JOEL BAKAN 1959 da Michigan, Lansing de do an Joel Bakan, dünya çap nda hakl bir üne sahip bir hukukçudur. Simon Fraser Üniversitesi, Oxford

Transkript

1 JOEL BAKAN 1959 da Michigan, Lansing de do an Joel Bakan, dünya çap nda hakl bir üne sahip bir hukukçudur. Simon Fraser Üniversitesi, Oxford Üniversitesi ve Dalhouse Üniversitesi nden hukuk dereceleri alan Joel Bakan, Kanada da Anayasa Mahkemesi Baflyarg c Brian Dickson un yan nda hukuk kâtipli i yapm fl ve yüksek lisans derecesini Harvard Üniversitesi nden alm flt r. Akademisyenlik kariyerine 1987 y l nda Osgood Hukuk Okulu nda bafllayan Bakan, 1990 y l ndan bu yana British Columbia Üniversitesi nde ö retim görevlisidir. Ayn zamanda Rhodes Bursu sahibi olan profesör Bakan, anayasa hukuku, hukuk kuram, iktisadi hukuk ve sosyo-hukuk alanlar nda çal flmalar yürütmektedir. British Columbia Üniversitesi ne katk lar, kendisine iki kez Hukuk Fakültesi Ö retimde Mükemmeliyet Ödülü nü, bir kez de UCB Killam Araflt rma Ödülü nü kazand rm flt r. Bakan n 1997 tarihli kitab Just Words: Constitutional Rights and Social Wrongs, Kanada Anayasa Hukuku nu, özellikle de Kanada Haklar ve Özgürlükler Bildirgesi nin sosyal adalet üzerindeki tarihsel etkisini inceler. fiirket adl yap t ile ününü hukuk çevrelerinin d fl na tafl yan Bakan, bugün yap tlar pek çok dile çevrilmifl, dünyaca ünlü bir yazard r. Modern flirketin evrimini elefltirel, fakat herkesin anlayabilece i bir dille sorgulayan fiirket, flirketlerin denetim alt nda tutulmas gereken ve psikopat davran fllar sergileyen kurumlar oldu u sav ndan hareket eder. Yasalar n uygulanabilirli inin ancak toplumun bilinçlenmesi ve demokratik haklar n n aray fl na düflmesi vas tas yla gerçeklik kazanabilece ini savunan Bakan, fiirket i bu amaçlara hizmet edecek bir kitap olarak tasarlam flt r. Ö renciler için bir bafllang ç noktas, aktivistler için bir esin kayna ve herkes için günümüz ifl dünyas na ayna tutan bir rapor vazifesi görebilecek olan fiirket, yay mland y l filme de çekilmifl ve belgesel dal nda yirmi befl uluslararas ödüle lay k görülmüfltür. Röportaj ve konuflmalar nda, toplumsal sorumlulu unun bilincinde tüketiciler, ekolojik ve toplumsal sorunlar n ay rd nda bireyler olman n önemine de inen Bakan, yurttafllar n kat lmad klar görüfller karfl s nda seslerini yükseltmelerinin iyi bir bafllang ç noktas oldu unu savunmaktad r. Bugün flirketlerin elli y l önce durduklar yerde durmad klar na, özellikle küreselleflme ile birlikte çal flanlar n kolayca elden ç kar labilecek varl klar olarak alg lad klar na dikkat çeken Bakan, demokrasiye olan inanc n, onu ifller k lma yükümlülü ünü de beraberinde getirdi ini ve flirket yap s na getirilecek düzenlemelerinin bu çerçeve dahilinde ele al nmas gerekti inin alt n çizmektedir. Yazar aç s ndan bu, yurttafllar n muhakkak kat lmas gereken bir projedir. Yazar, aktris Rebecca Jenkins ve iki çocu uyla birlikte Vancouver da yaflamaktad r.

2 Ayr nt : 509 nceleme dizisi: 223 fiirket Kâr ve Güç Peflindeki Patolojik Kurum Joel Bakan ngilizceden çeviren Rahmi G. Ö dül Yay ma haz rlayan Zeynep Demirsü Kitab n özgün ad The Corporation The Pathological Pursuit of Profit and Power Free Press trade/2005 bas m ndan çevrilmifltir. Joel Bakan, 2004 Bu kitab n Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir Kapak illüstrasyonu Asuman Ercan Kapak düzeni Arslan Kahraman Düzelti S. Asaf Taneri Bask ve cilt Sena Ofset (0 212) Birinci bas m 2007 Bask adedi 2000 ISBN AYRINTI YAYINLARI & info@ayrintiyayinlari.com.tr Dizdariye Çeflmesi Sk. No.: 23/ Çemberlitafl- st. Tel.: (0 212) Faks: (0 212)

3 Joel Bakan fiirket Kâr ve Güç Peflindeki Patolojik Kurum

4 N C E L E M E D Z S fienl KL TOPLUM/I. Illich Ë YEfi L POL T KA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEfiT R S /B. Brown Ë KA- DINLIK ARZULARI/R. Coward Ë FREUD DAN LACAN A PS KANAL Z/S. M. Tura Ë NASIL SOSYAL ZM? HANG YEfi L? N Ç N T NSELL K?/R. Bahro Ë ANTROPOLOJ K AÇIDAN fi DDET/Der: D. Riches Ë ELEfiT REL A LE KURAMI/M. Poster Ë K B N E DO RU/R. Williams Ë DEMOKRAS ARAYIfiINDA KENT/K. Bumin Ë YARIN/R. Havemann Ë DEVLETE KARfiI TOPLUM/P. Clastres Ë RUSYA DA SOVYETLER ( )/O. Anweiler Ë BOLfiEV KLER VE fiç DENET M /M. Brinton Ë EDEB YAT KU- RAMI/T. Eagleton Ë K FARKLI S YASET/L. Köker Ë ÖZGÜR E T M/J. Spring Ë EZ LENLER N PEDAGOJ S /P. Freire Ë SA- NAY SONRASI ÜTOPYALAR/B. Frankel Ë fikencey DURDURUN!/T. Akçam Ë ZORUNLU E T ME HAYIR!/C. Baker Ë SES- S Z YI INLARIN GÖLGES NDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudrillard Ë ÖZGÜR B R TOPLUMDA B L M/P. Feyerabend Ë VAHfi SAVAfiÇININ MUTSUZLU U/P. Clastres Ë CEHENNEME ÖVGÜ/G. Vassaf Ë GÖSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debord Ë A IR ÇEK M/L. Segal Ë C NSEL fi DDET/A. Godenzi ALTERNAT F TEKNOLOJ /D. Dickson Ë ATEfi VE GÜNEfi/I. Murdoch Ë OTOR TE/R. Sennett Ë TOTAL TAR ZM/S. Tormey SLAM IN B L NÇALTINDA KADIN/F. Ayt Sabbah Ë MEDYA VE DEMOKRAS /J. Keane Ë ÇOCUK HAKLARI/Der: B. Franklin Ë ÇÖKÜfiTEN SONRA/Der: R. Blackburn Ë DÜNYANIN BATI- LILAfiMASI/S. Latouche Ë TÜRK YE N N BATILILAfiTIRILMASI/C. Aktar Ë SINIRLARI YIKMAK/M. Mellor Ë KAP TAL ZM, SOS- YAL ZM, EKOLOJ /A. Gorz Ë AVRUPAMERKEZC L K/S. Amin Ë AHLÂK VE MODERNL K/R. Poole Ë GÜNDEL K HAYAT KILA- VUZU/S. Willis Ë S V L TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Keane Ë TELEV ZYON: ÖLDÜREN E LENCE/N. Postman Ë MODERNL - N SONUÇLARI/A. Giddens Ë DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM/R. Cantzen Ë GELECE E BAKMAK/M. Albert - R. Hahnel Ë MEDYA, DEVLET VE ULUS/P. Schlesinger Ë MAHREM YET N DÖNÜfiÜMÜ/A. Giddens Ë TAR H VE T N/J. Kovel ÖZ- GÜRLÜ ÜN EKOLOJ S /M. Bookchin Ë DEMOKRAS VE S V L TOPLUM/J. Keane Ë fiu HA N KALPLER M Z/R. Coward Ë AK- LA VEDA/P. Feyerabend Ë BEY N FAL fiebekes /A. Mattelart Ë KT SAD AKLIN ELEfiT R S /A. Gorz Ë MODERNL N SI- KINTILARI/C. Taylor Ë GÜÇLÜ DEMOKRAS /B. Barber Ë ÇEK RGE/B. Suits Ë KÖTÜLÜ ÜN fieffafli I/J. Baudrillard Ë ENTELEKTÜEL/E. Said Ë TUHAF HAVA/A.Ross Ë YEN ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques Ë TAHAKKÜM VE D REN fi SANAT- LARI/J.C. Scott Ë SA LI IN GASPI/I. Illich Ë SEVG N N B LGEL /A. Finkielkraut Ë K ML K VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANT POL T K ÇA DA POL T KA/G. Mulgan Ë YEN B R SOL ÜZER NE TARTIfiMALAR/H. Wainwright Ë DEMOKRAS VE KAP - TAL ZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, RON VE DAYANIfiMA/R. Rorty Ë OTOMOB L N EKOLOJ S /P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜfiME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZER NE/A. Phillips Ë MKÂNSIZIN POL T KASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER Ç N HA- YAT B LG S EL K TABI/R. Vaneigem Ë CENNET N D B /G. Vassaf Ë EKOLOJ K B R TOPLUMA DO RU/M. Bookchin Ë DE- OLOJ /T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRK YE/A. nsel Ë AMER KA/J. Baudrillard Ë POSTMODERN ZM VE TÜKET M KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLE N Y T REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARfiI HAYAT/N. O. Brown Ë S V L TAATS ZL K/Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZER NE TARTIfiMALAR/J. Nuttall Ë TÜKET M TOP- LUMU/J. Baudrillard Ë EDEB YAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard ORTAK B R fieyler OLMAYANLARIN ORTAKLI I/A. Lingis Ë VAK T ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AfiKI/M. Viroli Ë K ML K MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZER NE/S. Lynch Ë K fi SEL L fik LER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë T RAF ED LEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZER NE/A. Phillips Ë FELSEFEY YAfiAMAK/R. Billington Ë POL T K KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHUR YETÇ L K/P. Pettit Ë POSTMODERN TEOR /S. Best-D. Kellner Ë MARKS ZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHfiET KAV- RAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJ K DÜfiÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ET K/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL C NS - YET VE KT DAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAfiLIK/W. Kymlicka Ë KARfiIDEVR M VE SYAN/H. Marcuse Ë KU- SURSUZ C NAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAfiTIRILMASI/G. Ritzer KUSURSUZ N H L ST/K.A. Pearson Ë HOfiGÖRÜ ÜZER NE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARfi ZM /Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ET /G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETEC L KTE ET K SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DE ER /J. Harris Ë POST- MODERN ZM N YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DE fit RMEK ÜZER NE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YEN DEN DÜfiÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJ /A. Game & A. Netcalfe EDEPS ZL K, ANARfi VE GERÇEKL K/G. Sartwell Ë KENTS Z KENTLEfiME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARfiI/P. Feyerabend Ë HAK KAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. nceo lu Ë ANARfi Z- M N BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOL KADINDIR/D. Binkert Ë S YAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODER- N ZM, EVRENSELL K VE B REY/fi. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYAL ZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN V CDANI/R. Sennett Ë KÜ- RESELLEfiME/Z. Bauman Ë ET E G R fi/a. Pieper Ë DUYGUÖTES TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEB YAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë MAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAfiAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇA I/J. Kovel Ë KOLONYAL ZM POSTKOLONYAL ZM/A. Loomba Ë KREfiTEK YABAN /A. Phillips Ë ZAMAN ÜZER NE/N. Elias Ë TAR H N YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAfiLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARfi ZM N S YASET FELSEFES /T. May Ë ATE ZM/R. Le Poidevin ËAfiK L fik LER /O.F. Kernberg Ë POSTMODERNL K VE HOfiNUT- SUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE D ER HAYAT STRATEJ LER /Z. Bauman Ë TOPLUM VE B L NÇ- DIfiI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUfi DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFER /B. Sanders ËEDEB YATIN YARATILIfiI/F. Dupont Ë PARÇALANMIfi HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann MARKS ZM VE D L FELSEFES /V. N. Voloflinov Ë MARX IN HAYALETLER /J. Derrida Ë ERDEM PEfi NDE/A.MacIntyre Ë DEVLET N YEN DEN ÜRET M /J. Stevens Ë ÇA DAfi SOSYAL B L MLER FELSEFES /B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë P YASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK M, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL NSAN/G. Agamben Ë B L NÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAfiADI IMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAfiAMA SANATI FELSEFES /A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë E T MDE ET K/F. Haynes Ë DUYGUSAL YAfiANTI/D. Lupton Ë ELEfiT REL TEOR /R. Geuss Ë AKT V ST N EL K TABI/R. Shaw Ë KARAKTER AfiINMASI/R. Sennett Ë MODERNL K VE MÜPHEML K/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: B R AHLÂK KARfiITININ ET /P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, K ML K VE S YASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIfi ANARfi /M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLER /D. Crane Ë B L M ET /D. Resnik Ë CEHENNEM N TAR H /A.K. Turner Ë ÖZGÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEfiME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë S YASAL KT SADIN ABC si/r. Hahnel ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ET /P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEfiMES /P. Singer Ë MODERNL N SOSYOLOJ S /P. Wagner Ë DO RUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KURBANSAL SUNU/M. Baflaran Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVEN /J. W. Bernauer Ë DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild Ë KT DARIN PS fi K YAfiAMI/J. Butler Ë Ç KOLATANIN GERÇEK TAR H /S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVR M N ZAMANI/A. Negri GEZEGENGESEL ÜTOPYA TAR H /A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, K ML K/I. Chambers Ë ATEfi ve SÖZ/G.M. Ramírez Ë M LLETLER VE M LL YETÇ L K/E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜfiÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN Efi /K. Silverman Ë BAKUNIN DEN LACAN A/S. Newman Ë ORTAÇA DA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HAYAL KIRIKLI I/Ian Craib Ë HAK KAT VE HAK KATL L K/B. Williams Ë RUHUN YEN HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë fi RKET/J. Bakan Ë

5 fiirket

6

7 çindekiler G R fi...11 I. fi RKET N EGEMEN KONUMA YÜKSEL fi...15 II. HER ZAMANK fi...43 III. DIfiSALLAfiTIRMA MAK NES...79 IV. DEMOKRAS LTD V. SINIRSIZ SORUMSUZ fi RKETLER...138

8 VI. HESAPLAfiMA A. Düzenleyici sistemi slah etmek B. Politik demokrasiyi güçlendirmek C. Güçlü bir kamusal alan yaratmak Kaynakça Dizin...

9 Marlee için

10 TEfiEKKÜR Mark Achbar n bu kitap üzerindeki etkisi özeldir. Onunla ilk kez, bir resepsiyonun aç k büfesinde karfl laflt m; masaya yönelmemizin sebebi, yumurta salatas n n ifltah m z kabartmas yd. Kendimizi tan t p sohbete bafllad k. Ona, yazmay tasarlad m bir kitaptan söz ettim. Küreselleflme hak nda bir film çekmek istedi ini söyledi bana. Böylece, dostlu umuz ve bu kitaptaki fikirlere dayanan film ve mini televizyon dizileri çekimleri s ras ndaki iflbirli imiz bafllam fl oldu. Bu kitab yazarken, Achbar la y llard r sürdürdü ümüz sohbetlerden ve özellikle yapt m görüflmeler konusunda Achbar ve flirketi Big Picture Media n n sa lad destekten büyük ölçüde yararland m. Ayr ca filmi ve mini dizileri Achbar la birlikte yöneten Jennifer Abbott a da fikirleri ve gösterdi i anlay fl nedeniyle teflekkür ediyorum; prodüksiyonda çal flan di erlerine de, özellikle Bart Simpson, Dawn Brett ve Tom Shandel e de müteflekkirim. Bir de, bu proje için görüfllerini anlatmay kabul eden herkese teflekkür ediyorum; sözlerinin yorumlan p hüküm ç kar lmas ndan onlar sorumlu de ildir. fiirket in ilk müsveddelerini okuyan ve nas l düzeltilebilece i konusunda önerilerde bulunan herkese teflekkürü bir borç biliyorum: Ruth Buchanan, Clayton Burns, Jon Festinger, Harry Glasbeek, Bruce MacDougall, Andrew Petter, Murray Rankin, Janis Sarra ve Steve Wexler. Ayr ca araflt rma görevlilerime de, özellikle Justine Wiltshire ve Gil Yaron a, meslektafllar ma ve ö rencilere ve University of British Columbia Hukuk Fakültesi ne de teflekkür ediyorum. Henüz sadece bir fikirden baflka bir fley de ilken bu projeye ba land için, dostlu u ve sürekli yüreklendirmeleri için Cynthia Good a teflekkürü bir borç biliyorum. Projeye inand için gösterdi i bitip tükenmez sabr ve coflkusu için menajerim Ellen Geiger e de teflekkürlerimi sunuyorum. Fred Hills gibi bir editöre sahip oldu um için çok flansl y m. Bir kitapta, neyin söylenmesi gerekti i (ve neyin söylenmesine gerek olmad ) konusunda harika bir sezgiye sahip; onunla birlikte çal flmak her zaman bir zevk sayg l, nüktedan, oldu u gibi davranan birisi. Önerileri, ço u kez zorlay c olsa da bu kitab n düzeltilmesine oldukça yard mc olmufltur. Gösterdikleri sevgi için, elle tutulur ve duygusal destekleri için ailemin fertlerine de teflekkür ediyorum, özellikle de Rita ve Paul Bakan a (ebeveynlerim), Laura Bakan a, Carol ve Terry Kline a, Ronnie Kline a, Ruth Buckwold a ve Sandy Kline a. Bana arma an ettikleri zekâ, idealizm ve merhamet için, basma kal p düflüncelere meydan okumay, elefltirel düflünmeyi ve yaflamdaki daha derin fleylere özen göstermeyi ö rettikleri için ebeveynlerime müteflekkirim. Dostlar m da çeflitli yollardan destek ve esin sa lad lar. Onlar n hepsine teflekkür ediyorum, özellikle de Didi Herman, Sadie Jenkins-Wade, Mark Ostry, Lisa ve Fonda Papaphanasiou, Bruce Ryder ve Margot Young a. Anita Santos a çok özel teflekkürlerimi sunuyorum. Birçok insan var ki onlar olmasayd bu kitap yaz lamazd. O lum Myim Bakan Kline, sonsuz iyimserli iyle ve tabiat ndaki adalet duygusuyla bana esin kayna oluflturdu. Bisiklet gezintileriyle, hokey maçlar yla ve her fleyden önemlisi sevgisiyle yaflam m n denge içinde sürmesine yard m etti. Meflgul ve dikkati da n k bir babaya karfl her zaman sab rl ve hatta sevecen davranm flt r. Bu kitab n, onun ve gelecek kuflaklar için daha iyi bir dünya infla etme konusunda küçük bir katk sa lamas n umuyorum sadece. Rita Bakan müsveddeleri defalarca okuyarak büyük bir editörün gözleriyle ve sevecen bir annenin özen ve ilgisiyle önemli pasajlar gözden geçirip yeniden düzenledi. Müsveddeyi önemli ölçüde gelifltirdi; babam Paul Bakan la birlikte, de erli ve sürekli teflviklerini eksik etmediler. Daimi yoldafl m ve en iyi dostum Rebecca Jenkins sevgisiyle, konu üzerinde odaklanmam, sakin ve emin flekilde yolumda yürümemi sa lad. Güzel yaz dan anlayan ola anüstü kula yla düzyaz n n ak flkanl n ve berrakl n büyük ölçüde gelifltirdi ve sorgulay c kavray fllar yla kitab n argümanlar n güçlendirdi. Bu kitab adad m Marlee Kline, yirmi befl y ll k beraberli imizde esin kayna m oldu, beni zorlad, yüreklendirdi ve bana inand beni derinden sevdi, ben de onu. Onun nerede son buldu u ve bir düflünür, bir kifli olarak benim nerede bafllad m, kolayl kla tespit edemedi im bir s n rd r. Bu projenin geliflmeye bafllad s ralar her ne kadar ölümcül bir hastal kla bo uflsa da Marlee, ne söylemek istedi im ve nas l söylemem gerekti i konusunda bana yard m etmek için parlak zekâs n kulland. Pek çok bak mdan bu kitap üzerinde çok büyük bir etkisi vard. Keflke burada olsayd ve kitab görebilseydi.

11 Girifl tibarlar n yitirmifl, elleri kelepçeli flirket yöneticilerinin görüntüleri televizyon ekranlar m zdan ak p gidiyordu; hemen ard ndan uzmanlar, politikac lar ve ifl dünyas liderleri, Wall Street in yaflad s k nt lardan bir bütün olarak sistemin de il de, açgözlü ve yoz bireylerin sorumlu tutulmalar gerekti i konusunda bizleri ikna etmekte gecikmediler. ABC nin This Week program nda Sam Donaldson k sa bir süre önce, New York Borsas eski baflkan Richard Grasso ya Birtak m çürük elmalardan m söz ediyoruz? diye soruyordu, yoksa sistemde iflas etmifl bir fleyler mi var? Pekâlâ Sam, diye aç klad Grasso, birtak m muazzam fiyaskolar yaflad k ve kötü insanlar n, kötü uygulamalar n kökünü kaz mak zorunda-

12 y z; on binden fazla halka aç k flirketle k yasland nda say bir ya da on befl olmufl bir fley fark etmez elbette ama bir WorldCom ya da Enron, bir tane bile fazlal k etmeye yeter. Bu tür rahatlat c, ikna edici sözlere ra men bugün yurttafllar ve ayr ca çok say da ifl dünyas lideri flirket sistemi içindeki yanl fllar n, Wall Street teki birkaç sars nt n n yans tt ndan çok daha derinlerde yatt konusunda endifleleniyorlar. Bu kitab n oda n da bu tür büyük endifleler oluflturuyor. Temel öncül, flirketin bir kurum içindeki insanlar n eylemlerini yönlendiren emsalsiz bir yap ve bir zorunluluklar kümesi olmas d r. Ayr ca flirket, varoluflu ve iflleyifl kapasitesi bak m ndan yasaya ba l olan hukuki bir kurumdur. fiirketin yasal olarak tan mlanm fl yetkisi, ço unlukla baflkalar na zarar verebilecek sonuçlara ald rmadan, durmaks z n ve istisnas z öz-ç kar n n peflinden koflmakt r. Sonuç olarak flirketin patolojik bir kurum oldu unu, insanlar ve toplum üzerinde tehlikeli bir güce sahip oldu unu ileri sürüyorum. Bu durum, sonraki bölümlerde üzerinde duraca m birtak m meseleleri akla getiriyor. fiirket bugünkü haline nas l dönüfltü (1. Bölüm)? fiirketin do as nedir ve patolojik karakterine (2. ve 3. Bölümler) ve toplum üzerindeki gücüne (4. ve 5. Bölümler) özgü içerimler nelerdir? Zarara yol açma potansiyelini azaltmak için ne yap lmal d r ve ne yap labilir (6. Bölüm)? Bunlar, kitab oluflturan temel sorulard r. Tüm flirketler için ortak olan kurumsal zorunluluklar ve bunlar n toplum için içerimlerini aç a ç kararak insanlar n zaman m z n en acil mevzular ndan birini anlamaya ve hakk nda bir fleyler yapmaya yönelik gayretlerindeki en önemli ve kay p halkay sa lamay ümit ediyorum. Belki de dünyan n önde gelen yönetim düflünürü olan Peter Drucker, 1946 tarihli ç r açan kitab Concept of the Corporation da, bir kurum olarak flirketi ilk analiz edenlerden biriydi. Tüm flirketlerin ayn kurumsal düzen ve amac tafl malar n n önemini kavrayan Drucker di. Ne var ki, ço umuz aç s ndan flirket yaflam - n n günlük ayr nt lar, bütünün gözden kaçmas na neden oluyor. Pfizer CEO su Hank McKinnell gibi, bizler de flirketleri bir kurum 12

13 olarak düflünmekte büyük zorluk çekiyoruz. Buna karfl l k onlar, esas olarak, birbirlerinden nas l ayr ld klar na bakarak anlamaya çal fl yoruz ulusafl r -yerel, ileri teknoloji kullanan-bacal, ilericigeleneksel, teklifsiz - fazla resmi, kazançl -rizikolu, markal -markas z, iyi-kötü ve tüm flirketlerin, en az ndan halka aç k flirketlerin ortak bir kurumsal yap ya sahip olduklar gerçe ini gözden kaç r yoruz; flirketten oldu u kadar, flirketlerden de söz etmenin anlaml oldu u gerçe ini. Harvard Business School un k demli hocas Joe Badaracco ya, fiirket nedir? gibi basit bir soru soruldu unda flöyle demiflti: Bu kadar aç k bir flekilde flirketin ne oldu u konusunda hiç kimse benden düflüncemi söylememi istemeden, y llard r bir iflletme okulunda hocal k yapm fl olmam tuhaf. 1 Bu kitab n amac, bir kurum olarak flirketin gerçekte ne oldu unu incelemektir. Elbette kurumlar insanlardan olufluyor, kitab n büyük bir bölümü de flirket dünyas ndan oyuncular, flirketi analiz eden uzmanlar ve tehlikelerin alt n çizip çözümler öneren elefltirmenlerle yap lm fl özgün söyleflilere dayan yor. 2 Bu kitab n uslübuna ve havas na gelince, gereksiz akademik ve teknik jargondan kaç nmaya çal flt m. Hedefim, titiz araflt rman n ve bir hukuk hocas olarak kendi bilgi ve kavray fl m n dayand ilkeleri tehlikeye atmadan, bu kitab s radan okura ve meslekten insanlar için eriflebilir k lmakt. Bu kitap boyunca flirket sözcü ünü, küçük flirketleflmifl iflletmelerin ya da kâr amac gütmeyen veya özel kiflilere ait gerek büyük gerekse küçük flirketlerin aksine, halka aç k Anglo-Amerikan iflletme flirketini tan mlamak üzere kulland m. Anglo-Amerikan flirketleri üzerinde odaklanmaya gelince, dünyan n en büyük ve en güçlü flirketleri ABD de konumlanmaktad r ve ekonomik küre- 1. Hank McKinnell ve Joe Badaracco ile görüflme. 2. Görüflmeler, bu kitaptan yola ç k larak yap lm fl belgesel film The Corporation/fiirket için banda kaydedilmiflti. Filmi ben yazd m ve ayr ca Mark Achbar ile birlikte filmin kreatörlü ünü üstlendik; ayr ca Mark Achbar filmin (Bart Simpson ile) prodüktörlü ünü ve (Jennifer Abbott ile) yönetmenli ini yapm flt. Görüflmeleri Mark Achbar, Dawn Brett (benim gibi o da yard mc prodüktördü) ya da ben idare ettik. Bu görüflmelerin ço una flahsen kat lmad m, sorular ve stratejileri belirlemekle meflgul oldum. Achbar a, Abbott a, Brett e ve Simpson a ve ayr ca yap m n üstlenen flirket olan Big Pictures Media ya, yay nc lara, eme i geçen ve parasal destek sa layan yat r mc lara teflekkür borçluyum. 13

14 selleflme onlar n etkisini ulusal s n rlar n ötesine tafl m flt r. Anglo- Amerikan modelinin unsurlar, di er ülkelerdeki, özellikle de Avrupa ülkeleri ve Japonya daki muadillerini de giderek daha çok biçimlendirmektedir. 3 Bu nedenlerden ötürü bu kitapta sunulan analizler ve argümanlar dünyan n geri kalan için de önemli içerimler tafl maktad r. 3. Lawrence E. Mitchell, Corporate Irresponsibility: America s Newest Export (New Haven: Yale University Press, 19 fiubat 2002). 14

15 I fiirketin egemen konuma yükselifli Son 150 y lda flirket, nispeten belirsizlik içeren bir durumdan ç k p, dünyan n egemen ekonomik kurumuna dönüflmüfltür. Bugün hayat m z flirketler yönetiyor. Ne yiyece imizi, neyi seyredece imizi, neyi giyece imizi, nerede çal flaca m z ve ne yapaca m z belirliyorlar. fiirketlerin kültürleri, ikonografileri ve ideolojileriyle topyekûn kuflat lm fl durumday z. Ve t pk kilise ve monarflinin di er dönemlerde yapt gibi onlar da heybetli yap lar ve inceden inceye düflünülmüfl gösterilerle kendilerini yücelterek, yan lmazl k ve her fleye kadirlik tasl yorlar. fiirketler giderek, hükümette kendilerini denetlemekle yükümlü olanlara kararlar n zorla kabul ettiriyor ve toplumun, bir zamanlar kamusal alan n içine iyice yerleflmifl 15

16 olan nüfuz bölgelerini kontrol ediyorlar. fiirketin egemen konuma bu çarp c yükselifli, k smen kurumun meflum kökenleri yüzünden, modern tarihin dikkate de er olaylar ndan birisi olmufltur. Enron un skandal yaratan çöküflünden çok önce, henüz palazlanmaya bafllayan bir kurum olarak flirket, bo az na kadar yolsuzlu a ve sahtekârl a batm flt. XVII. yüzy l n sonlar ve XVIII. yüzy l n bafllar nda borsa simsarlar olarak bilinen borsac lar, Londra da Lombart Street, Cornhill ve Birchin Lane aras ndaki dar sokaklardan oluflan ve bir labirenti and ran Exchange Alley * in ad kötüye ç km fl k raathanelerini sinsice kolaçan ediyor, düzmece flirketlerdeki hisselerini satabilecekleri saf yat r mc lar ar yorlard. Bu tür flirketler h zla ortaya ç k yor, spekülasyonla besleniyor ve ard ndan ayn h zla kapan yordu. Bunlar n doksan üçü 1690 ile 1695 y llar aras nda ticari faaliyette bulundu e gelindi inde geriye sadece yirmi flirket kalm flt da ngiltere ticaret komisyonu üyeleri, flirket hisselerinin bu hisselerdeki canlanma haline dair bofl yere yarat lm fl ve kurnazca yay lm fl bir flöhretin cazibesine kap lan cahil insanlara sat fl yüzünden flirket formunun tamamen yoldan ç km fl oldu unu rapor etmifllerdi. 1 Komisyon üyeleri telafllanm fl ama büyük olas l kla pek de flafl rmam fllard. fladamlar ve politikac lar, XVI. yüzy l n sonlar nda ilk ortaya ç kt zamandan beri, flirkete kuflkuyla yaklaflm fllard. Kiflisel sadakat ve karfl l kl güven sayesinde birbirine ba l, nispeten küçük insan gruplar n n, hem sahibi olup hem de iflletecekleri iflletmeler kurmak amac yla kaynaklar n birlefltirdikleri yayg n ortakl k formundan farkl olarak flirket, mülkiyeti iflletmeden ay rm flt yöneticiler ve iflletmecilerden oluflan bir grup firmay iflletirken, hissedarlardan oluflan di er grup firman n mülkiyetine sahip oluyordu. Ço u kifli, efli benzeri olmayan bu tasar m n yolsuzlu a ve rezalete * Exchange Alley: Londra da Menkul K ymetler Borsas n n yer ald bölge. (y.h.n.) 1.Tom Hadden, Company Law and Capitalism (Londra: Weidenfeld and Nicolson, 1972), 14. ** Adam Smith, Milletlerin Zenginli i, çev.: Haldun Derin, fl Bankas Kültür Yay nlar,