kişiliğin karakter özellikleri ise daha çok kültürel olarak oluşturulmaktadır. Cloninger e göre karakter özellikleri kendini yönetme, işbirliği yapma ve kendini aşma olmak üzere üç temel boyuttan oluşmaktadır. Ancak bu boyutlardan kendini yönetme ve kendini aşma özellikleri daha çok bireyin kendisi ile ilişkili iken; işbirliği yapma özelliği daha çok kişilerarası etkileşimle ilişkilidir. İşbirliği yapma karakter özelliği sosyal kabul, empati, yardımseverlik, acıma ve erdemli-vicdanlı olmaktan oluşur. İşbirliği yapan insanlar hoşgörülü, empati yeteneği olan, yararlı, sevecen ve erdemlidirler (Cloninger). Yalın, güven dolu ve ileriye dönük ilişkilerin başlatılabilmesinde empatik eğilim oldukça önemlidir. Empatik eğilimin olduğu bir iletişimde kişi, yargılanmadan dinlendiğini, kabul edildiğini, insan

2 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ olarak varlığından dolayı önemli ve değerli olduğunu hissetmektedir (Ataşalar, 1996). Empati faklı kuramcılarca (Davis, 1980; Eisenberg ve Strayer, 1987; Rogers, 1983; Worthington ve Wade, 1999) bazen örtüşen bazen birbirini tamamlayan biçimlerde tanımlanmakla birlikte; empatiyi geniş bir çerçevede tanımlayan Rogers a göre empati, bir kişinin belli bir duruma ilişkin olarak karşısındakinin duygu ve düşüncelerini doğru olarak anlaması, onun hissettiklerini hissetmesi ve bu durumu ona iletme sürecidir. Psikoanalitik kuramcılar, empatinin ilk tohumlarının erken çocukluk döneminde çocuk-ebeveyn ilişkileri ile atılmaya başlandığını ileri sürmektedir. Sosyal öğrenme kuramcıları ise, empatinin toplumsal ilişkiler bağlamında kazanılacağını ileri sürmektedirler. Bu görüşe göre, bireyin geçmiş yaşantısının empati gelişimini etkilediği söylenmektedir (Körükçü -Sarıyüce, 2004). Empati yeteneği bireylerin başkalarının duygusal tepkilerini doğru değerlendirmesini ve doğru sosyal-uygun davranışlar seçmesini sağlar (Fitness ve Curtis, 2005). Empatik eğilim ise, kişilerin günlük yaşamlarındaki empati kurma potansiyelidir (Dökmen, 1987). Empatik eğilim, bilişsel ve duygusal bileşenleri olan çok boyutlu bir yapıdır. Empati ve davranış arasındaki ilişkinin tam olarak geliştirilebilmesinde empatinin hem duygusal hem de bilişsel bileşenleri önemlidir. Duygusal empati, genellikle başka bir kişinin duygularını hissetmesini kolaylaştıran etkili bir özellik olarak tanımlanır. Empatik eğilimin duygusal boyutunda bireyin hissettiği duygunun paylaşılması ya da bireye karşı sempati duyulması vardır. Bu boyutta kişi karşısındakiyle duygusal bir paylaşım içine girmekte onun gibi hissetmektedir (Brems, 1989; Gini, Albiero, Benelli ve Altoe, 2007; Jolliffe ve Farrington, 2006). Bilişsel empati ise, başkalarının duygularını anlamayı kolaylaştıran bir bilişsel yetenek olarak ifade edilmektedir. Bilişsel boyutta kişi karşısındakinin neler hissettiğini anlayabilmelidir. Empatinin bu boyutunda, başkalarının bakış açılarını anlama ve tanımlama yeteneği yansıtılmaktadır. Empatik eğilimin bilişsel boyutunda bir kişinin içinde bulunduğu durumu anlamak önemli iken, duygusal empatide kişinin bulunduğu durumu hissetmek önemlidir (Zahn- Waxler ve Radke-Yarrow, 1990). Kişilik özellikleri gibi değerler de bireyin davranışlarını, karar stratejilerini, motivasyonlarını, tutum ve kişiler arası ilişkilerini etkileyen içsel bileşenlerindendir. Ancak değer ve kişilik birbirinden farklıdır. Kişilik bireyin kalıcı özellikleri iken; değer bireyin kalıcı hedefleridir. Kişilik genellikle bireye en doğal gelen davranışları temsil ederken; değer belirli bir durumda seçimleri temsil eder (Parks ve Guay, 2011). Değerler genellikle, sosyal olarak ebeveynler, öğretmenler arkadaşlar ve çevredeki diğer bireylerle kurulan iletişimle kazanılmaktadır. Bireyin önem verdiği değerlerle toplumun önem verdiği değerler çelişebilir ancak uyumlu da olabilir. Değerler sonradan öğrenilmişlerdir ve bireyin içinde bulunduğu durum, eğitim, yaş, fiziksel güç, yaş evresi, kültür gibi değişkenlere bağlı olarak değişmektedir (Schwartz, 2011). Schwartz (1992) değeri, bireylerin yaşamlarında yol gösterici ilkeler olarak hizmet eden motivasyonlar ve amaçlar olarak tanımlamaktadır. Ayrıca Schwartz (1999) değeri genellikle davranışların seçilmesine, olayların ve insanların değerlendirilmesine, davranışların açıklanmasına yardımcı olan sosyal bir aktör olarak nitelendirmektedir. Lewin e göre de, değerler bireylerin davranışlarını etkiler ancak amaçları oluşturmazlar; değerler bireye önemli bir durumda hangi davranışın olumlu hangi davranışın olumsuz olduğunu belirlemede yol göstericidir (Lewin, 1952, s. 1-3 ten akt., De Raad ve Van Oudenhoven, 2008). Rokeach (1973) değerleri yaşam amacına karşılık bireysel veya sosyal olarak tercih edilen belirli/spesifik bir davranış biçimi veya yaşam amacına olan daimi bir inanç olarak tanımlamıştır. Değerler, bireyin davranışları ve kararlarına kılavuzluk eden, birey için neyin önemli olduğunu yansıtan göreceli olarak kalıcı bir özelliğidir. Değerler, bireyin hayatı boyunca ulaşmak istediği hedeflerdir (Rokeach, 1968). Empatik eğilim ve işbirliği yapma karakter özeliği gibi görece kalıcı kişilik özelliklerinin bireylerin neyi önemli kabul edecekleri ve davranış tercihleri üzerinde bir etkisinin olması beklenir. Bu nedenle empatik eğilim ve işbirliği yapma karakter özelliğinin insani değerler üzerindeki etkisinin belirleneceği araştırmaların yapılması önemli görülmektedir. Ayrıca ergenlik dönemi bireylerin ben kimim ve değer verdiklerim ne? sorularına cevap bularak uyumlu, tutarlı, özgün ve doğru bir kimlik geliştirmeye çalıştığı bir gelişim dönemidir. Kimlik kazanımı süreci kendini tanıma, kendine güven ve toplumda güvenli bir rol edinmeyi kapsar. Duygular, özlemler, tutumlar, önem verilen insanlarla kurulan ilişkilerin niteliği ergenin kendini tanımlamasında önemli rol oynamaktadır (Dereboy, 1993). Fizyolojik olduğu kadar ruhsal olarak da olgunlaşan ergen dünyaya bakışında, dünyaya ilişkin düşüncesinde yeni birçok yol geliştirir (Erikson, 1968, 1974). Bu süreçte değer tercihleri de netleşmeye başlar. Bu nedenle, bu araştırmada ergenlik dönemindeki ortaöğretim öğrencilerinin empatik eğilim ve işbirliği yapma karakter özelliklerinin insani değerlerini yordama düzeyi; empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değerlerin öğrencilerin özlük niteliklerine göre farklılaşıp farklılaşmadığının belirlenmesi amaçlanmıştır. 1250

3 DERELİ, AYPAY / Ortaöğretim Öğrencilerinin Empatik Eğilimleri ve İşbirliği Yapma Karakterlerinin İnsani Değerlerini... Amaç Yöntem Bu araştırmada ergenlik dönemindeki ortaöğretim öğrencilerinin empatik eğilim ve işbirliği yapma karakter özelliklerinin insani değerlerini yordama düzeyi; empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değerlerin öğrencilerin özlük niteliklerine göre farklılaşıp farklılaşmadığının belirlenmesi amaçlanmıştır. Alt Amaçlar Ortaöğretim öğrencilerinin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutları ve insani değerleri öğrencilerin özlük niteliklerine (cinsiyet, sınıf düzeyi, anne eğitim, baba eğitim, gelir düzeyi, kardeş sayısı) göre farklılaşmakta mıdır? Ortaöğretim öğrencilerinin empatik eğilimleri ve işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutları insani değerlerini anlamlı biçimde yordamakta mıdır? Araştırmanın Deseni Bu araştırma, mevcut durumu sorgulayan betimsel bir araştırmadır. Ortaöğretimin farklı sınıf düzeyine devam eden öğrencilerin empatik eğilim, işbirliği karakter özelliği ve insani değerlerini incelemek için ilişkisel tarama modelinden yararlanılmıştır. Bu modelde birden fazla değişken arasındaki birlikte değişimin varlığını ve derecesini belirlemek amaçlanmaktadır. Bu çalışmada, ortaöğretim öğrencilerinin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değerler ile cinsiyet, anne eğitim durumu, baba eğitim durumu, devam ettikleri sınıf, kardeş sayısı değişkenler arasındaki ilişkiyi ve empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ile inasni değerler arasındaki ilişkiyi belirleme amaçlandığından, araştırmanın deseni ilişkisel tarama modeli olarak tasarlanmıştır. Veriler, farklı yaşlardaki bireylerden elde edilmiş ve kesitsel araştırma düzeni kullanılmıştır (Büyüköztürk, 2005; Karasar, 2010). Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini Adana ve Eskişehir de ortaöğretime devam eden 9., 10., 11. ve 12. sınıf öğrencileri oluşturmaktadır. Bu araştırmanın örneklemi ise, biri Adana da diğeri Eskişehir de olmak üzere iki lisede öğrenimine devam eden toplam 504 öğrenciden oluşmaktadır. Yaşları arasında değişen öğrencilerin yaş ortalaması tir. Cinsiyetini belirtmiş olan öğrencilerden 281 i (%55.8) kız ve 219 u da (%43.5) erkektir. Sınıf düzeyini belirtmiş olan öğrencilerin 112 si (%22.2) 9. sınıf ; 124 ü (%24.6) 10. sınıf; 123 ü (% 24.4) 11. sınıf ve 139 u (%27.6) 12. sınıf öğrencisidir. Öğrencilerin anne öğrenim durumunu belirtmiş olanlarından 284 ünün (%56.4) annesi ilköğretim mezunu, 168 inin (%33.3) annesi ortaöğretim mezunu ve 37 sinin (%7.3) annesi üniversite mezunudur ya da lisansüstü öğrenimlidir. Öğrencilerin baba öğrenim durumunu belirtmiş olanlarından 228 inin (%45.2) babası ilköğretim mezunu, 194 ünün (%38.5) babası ortaöğretim mezunu ve 69 unun (%7.3) babası üniversite mezunudur ya da lisansüstü öğrenimlidir. Veri Toplama Araçları Bu araştırmada öğrencilerin empatik eğilimlerinin belirlenmesi amacıyla Kaya ve Siyez in (2010) KA-Sİ Çocuk ve Ergenler İçin Empatik Eğilim Ölçeği Ergen Formu; insani değerlerinin belirlenmesi amacıyla Dilmaç (2007) İnsani Değerler Ölçeği; işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutlarının belirlenmesi amacıyla da Köse ve arkadaşlarının (2004) Mizaç ve Karakter Envanteri (Türkçe TCI) İşbirliği Yapma Karakter Özelliği Alt Boyutları (sosyal kabul-sosyal hoşgörüsüzlük; yardım severlik-yardım sevmemezlik; acıma-inkitamcılık; temiz kalplilik vicdanlılık-kendi kendine yarar sağlama) kullanılmıştır. KA-Sİ Çocuk ve Ergenler İçin Empatik Eğilim Ölçeği (KA-Sİ EEÖ) Ergen Formu: Kaya ve Siyez (2010) tarafından geliştirilen KA-Sİ EEÖ nün denemelik madde havuzunun oluşturulmasında literatürdeki empatik eğilim ölçeklerinden yararlanılmıştır. Bilişsel ( Bir arkadaşım sınavlardan kötü not aldığında onun duygularını anlayabilirim ) ve duygusal ( Karşımda ağlayan birini gördüğümde benim de gözlerim dolar ) olmak üzere iki boyutlu empatik eğilim modelinden yola çıkılarak 18 i bilişsel empati, 14 ü duygusal empatiyi ölçebileceği düşünülen toplam 32 maddelik bir havuz oluşturulmuştur. Deneme formunda ikisi bilişsel ikisi de duygusal empati olmak üzere dört olumsuz madde yer almıştır. Ölçeğin yanıtlama biçimi (1) Bana hiç uygun değil, (2) Bana biraz uygun, (3) Bana oldukça uygun ve (4) Bana tamamen uygun şeklinde dört dereceli bir yapıda düzenlenmiştir. Ölçek formu sınıflar arasındaki toplam 751 öğrenciye uygulanmıştır. Her bir maddeden alınan puanlarla ölçeğin tümünden alınan puanlar arasındaki korelasyonlar hesaplanmış ve madde-test puanı korelasyonu.40 ın altında olan maddeler atılmıştır. Kalan maddeler üzerinden açıklayıcı faktör analizi yapılmıştır. Faktör analizinde iki boyutlu empati 1251

4 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ modeli dikkate alınarak boyut sayısı 2 ile sınırlandırılmış ve varimax dik döndürme tekniği uygulanmıştır. AFA her sınıf düzeyi için ayrı ayrı yapılmış ve analiz sonuçlarına göre her bir maddenin hangi sınıf düzey(ler)inde işleyip hangilerinde işlemediği incelenmiştir. Her sınıf düzeyinin yanı sıra 6-8. sınıfların verileri birlikte ve sınıfların verileri birlikte düşünülerek faktör analizleri tekrar yapılmıştır. Altıncı-sekizinci sınıfların faktör analizi sonuçları ile sınıfların faktör analizi sonuçları karşılaştırılarak incelenmiş ve her iki grupta da en az iki sınıf düzeyinde işleyen 17 madde tespit edilmiş ve bu iki grup birleştirilerek KA-Sİ EEÖ nün Ergen Formu oluşturulmuştur. 17 maddelik ergen formu için sınıfların verileri birleştirilerek faktör analizi tekrarlanmıştır. Ergen formu için 751 öğrencinin verileri üzerinden faktör analizi yapılmadan verilerin faktör analizi için uygunluğu test edilmiş ve KMO değeri.91, Bartlett Testi ise anlamlı bulunmuştur (X²= , df=136, p<.000). Bu sonuçlar eldeki verilerin faktör analizi için uygun olduğunu ve faktör analizi yapılabileceğini göstermiştir. Ayrıca her bir maddenin tüm ölçek puanları ve ilişkili olduğu alt boyut toplam puanları ile korelasyonları hesaplanmış ve her bir maddenin ölçeğin tümünden yüksek ve düşük puan alanları ayırt edip etmediğini sınamak için t-testi yapılmıştır. KA-Sİ EEÖ Ergen Formu 10 u duygusal (Örnek; Arkadaşları tarafından dışlanan birini gördüğümde üzülürüm ), 7 si bilişsel empatiyi (Örnek; Arkadaşlarımın canını sıkan bir şeyler olduğunda onlar söylemeseler de hal ve hareketlerinden anlarım ) ölçen 17 maddeden oluşmaktadır. Duygusal empati alt boyutundaki 10 maddenin faktör yükleri.49 ile.66, ait oldukları alt boyut toplam puanları ile korelasyonları.51 ile.83, ölçeğin tümünden alınan puanlar ile korelasyonları.52 ile.79 arasında değişmektedir. Bilişsel empati alt boyutundaki 7 maddenin ise faktör yükleri.56 ile.76, ait oldukları alt boyut toplam puanları ile korelasyonları.52 ile.81, ölçeğin tümünden alınan puanlar ile korelasyonları.47 ile.70 arasında değişmektedir. Döndürme sonrası 17 maddelik KA-Sİ EEÖ Ergen Formu toplam varyansın ini açıklamaktadır. Açıklanan toplam varyansın ü duygusal empati alt boyutu, ü ise bilişsel empati alt boyutuna aittir. KA-Sİ EEÖ Ergen Formu nun açıklayıcı faktör analizi sonucunda elde edilen iki faktörlü yapısını test etmek için DFA yapılmıştır. Ölçeğin DFA modeline ilişkin uyum parametreleri (X²=270.89; sd=125; X²/sd=2.16; GFI=.96; AGFI=.95; CFI=.96; RMSEA=.02; SRMR=.03) olarak belirlenmiştir. KA-Sİ EEÖ Ergen Formu nun iç tutarlılığını gösteren Cronbach Alfa katsayısı, ölçeğin tümü için.87,.duygusal empati için.82 ve bilişsel empati alt boyutu için ise.82 bulunmuştur. Ölçeğin bir hafta arayla 188 öğrenciye uygulanması sonucu elde edilen test-tekrar test güvenirlik katsayısı ölçeğin tümü için.75, duygusal empati alt boyutu için.73 ve bilişsel empati alt boyutu için.69 olarak bulunmuştur. Test-tekrar test güvenirlik çalışmasının yapıldığı grubun verileri üzerinden yapılan hesaplamalarda ölçeğin tümü için Cronbach Alfa katsayısı.91, duygusal empati için.89 ve bilişsel empati için.81 bulunmuştur. Duygusal empati alt boyutunun puanları ile tüm ölçek puanları arasında.95, bilişsel empati alt boyutunun puanları ile tüm ölçek puanları arasında.87, duygusal ve bilişsel empati alt boyutları arasında ise.68 korelasyon bulunmuştur. Ölçekte olumsuz madde olmadığı için katılımcı yanıtlarının puan değerleri yanıtlama biçimine paralel olarak toplanmaktadır. Ölçekten duygusal empatiyi ölçen 10 maddeye verilen yanıtların puanlarının toplanmasıyla elde edilen duygusal empati alt boyutu puanı, bilişsel empatiyi ölçen 7 maddeye verilen yanıtların puanlarının toplamı ile elde edilen bilişsel empati alt boyutu puanı ve bu ikisinin toplamı ile elde edilen toplam empatik eğilim puanı olmak üzere üç ayrı puan elde edilmektedir. Duygusal empati alt boyutundan elde edilecek minimum puan 10x1=10, maksimum puan 10x4=40, bilişsel empati alt boyutundan elde edilecek minimum puan 7x1=7, maksimum puan 7x4=28, minimum toplam empatik eğilim puanı 17x1=17, maksimum toplam empatik eğilim puanı ise 17x4=68 dir. Ölçekten alınan puanlar arttıkça empatik eğilim artmakta, düştükçe empatik eğilim azalmaktadır. İnsani Değerler Ölçeği: İnsani Değerler Ölçeği Dilmaç (2007) tarafından ortaöğrenim düzeyindeki öğrenciler için geliştirilmiştir. İnsani Değerler Ölçeğinin madde havuzunu oluşturmak için, 170 öğrenciden bazı evrensel değerlere ilişkin açık uçlu ifadelerle ilgili görüşlerini belirtmeleri istenmiştir. Bu görüşlere dayalı olarak oluşturulan 95 maddelik form 65 kişilik bir gruba uygulanarak anlaşılmayan ifadeler belirlenmiş ve bu maddeler elenerek madde sayısı 85 e düşürülmüştür. Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanından 15 uzman görüşü doğrultusunda 74 maddelik İnsani Değerler Ölçeği deneme formu oluşturulmuştur. Ölçek 322 kişilik bir öğrenci grubuna uygulanmıştır. İnsani Değerler Ölçeğinin (İDÖ) tek boyutlu olup olmadığı Temel Bileşenler Analizi ile test edilmiştir. Ölçeğin birbirinden ilişkisiz faktörlere ayrışması beklentisi ise Varimax dik döndürme tekniği uygulanarak incelenmiştir. Temel bileşenler analiz sonucunda 22 faktör saptanmıştır. Ancak faktör yapısının fazla olması yorumlamada güçlüklere yol açtığından ve 1252

5 DERELİ, AYPAY / Ortaöğretim Öğrencilerinin Empatik Eğilimleri ve İşbirliği Yapma Karakterlerinin İnsani Değerlerini... kuramsal açıklamalar doğrultusunda ölçek maddelerinin en fazla 6 faktörde toplanması düşünüldüğünden 6 faktörlü çözüm aranmasına karar verilmiştir. Ölçekte yer alan maddelerin öğrencileri insani değerlere sahip olma bakımından ne derece ayırt ettiğini değerlendirmek amacıyla, ölçek faktör puanlarına göre üst %27 lik puan aralığındakiler ile alt %27 lik puan aralığındakilerin madde puan ortalamaları arasındaki farkın anlamlılığına ilişkin yapılan analizler ölçeğin bireylerin insani değerlere sahip olma açısından ayırt edici yapıda olduğunu göstermiştir. Her biri 7 madde içeren faktörler sırasıyla Sorumluluk, Dostluk/Arkadaşlık, Barısçı Olma, Saygı, Dürüstlük, Hoşgörü olarak adlandırılmıştır. Faktörlerdeki maddelerin faktör yük değerleri ve açıkladıkları varyans sırasıyla şöyledir: , %16,09; , %5,60; , %3.87; , %3.30; , %2.99; , %2.63. t-testi sonuçları, tüm maddelerde üst %27 lik grubun madde ortalama puanının, alt %27 lik grubun aynı puanında anlamlı bir şekilde (p<.001) yüksek olduğunu göstermiştir. Faktörler ve ölçek bütünü için alfa iç tutarlılık katsayıları sırası ile.73,.69,.65,.67,.69,.70 ve. 92 bulunmuştur. İDÖ nün 150 ortaöğretim öğrencisine 20 gün ara ile iki kez uygulanarak hesaplanan test-tekrar test güvenirlik katsayıları alt faktörler ve ölçek bütünü için sırasıyla şöyledir:.73,.91,.80,.88,.75, Ölçekte, insani değerler süreci (Sorumluluk, Dostlu/Arkadaşlık, Barışçı Olma, Saygı, Hoşgörü, Dürüstlük olarak) altı boyutta toplam 42 madde ile ölçülmektedir. Bu ölçek bireysel veya gruplar halinde uygulanabilen Likert tipi bir ölçektir. Ölçekteki maddeler beş basamaklı Likert Tipi (A: Hiçbir Zaman, B: Nadiren, C: Arasıra, D: Sık Sık, E: Her Zaman) bir dereceleme ölçeği şeklinde ifade edilmiştir. Maddeler A:1- B:2- C:3- D:4- E:5 şeklinde puanlanmıştır. Puanların artması/azalması bireylerin insani değerlere daha fazla sahip olduğunu/olmadığını göstermektedir. Mizaç ve Karakter Envanteri (Türkçe TCI) İşbirliği Yapma Karakter Özelliği: Mizaç ve karakter envanteri [Temperament and Character Inventory (TCI)], Cloninger in kişiliğin iki temel bileşeni olan mizaç ve karakterdeki normal ve anormal değişimleri açıklayan psikobiyolojik kişilik modeline dayalı olarak geliştirilmiş bir ölçektir (Köse ve ark., 2004). Mizaç ve Karakter Envanteri (Türkçe TCI) Köse ve arkadaşları tarafından uyarlanmıştır. Mizaç ve Karakter Envanteri dördü mizaç (yenilik arayışı, zarardan kaçınma, ödül bağımlılığı, sebat etme) ve üçü karakter (kendini yönetme, iş birliği yapma, kendini aşma) olmak üzere kişiliğin yedi temel boyutunu ölçmeye yaramaktadır. Ölçek Doğru ya da Yanlış şeklinde yanıtlanan 240 maddeden oluşmaktadır. TCI ın İngilizce formu Türkçe ye çevrilirken çeviri-tekrar çeviri yöntemi kullanılmıştır. Türkçe ye çevrilen formun kültürel geçerliğini sağlamak için maddeler kültürel açıdan anlaşılmasının zor olup olmadığı açısından incelenmiş ve Türk toplumu normlarına aykırı bir madde bulunmamıştır. Ölçeğin son şekli yazarlar tarafından geçerlik-güvenirlik analizlerine tabi tutulmak için Cloninger tarafından onaylanmıştır. Mizaç ve Karakter Envanteri nin Türkçe Formunun geçerlik-güvenirlik çalışmaları için ölçek Köse ve arkadaşları tarafından hayatının hiçbir döneminde ruhsal rahatsızlık nedeniyle tedavi görmemiş 683 gönüllü kişiye uygulanmıştır. Veriler üzerinde yapılan geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında, ölçeğin iç tutarlılık Cronbach Alpa katsayısı mizaç boyutunda.60 ile.85, karakter boyutunda.82 ile.83 arasında hesaplanmıştır. TCI ın İşbirliği Yapma karakter özelliği alt ölçekleri için hesaplanan alfa katsayıları arasında değişmektedir. Ölçeğin faktör yapısını irdeleyebilmek için önce, yedi-faktörlü çözüm için Kaiser normalizasyonlu oblimin dönüştürmesine göre temel eksen faktör analizi uygulanmıştır. Ardından mizaç ve karater boyutlarına ayrı ayrı Temel Eksen Faktör Analizi yapılmıştır. Sonrasında faktör yapısı varimax dönüştürmesine göre temel bileşenler faktör analizi ile incelenmiştir. TCI 7 üst sıra ölçekten oluşmaktadır. Sebat etme dışında tüm boyutlar üç veya beş arasında alt ölçeklere ayrılmıştır. İşbirliği Yapma (Cooperativeness) Karakter özelliği 5 alt ölçekten [sosyal kabul-sosyal hoşgörüsüzlük (8 madde); empati-sosyal ilgisizlik (7 madde); yardım severlik-yardım sevmemezlik (8 madde); acıma-inkitamcılık (10 madde); temiz kalplilik vicdanlılık-kendi kendine yarar sağlama (9 madde)] ve 42 maddeden oluşmaktadır. Model, iş birliği yapan insanların hoşgörülü, empati yeteneği olan, yararlı, sevecen ve erdemli olduklarını ileri sürer. Alt ölçeklerden alınan yüksek puanlar ölçeğin adında belirtilen ilk özelliğin yüksekliğine, düşük puanlar ise ikinci özelliğin yüksekliğine işaret etmektedir. TCI ın değerlendirilmesinde bazı maddeler tersine puanlanmaktadır. Bu maddelerin puanlanmasında yanlış seçeneği işaretlenen maddeler 1 puan alır. Ayrıca TCI içinde yer aldıkları halde puanlanmayan maddeler de vardır. Verilerin Analizi Ortaöğretim öğrencilerinin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özellikleri ve insani değerler puanlarının cinsiyete göre farklılaşıp farklılaşmadığını sınamak için betimsel istatistikler ve bağımsız gruplar için t testi kullanılmıştır. Ortaöğretim öğrencilerinin 1253

6 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özellikleri ve insani değer puanlarının sınıf düzeyi, anne öğrenim düzeyi, baba öğrenim düzeyi, ailenin gelir düzeyi ve kardeş sayısına göre farklılaşıp farklılaşmadığı test etmek için betimsel istatistikler ve One Way Anova uygulanmıştır. Ayrıca, ortaöğretim öğrencilerinin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliklerinin insani değerleri açıklayıp açıklamadığı Çoklu Regresyon Analizi ile değerlendirilmiştir. Bulgular Öğrencilerin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değer puanlarının cinsiyet değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaşıp farklılaşmadığının belirlenmesi için t-testi yapılmıştır. t-testi sonuçları tablo 1, tablo 2 ve tablo 3 te sunulmuştur. Tablo 1 de görüldüğü gibi hem duygusal [t (427.28) =10.84, p<.01] hem de bilişsel [t (403.30) =5.54, p<.01] empati boyutu cinsiyete göre anlamlı düzeyde farklılaşmıştır. Kız öğrencilerin hem duygusal (`X=31.82) ve bilişsel (X=23.34) empati puan ortalamaları erkeklerin duygusal (X=26.02) ve bilişsel (X=21.29) puan ortalamalarından daha yüksektir. Tablo 2 de görüldüğü gibi işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutlarından sosyal kabullenme [t (493.07) =2.20, p<.05], acıma [t (416.36) =3.21, p<.01] ve erdemlilik [t (353.88) =3.43, p<.01] puan ortalamaları cinsiyete göre anlamlı düzeyde farklılaşmaktadır. Kız öğrencilerin sosyal kabullenme (X=6.15), acıma (X=6.30) ve erdemlilik (X=6.90) puan ortalamaları erkeklerin sosyal kabullenme (X=5.76), acıma (X=5.41) ve erdemlilik (X=6.35) puan ortalamalarından daha yüksektir. Tablo 3 te görüldüğü gibi insani değerlerden dostluk [t (236.08) = 3.22, p<.01], barışçıl olma [t (379.65) =6.62, p<.01], dürüstlük [t (413.01) =4.29, p<.01] ve saygı [t (377.89) =3.83, p<.01] puan ortalamaları cinsiyete göre anlamlı düzeyde farklılaşmaktadır. Kız öğrencilerin dostluk (X=29.26), barışçıl olma (X=27.14), dürüstlük (X=27.34) ve saygı (X=27.88) puan ortalamaları erkeklerin dostluk (X=27.90), barışçıl olma (X=24.42), dürüstlük (X=25.75) ve saygı (X=26.18) puan ortalamalarından daha yüksektir. Tablo 1. Empatik Eğilim Alt Boyut Puanlarının Cinsiyete Göre t-testi Sonuçları Cinsiyet n X S Sd t Duygusal Kadın ** Erkek Bilişsel Kadın ** *p<.05 **p<.01 Erkek Tablo 2. İşbirliği Yapma Karakter Özelliği Alt Boyut Puanlarının Cinsiyete Göre t-testi Sonuçları Cinsiyet n X S Sd t Sosyal Kabullenme Kadın * Erkek Acıma Kadın ** Erkek Erdemlilik Kadın ** *p<.05 **p<.01 Erkek Tablo 3. İnsani Değerler Alt Boyut Puanlarının Cinsiyete Göre t-testi Sonuçları X n X S Sd t Dostluk Kadın ** Erkek Barışçıl Olma Kadın ** Erkek Dürüstlük Kadın ** Erkek Saygı Kadın ** *p<.05 **p<.01 Erkek

7 DERELİ, AYPAY / Ortaöğretim Öğrencilerinin Empatik Eğilimleri ve İşbirliği Yapma Karakterlerinin İnsani Değerlerini... Öğrencilerin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değer puanlarının sınıf düzeyi değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaşıp farklılaşmadığının belirlenmesi için ANOVA yapılmıştır. ANOVA sonuçlarına göre empatik eğilim ve işbirliği yapma karakter özelliği alt boyut puanları sınıf düzeyi değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaşmamıştır. İnsani değer alt boyutlarından sadece barışçıl olma [F (3-444) =3,75, p<.01] insani değer puanları anlamlı farklılaşma göstermiştir. Barışçıl olma insani değerinin sınıf düzeyine bağlı ANOVA sonuçları tablo 4 de sunulmuştur. LSD testinin sonuçlarına göre, sınıf düzeyi yükseldikçe barışçıl olma insani değer puanları artmaktadır. Öğrencilerin barışçıl olma insani değer puanlarının sınıf düzeylerine bağlı ortalaması şöyledir: 9. sınıf (X=25.18); 10. sınıf (X=25. 47); 11. sınıf (X=26.85) ve 12. sınıf (X=26. 55). Öğrencilerin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değer puanlarının baba öğrenim düzeyi değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaşıp farklılaşmadığının belirlenmesi için ANOVA yapılmıştır. ANOVA sonuçlarına göre empatik eğilim puanları baba öğrenim düzeyi değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaşmamıştır. Ancak işbirliği yapma karakter özelliğinin sosyal kabullenme [F (2- =4,61, p<.01] alt boyut puanları ve insani değer 432) alt boyutlarından barışçıl olma [F (2-439)= 5,09, p<.01] puanları anlamlı farklılaşma göstermiştir. İşbirliği yapma karakter özelliğinin sosyal kabullenme alt boyutunun ve barışçıl olma insani değerinin baba öğrenim düzeyine bağlı ANOVA sonuçları tablo 5 de sunulmuştur. LSD testinin sonuçlarına göre babası lise mezunu olan (X=6.21) öğrencilerin barışçıl olma puan ortalaması babası ilköğretim mezunu olan (X=5.93) ve babası üniversite mezunu olan (X=5.40) öğrencilerin puanlarından daha yüksektir. LSD testinin sonuçlarına göre babası lise mezunu olan (X=26.77) ve babası ilköğretim mezunu olan (X=25.53) öğrencilerin sosyal kabullenme puan ortalaması babası üniversite mezunu olan (X=25.11) öğrencilerin puanlarından daha yüksektir. Öğrencilerin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değer puanlarının anne öğrenim düzeyi değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaşıp farklılaşmadığının belirlenmesi için ANOVA yapılmıştır. ANOVA sonuçlarına göre duygusal empati [F (3-466) =3,67, p<.01] alt boyut puanları, işbirliği yapma karakter özelliğinin erdemlilik [F (3-431) =3,18, p<.05], acıma [F (3-430) =5,84, p<.01], sosyal kabullenme [F (3-427) =4,12, p<.01] alt boyut puanları ve insani değer alt boyutlarından sorumluluk [F (3-440) =3,14, p<.05] puanları anlamlı farklılaşma göstermiştir. Duygusal empati, erdemlilik, acıma, sosyal kabullenme ve sorumluluk puanlarının anne öğrenim düzeyine bağlı ANOVA sonuçları tablo 6 de sunulmuştur. LSD testinde anne öğrenim durumu ilköğretim (X=29.86) ve lise (X=29.13) olan öğrencilerin duygusal empati puan ortalamaları anneleri üniversite mezunu (X=26.11) olan öğrencilerden daha yüksek bulunmuştur. LSD testinde anne öğrenim durumu ilköğretim (X=6.89) olan öğrencilerin erdemlilik puan ortalamaları anneleri lise (X=6.45) ve üniversite mezunu (X=6.25) olan öğrencilerden daha yüksek bulunmuştur. Tablo 4. Barışçıl Olma İnsani Değer Puanlarının Sınıf Düzeylerine Göre ANOVA Sonuçları Varyansın Kaynağı Kareler Toplamı sd Kareler Ortalaması F Barışçıl Olma Gruplararası 215, ,668 3,753** *p<.05 **p<.01 Gruplariçi 8477, ,094 Toplam 8692, Tablo 5. Barışçıl Olma İnsani Değer Puanlarının ve İşbirliği Yapma karakter Özelliğinin Sosyal Kabullenme Alt Boyut Puanlarının Baba Öğrenim Düzeylerine Göre ANOVA Sonuçları Varyansın Kaynağı Kareler Toplamı sd Kareler Ortalaması İnsani Değer Barışçıl Olma Gruplararası 198, ,016 5,096** Gruplariçi 8529, ,430 Toplam 8727, İşbirliği Yapma Sosyal Kabullenme Gruplararası 30, ,138 4,611** *p<.05 **p<.01 Gruplariçi 1418, ,283 Toplam 1448, F 1255

8 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ LSD testinde anne öğrenim durumu ilköğretim (X=6.22) ve lise (X=5.66) olan öğrencilerin acıma puan ortalamaları anneleri üniversite mezunu (X=4.33) olan öğrencilerden daha yüksek bulunmuştur. LSD testinde anne öğrenim durumu ilköğretim (X=6.14) ve lise (X=6.00) olan öğrencilerin sosyal kabul puan ortalamaları anneleri üniversite mezunu (X=4.00) olan öğrencilerden daha yüksek bulunmuştur. LSD testinde anne öğrenim durumu ilköğretim (X=25.82) ve lise (X=26.19) olan öğrencilerin sorumluluk puan ortalamaları anneleri üniversite mezunu (X=23.70) olan öğrencilerden daha yüksek bulunmuştur. Öğrencilerin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değer puanlarının ailenin gelir düzeyi değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaşıp farklılaşmadığının belirlenmesi için ANOVA yapılmıştır. ANOVA sonuçlarına göre empatik eğilim puanları ailenin gelir düzeyi değişkenine göre anlamlı düzeyde farklılaşmamıştır. Ancak işbirliği yapma karakter özelliğinin erdemlilik [F (5-410) =2,93, p<.01] ve acıma [F (5-408) =2,34, p<.05] alt boyut puanları ve insani değer alt boyutlarından sorumluluk [F (5-420) =3,59, p<.01], dostluk [F (5-420) =2,27, p<.05] ve hoşgörü [F (5-417) =2,23, p<.05] puanları anlamlı farklılaşma göstermiştir. Erdemlilik, acıma, sorumluluk, dostluk ve hoşgörü puanlarının ailenin gelir düzeyine bağlı ANO- VA sonuçları tablo 7 de sunulmuştur. LSD testinde ailenin gelir düzeyi 500 TL den az olan öğrencilerin erdemlilik puan ortalamaları (X=5.85) gelir düzeyi 500 TL ve 2000 TL arasında olan öğrencilerin puan ortalamalarından [ TL arasında (X=6.90); TL arasında (X=6.55); TL arasında (X=6.94)] daha düşük bulunmuştur. LSD testinde gelir düzeyi 500 TL den az olan (X=6.12); TL olan (X=6.41) ve TL olan (X=5.75) öğrencilerin acıma puan ortalamaları gelir düzeyi 2600 TL den fazla olan (X=4.63) öğrencilerin puan ortalamalarından yüksek bulunmuştur. LSD testinde gelir düzeyi 500 TL den 2500 TL ye kadar olan öğrencilerin sorumluluk puan ortalamaları [ TL arasında (X=26.13); TL arasında (X=25.69); TL arasında (X=26.50); TL arasında (X=27.220)] gelir düzeyi 2600 TL den fazla olan öğrencilerin puan ortalamalarından (X=23.41) yüksek bulunmuştur. LSD testinde gelir düzeyi TL arasında (X=29.07), TL arasında (X=29.53) ve TL arasında olan (X=30.00) öğrencilerin dostluk puan ortalamaları gelir düzeyi 2600 TL den fazla olan (X=27.09) öğrencilerin puan ortalamalarından yüksek bulunmuştur. LSD testinde gelir düzeyi TL arasında (X=23.89), TL olan (X=23.19) ve TL arasında (X=23.86) olan öğrencilerin hoşgörü puan ortalamaları gelir düzeyi 2600 TL den Tablo 6. Empatik Eğilim, İşbirliği Yapma Karakter Özelliği ve İnsani Değer Alt Boyut Puanlarının Anne Öğrenim Düzeylerine Göre ANOVA Sonuçları Empatik Eğilim Duygusal Empati Varyansın Kay. Kareler T. sd Kareler O. F Gruplararası 447, ,092 3,670** Gruplariçi 18933, ,630 Toplam 19380, İşbirliği Yapma Erdemlilik Gruplararası 25, ,339 3,180* İnsani Değer *p<.05 **p<.01 Acıma Sosyal Kabul. Sorumluluk Gruplariçi 1130, ,622 Toplam 1155, Gruplararası 143, ,816 5,842** Gruplariçi 3519, ,184 Toplam 3662, Gruplararası 40, ,370 4,126** Gruplariçi 1383, ,241 Toplam 1423, Gruplararası 173, ,952 3,145* Gruplariçi 8107, ,425 Toplam 8280,

9 DERELİ, AYPAY / Ortaöğretim Öğrencilerinin Empatik Eğilimleri ve İşbirliği Yapma Karakterlerinin İnsani Değerlerini... fazla olan (X=21.72) öğrencilerin puan ortalamalarından yüksek bulunmuştur. Öğrencilerin empatik eğilim ve işbirliği yapma karakter özelliği puanlarının insani değerlerini yordama düzeylerinin belirlenmesi amacıyla çoklu regresyon analizi yapılmıştır. Regresyon analizi sonuçları Tablo 8, Tablo 9, Tablo 10, Tablo 11, Tablo 12 ve Tablo 13 te sunulmuştur Tablo 8 incelendiğinde, çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre, empatik eğilim ölçeği alt boyutlarının sorumluluk insani değerini anlamlı düzeyde açıkladığı görülmektedir (R=.32, R 2 =.10, F=25.09 p<.01). Regresyon eşitliği bilişsel empatinin (β=.27; p<.01) sorumluluk insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladığını göstermektedir. Empatik eğilim sorumluluk insani değerinin %10 unu açıklamaktadır. Çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutları sorumluluk insani değerini anlamlı düzeyde açıklamaktadır (R=.42, R 2 =.183, F=17.54 p<.01). Regresyon eşitliği yardımseverliğin (β=.25; p<.01) ve acımanın (β=.19; p<.01) sorumluluk insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladıklarını göstermektedir. İşbirliği yapma karakter özelliği sorumluluk insani değerinin %18 ini açıklamaktadır. Tablo 9 incelendiğinde, çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre, empatik eğilim ölçeği alt boyutlarının dostluk insani değerini anlamlı düzeyde açıkladığı görülmektedir (R=.46, R 2 =.21, F=57.58, p<.01). Regresyon eşitliği bilişsel empatinin (β=.34; p<.01) ve duygusal empatinin (β=.17; p<.01) dostluk insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladığını göstermektedir. Empatik eğilim dostluk insani değerinin %21 ini açıklamaktadır. Tablo 7. İşbirliği Yapma Karakter Özelliği ve İnsani Değer Alt Boyut Puanlarının Ailenin Gelir Düzeylerine Göre ANOVA Sonuçları İşbirliği Yapma İnsani Değer *p<.05 **p<.01 Erdemlilik Acıma Sorumluluk Dostluk Hoşgörü Varyansın Kaynağı Gruplararası Kareler Toplamı sd Kareler Ortalaması 38, ,741 2,936** Gruplariçi 1081, ,637 Toplam 1119, Gruplararası 97, ,536 2,343* Gruplariçi 3401, ,336 Toplam 3498, Gruplararası 332, ,534 3,598** Gruplariçi 7766, ,491 Toplam 8098, Gruplararası 231, ,290 2,272* Gruplariçi 8556, ,374 Toplam 8788, Gruplararası 169, ,808 2,236* Gruplariçi 6304, ,118 Toplam 6473, F Tablo 8. Empatik Eğilimin ve İşbirliği Yapma karakter Özelliğinin Öğrencilerin Sorumluluk Değerini Açıklama Düzeyi Değişkenler B SEB Beta t Empatik Eğilim İşbirliği Yapma Karakter Özelliği Bilişsel Empati ** Duygusal empati Sosyal Kabul Yardımseverlik ** Acıma ** Erdemlilik *p<.05 **p<.01 Empatik Eğilim İçin R=.32, R 2 =.10, F=25.09 p<.01 İşbirliği Yapma karakter Özelliği İçin R=.42, R 2 =.183, F=17.54 p<

10 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutları dostluk insani değerini anlamlı düzeyde açıklamaktadır (R=.39, R 2 =.16, F=14.99 p<.01). Regresyon eşitliği yardımseverliğin (β=.27; p<.01), acımanın (β=.15; p<.01) ve erdemliliğin (β=.11; p<.05) dostluk insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladıklarını göstermektedir. İşbirliği yapma karakter özelliği dostluk insani değerinin %16 sını açıklamaktadır. Tablo 10 incelendiğinde, çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre, empatik eğilim ölçeği alt boyutlarının barışçıl olma insani değerini anlamlı düzeyde açıkladığı görülmektedir (R=.40, R 2 =.16, F=41.00 p<.000). Regresyon eşitliği duygusal empatinin (β=.34; p<.01) barışçıl olma insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladığını göstermektedir. Empatik eğilim barışçıl olma insani değerinin %16 sını açıklamaktadır. Çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutları barışçıl olma insani değerini anlamlı düzeyde açıklamaktadır (R=.45, R 2 =.20, F=20.40 p<.01). Regresyon eşitliği sosyal kabulün (β=.14; p<.01), yardımseverliğin (β=.11; p<.05), acımanın (β=.24; p<.01) ve erdemliliğin (β=.13; p<.05) barışçıl olma insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladıklarını göstermektedir. İşbirliği yapma karakter özelliği barışçıl olma insani değerinin %20 sini açıklamaktadır. Tablo 11 incelendiğinde, çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre, empatik eğilim ölçeği alt boyutlarının saygı insani değerini anlamlı düzeyde açıkladığı görülmektedir (R=.38, R 2 =.15, F=37.22 p<.01). Regresyon eşitliği bilişsel empatinin (β=.20; p<.01) Tablo 9. Empatik Eğilimin ve İşbirliği Yapma karakter Özelliğinin Öğrencilerin Dostluk Değerini Açıklama Düzeyi Değişkenler B SEB Beta t Empatik Eğilim İşbirliği Yapma Karakter Özelliği *p<.05 **p<.01 Empatik Eğilim İçin R=.46, R 2 =.21, F=57.58 p<.01 İşbirliği Yapma karakter Özelliği İçin R=.39, R 2 =.16, F=14.99 p<.01 Bilişsel Empati ** Duygusal empati ** Sosyal Kabul Yardımseverlik ** Acıma ** Erdemlilik * Tablo 10. Empatik Eğilimin ve İşbirliği Yapma karakter Özelliğinin Öğrencilerin Barışçıl Olma Değerini Açıklama Düzeyi Değişkenler B SEB Beta t Empatik Eğilim İşbirliği Yapma Karakter Özelliği Bilişsel Empati Duygusal empati ** Sosyal Kabul * Yardımseverlik * Acıma ** Erdemlilik * p<.05*, p<.01** Empatik Eğilim İçin R=.40, R 2 =.16, F=41.00 p<.01 İşbirliği Yapma karakter Özelliği İçin R=.45, R 2 =.20, F=20.40 p<.01 Tablo 11. Empatik Eğilimin ve İşbirliği Yapma karakter Özelliğinin Öğrencilerin Saygı Değerini Açıklama Düzeyi Değişkenler B SEB Beta t Empatik Eğilim İşbirliği Yapma Karakter Özelliği Bilişsel Empati ** Duygusal empati ** Sosyal Kabul ** Yardımseverlik ** Acıma ** Erdemlilik ** p<.05*, p<.01** Empatik Eğilim İçin R=.38, R 2 =.15, F=37.22 p<.01 İşbirliği Yapma karakter Özelliği İçin R=.52, R 2 =.27, F=30.37 p<

11 DERELİ, AYPAY / Ortaöğretim Öğrencilerinin Empatik Eğilimleri ve İşbirliği Yapma Karakterlerinin İnsani Değerlerini... ve duygusal empatinin (β=.23; p<.01) saygı insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladığını göstermektedir. Empatik eğilim saygı insani değerinin %15 ini açıklamaktadır. Çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutları saygı insani değerini anlamlı düzeyde açıklamaktadır (R=.52, R 2 =.27, F=30.37 p<.01). Regresyon eşitliği sosyal kabulün (β=.11; p<.05), yardımseverliğin (β=.20; p<.01), acımanın (β=.24; p<.01) ve erdemliliğin (β=.19; p<.01) saygı insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladıklarını göstermektedir. İşbirliği yapma karakter özelliği saygı insani değerinin %27 sini açıklamaktadır. Tablo 12 incelendiğinde, çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre, empatik eğilim ölçeği alt boyutlarının dürüstlük insani değerini anlamlı düzeyde açıkladığı görülmektedir (R=.30, R 2 =.09, F=20.99 p<.01). Regresyon eşitliği bilişsel empatinin (β=.230; p<.01) dürüstlük insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladığını göstermektedir. Empatik eğilim dürüstlük insani değerinin %9 unu açıklamaktadır. Çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutları dürüstlük insani değerini anlamlı düzeyde açıklamaktadır (R=.32, R 2 =.10, F=9.03 p<.01). Regresyon eşitliği sosyal kabulün (β=.16; p<.05), yardımseverliğin (β=.15; p<.01) dürüstlük insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladıklarını göstermektedir. İşbirliği yapma karakter özelliği dürüstlük insani değerinin %10 unu açıklamaktadır. Tablo 13 incelendiğinde, çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre, empatik eğilim ölçeği alt boyutlarının hoşgörü insani değerini anlamlı düzeyde açıkladığı görülmektedir (R=.31, R 2 =.09, F=22.32 p<.01). Regresyon eşitliği bilişsel empatinin (β=.16; p<.01) ve duygusal empatinin (β=.18; p<.01) hoşgörü insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladığını göstermektedir. Empatik eğilim hoşgörü insani değerinin % 9 unu açıklamaktadır. Çoklu regresyon analizi sonuçlarına göre işbirliği yapma karakter özelliği alt boyutları hoşgörü insani değerini anlamlı düzeyde açıklamaktadır (R=.48, R 2 =.23, F=23.14 p<.01). Regresyon eşitliği sosyal kabulün (β=.22; p<.01), yardımseverliğin (β=.15; p<.01) ve acımanın (β=.29; p<.01) hoşgörü insani değerini pozitif yönde anlamlı düzeyde açıkladıklarını göstermektedir. İşbirliği yapma karakter özelliği hoşgörü insani değerinin %23 ünü açıklamaktadır. Tablo 12. Empatik Eğilimin ve İşbirliği Yapma karakter Özelliğinin Öğrencilerin Dürüstlük Değerini Açıklama Düzeyi Değişkenler B SEB Beta t Empatik Eğilim İşbirliği Yapma Karakter Özelliği *p<.05 **p<.01 Empatik Eğilim İçin R=.30, R 2 =.09, F=20.99 p<.01 İşbirliği Yapma karakter Özelliği İçin R=.32, R 2 =.10, F=9.03 p<.01 Bilişsel Empati ** Duygusal empati Sosyal Kabul ** Yardımseverlik ** Acıma Erdemlilik Tablo 13. Empatik Eğilimin ve İşbirliği Yapma karakter Özelliğinin Öğrencilerin Hoşgörü Değerini Açıklama Düzeyi Değişkenler B SEB Beta t Empatik Eğilim İşbirliği Yapma Karakter Özelliği *p<.05 **p<.01 Empatik Eğilim İçin R=.31, R 2 =.09, F=22.32 p<.01 İşbirliği Yapma karakter Özelliği İçin R=.48, R 2 =.23, F=23.14 p<.01 Bilişsel Empati ** Duygusal empati ** Sosyal Kabul ** Yardımseverlik ** Acıma ** Erdemlilik

12 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Tartışma Bulgular kız öğrencilerin empatik eğilimin hem duygusal hem de bilişsel boyutlarında; işbirliği yapma karakter özelliğinin sosyal kabul, acıma ve erdemlilik boyutlarında; insani değerlerin de dostluk, barışçıl olma, dürüstlük ve saygı boyutlarında erkeklere göre daha avantajlı olduklarını ortaya çıkarmıştır. Bu sonuçların kız ve erkek çocukların yetiştiriliş biçimlerindeki genel farklılıklardan kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. Dökmen in (1999) kadınsılık ve erkeksilik rollerine ilişkin ölçek çalışmasında kadınsı roller yumuşak-nazik, hassas, merhametli, tatlı dilli, gönül alan, incinmiş duyguları tamir etmeye istekli, kaba dil kullanmayan, anlayışlı ve namuslu özelliklerle temsil edilebilirken; erkeksi roller gözüpek, lider gibi davranan, girişken, kendine güvenen, otoriter, baskın-tesirli, erkeksi, riski göze almaktan çekinmeyen, kuralcı-katı ve hırslı özelliklerle temsil edilmektedir. Dökmen in (1999) çalışma bulguları bu araştırmada kız öğrencilerin daha empatik, işbirliğine daha yatkın ve insani değerler konusunda da daha duyarlı olmalarında toplumsal cinsiyet rollerinin ve bu rollerin kazandırılması sürecindeki yetiştirilme farklılıklarının rolü olabileceği düşüncesini desteklemektedir. Bu araştırmada kız öğrencilerin empatik eğilimlerinin erkek öğrencilerden daha yüksek olduğu yönündeki bulgu alan yazındaki çalışma bulguları ile paralellik göstermektedir (Alpay, 2009; Ekinci, 2009; Fittnes ve Curtis, 2005; Jolliffe ve Farrington, 2006; Myyry ve Helkama, 2001; Rehber, 2007, Seng, Sizng ve Wei, 1998; Whalen, 2010). Bu araştırmada kız öğrencilerin erkek öğrencilere oranla işbirliği yapma karakter özelliğini daha fazla sergilemeleri ve insani değerlerde de erkeklere oranla daha yüksek puanlar almaları Myyry ve Helkama nın çalışma bulgularınca da desteklenmektedir. Myyry ve Helkama sorumluluk, yardımseverlik ve dürüstlük değerlerinin kadınlar tarafından daha fazla tercih edildiğini belirlemiştir. Aydın ın (2005) çalışması da öğrencilerin bazı değer tercihlerinin cinsiyete göre anlamlı farklılıklar gösterdiğini ortaya koymuştur. Bulgulara göre, öğrencilerin empatik eğilimleri ve işbirliği yapma karakter özellikleri sınıf düzeyine bağlı anlamlı bir farklılaşma göstermemiştir. İnsani değerlerden de sadece barışçıl olma değer puanları sınıf düzeyi yükseldikçe anlamlı bir düzeyde yükselmiştir. Bu bulgular öğrencilerin 9. sınıf ile 12. sınıf arasında aldıkları eğitimin onlardaki bu özellikleri farklılaştıracak nitelikte olmadığını düşündürmektedir. Rehber in (2007) çalışması da empatik eğilimin sınıf düzeyine bağlı anlamlı bir farklılaşma göstermediğini ortaya koymuştur. Bulgular öğrencilerin empatik eğilimleri baba öğrenim düzeyine bağlı anlamlı bir farklılaşma olmadığını göstermiştir. İşbirliği yapma karakter özelliklerinden sadece sosyal kabul, insani değerlerden de barışçıl olma değerinin babası üniversite mezunu olan öğrencilerde anlamlı bir düzeyde düştüğü belirlenmiştir. Bulgulara göre, anne öğrenim durumu ilköğretim ve lise olan öğrencilerin duygusal empati puan ortalamaları anneleri üniversite mezunu olan öğrencilerden daha yüksek bulunmuştur. Anne öğrenim durumu ilköğretim olan öğrencilerin erdemlilik puan ortalamaları anneleri lise ve üniversite mezunu olan öğrencilerden daha yüksek bulunmuştur. Anne öğrenim durumu ilköğretim ve orta öğretim olan öğrencilerin acıma puan ortalamaları anneleri üniversite mezunu olan öğrencilerden daha yüksek bulunmuştur. Anne ve baba öğrenim düzeyi ile ilgili bulgular anne ve babaları üniversite mezunu olan öğrencilerin empatik eğilim, işbirliği yapma karakter özelliği ve insani değerleri kazanma açısından daha düşük eğitim düzeyinde anne ve babalara sahip öğrencilere oranla dezavantajlı olduklarını göstermektedir. Bu durum, artan eğitim düzeyine bağlı olarak anne ve babaların öncelik verdikleri değerlerin ve kişilik özelliklerinin değişmesi ile ilişkili olabileceği gibi, artan eğitim düzeyine bağlı olarak anne ve babaların insani değerlere yükledikleri önemin azalması ve daha bireysel çocuk yetiştirmeye yönelik tutumlarının baskın hale gelmesi ile de ilişkili olabilir. Aydın ın (2005) çalışmasında barış içinde bir dünya değeri annesi hiç okula gitmemiş olanlarda 2. sırada iken bu sıralamanın annenin eğitim düzeyindeki artışa paralel olarak düştüğü ve üniversite mezunu annelere sahip öğrencilerde 9. sıraya indiği belirlenmiştir. Bu bulgu bu araştırmada ebevenynin artan eğitim düzeyine paralel olarak bazı değerlerin çocuklara daha az kazandırıldığını düşündüren bulguları destekler niteliktedir. Öğrencilerin ailelerinin gelir düzeylerine bağlı olarak empatik eğilimlerinin anlamlı bir düzeyde farklılaşmadığı belirlenmiştir. Ancak işbirliği yapma karakter özelliklerinden erdemlilik ve acıma özellikleri ile insani değerlerden de sorumluluk, dostluk ve hoşgörü değerler puanlarının genel olarak ailesinin gelir düzeyi düşük ve orta düzeyde olan öğrencilerde ailesinin gelir düzeyi 2600 TL den yüksek olan öğrencilere oranla anlamlı düzeyde daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Dilmaç, Bozgeyikli ve Çıkılı nın (2008) araştırma bulguları bu araştırmadan elde edilen bulguları destekleyici niteliktedir. Dilmaç ve diğerlerinin bulgularına göre, yardımseverliği, sorumluluğu ve dürüstlüğü içeren iyilikseverlik değer tercihleri alt sosyoekonomik düzeydeki öğrenciler tarafından daha öncelikli bulunmuştur. 1260