STANBUL DA BULUNAN GEM C /DEN ZC MEZARTAfiLARINA DA R B R DE ERLEND RME

Transkript

1 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A STANBUL DA BULUNAN GEM C /DEN ZC MEZARTAfiLARINA DA R B R DE ERLEND RME Z TÜL N ÇORUHLU - YAfiAR ÇORUHLU Sakarya Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk El Sanatlar Bölümü Ö retim Üyesi de Arifiye de do du y l nda Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü nü bitirdi. 11 y l askeri müzede çal flt. Doktoras n stanbul Üniversitesi nde yapt. Halen Sakarya Üniversitesi nde görev yapmakta. Yay nlanm fl bir kitab, de iflik yerlerde yay nlanm fl makaleleri mevcuttur. Çoruhlu ulusal ve uluslararas toplant lara da kat ld. Mimar Sinan Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü Ö retim Üyesi y l nda Trabzon da do du..ü. Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümünden mezun oldu. Yüksek lisans ve doktora yapt y l nda M.S.Ü. Fen-Ed. Fak. Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümünde asistan olarak bafllad görevini 1993 den beri ö retim üyesi olarak sürdürmektedir. Yay nlanm fl kitaplar, 50 nin üzerinde makalesi, kat ld ulusal ve uluslarars birçok bilimsel toplant bulunmaktad r. 76

2 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V 77 Tarihimize bakt m zda, Türk denizcili inin 16. yüzy lda büyük at l mlar yapt n görmekteyiz. Akdeniz i bir Türk gölü flekline getiren büyük denizciler, ayn zamanda Osmanl mparatorlu unun da en parlak yüzy l olarak de erlendirdi imiz 16. yüzy lda tarih sahnesine ç km flt r. Bunlar aras nda dünya denizcilik bilimine katk lar ile ilk s rada Piri Reis gelmektedir. Dünya haritas ve 1521 de tamamlad Kitab- Bahriye adl eseri ile Denizcilik tarihine büyük katk da bulunmufl bir Türk tür. Bu büyük gemici daha 1526 y l nda kuzey Amerika haritas n haz rlay p, Kanuni Sultan Süleyman a sunmufltur 1.(Özdemir s.59) 16. yüzy lda eserlerini vermifl bir baflka Türk denizcisi de Seydi Ali Reis dir y llar aras nda Ali Macar Reis in haz rlad atlas, Menemen li Mehmed Reis haritas da dünya denizcili ine Türklerin katk lar ndan bir kaç d r. Bunlar n yan nda Barbaros Hayreddin Pafla, Oruç Reis, Kemal Reis, Burak Reis, Salih Reis, Uluç (K l ç) Ali Reis gibi daha bir çok Türk Denizcisinin de denizcilik tarihimize katk lar büyük olmufltur. Bu kahramanlar n baz lar n n mezarlar n n dahi nerede oldu u bilinmez iken bir k sm n n kabirleri stanbul da bulunmaktad r. Mezar yerleri Türbe fleklinde planlanm fl olan denizciler, baz araflt rmalara konu olmakla birlikte, aç k mezar fleklinde gömülü olanlar maalesef derli toplu olarak henüz bir araflt rmaya konu olmam fllard r. Biz bu çal flmada türbe d fl na gömülü olan Türk denizcilerini seçmifl bulunmaktay z. Denizci Türbeleri üzerine çal flmam z ise daha uzun süre devam edecektir. Bu araflt rman n konusunu teflkil eden denizci mezar tafllar daha önce, bizim ele alaca m z tarzda, toplu halde bir araflt rmaya konu olmam fl, ancak Türk plastik sanat aç s ndan çok dikkat çeken üç örnek sanat tarihçi Tanju Cantay taraf ndan k sa bir makale ile ele al nm flt r. Bu araflt rmada kuflkusuz stanbul da ki tüm denizci mezarlar na ulafl lamam flt r. Bir k sm n n ailesi de dahil olmak üzere görülebilen mezarlar elli civar ndad r. stanbul da denizci mezarlar n n yo unlaflt klar yerler Osmanl tarihindeki büyük denizcilerin türbeleri ve onlar n çevreleri (K l ç Ali Pafla, Piyale Pafla, Barbaros Hayreddin Pafla, Lala Mustafa Pafla, Piri Ali Reis), cami hazireleri (Fatih Camisi, Eyüp camisi, Merkez Efendi camisi), saltanat türbeleri hazireleri (II. Resim 1 Resim 2

3 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 3 Resim 4 Mahmud türbesi, Mihrimah Sultan türbesi), Osmanl dönemi mezarl klar (Eyüp, Kumkap, Alt nkap ) olarak karfl m za ç kmaktad r. Bu çal flmam zda maalesef stanbul daki denizci mezar tafllar n n tümünün tan mlanmas söz konusu olmayacakt r. Ancak yine de ilk defa bu kadar çok say da mezar ve mezar tafl n n Sanat Tarihi aç s ndan genel olarak incelenmesi yap lm flt r. Denizci mezar tafllar nda önemli hususlardan biri genellikle mezar tafl üzerinde kiflinin denizci oldu una dair bir iflaret, sembol, motif bulunmas d r. Bunlar gemi dire i, yelken bezi, urgan, halat, gemi çapas, Osmanl denizcilik armas gibi flekillerde karfl m za ç kmaktad r. Bunun yan nda k r k gemi dire i tasvirleri, kabir sahibinin ölümü yani bu dünyadaki hayat n n bitmifl olmas ile ilgili olmal d r. Ayr ca baz örneklerde adeta gemiye benzetilerek flekillendirilmifl lahitlerin her taraf n dolanarak dü ümlenmifl gemici halatlar ve zincirler de ayn flekilde dünyevi hayat n son buldu unu, dura an bir sessizli i hat rlatmaktad r. Fatih camii Haziresinde bulunan örnekler Yanyal Ferik Mustafa Nuri Pafla (ölm. 1321/1905) Resim 1-2 Gazi Osman Pafla türbesi yan nda- Yanyal Mustafa Nuri Pafla ya ait olan mezar. Yüksek, demir parmakl klarla muhafaza alt na al nm fl tafl sanduka fleklindedir. Boyutlar : Kaide: 248x125x20 cm Tafl sanduka, 212x90x85 cm fiahide yüksekli i 185 cm.dir. Son derece girintili profilli hatlar olan lahit adeta bir gemiyi and ran büyük bir sanduka fleklindedir. fiahideler silindirik formda olup, tarih ve ismin yer ald bafl flahideye adeta yelken bezi sar lm fl ve alt k sm ndan gemici halat ile ba lanm flt r. Ayr ca üst k sm nda k r k bir gönder yer al r. Bafl tafl nda 8, ayak tafl nda 14 sat rl k kitabe bulunmaktad r. Hac Hüseyin R fk Pafla (ölm 1327/1329) Resim 3-4 Mustafa Nuri Pafla n n kabrinin sa- nda ve biraz ilerisinde yer alan ve ayn özellikleri tafl yan bir baflka mezar da kitabesine göre Hac Hüseyin R fk Pafla ad n tafl maktad r. Birinci mezardan befl y l sonra haz rlanan ikinci mezar ve aralar ndaki biçimsel benzerlik dikkat çekicidir. Boyutlar : Kaide, 250x126x19 cm. Lahit, 120x95x85cm. Sahideler 187 cm. Tafl sanduka k sm di erlerinde ol- 78

4 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V du u gibi adeta bir gemiyi and rmaktad r. Bafl tafl na sar lm fl yelken bezi alt k s mdan gemici halat ile ba lanm flt r. Bafl tafl n n üst taraf nda yine di erinde oldu u gibi k r k bir gönder ve köflesinde ay-y ld z bulunmaktad r. Kitabe 9 sat rdan oluflmaktad r ve e ik sat rlar halinde bafl tafl nda yer almaktad r. Eyüp Camii ve çevresindeki örnekler Çengelo lu Tahir Pafla/Bosna Resim 5 Kaptan- Derya ( ), Tophane müfliri (1837), Navarin Deniz Savafl gazisi (1829), validir. Mezar Eyüp Sultan Boyac sokakta, V. Mehmet Reflat türbesi yan ndad r (Bayrak, 84) Söz konusu adreste bulunabilen ve Tahir Pafla ad n tafl yan tek mezar tafl 1266 ra 15 (29 Ocak 1850) tarihini tafl maktad r. Kitabe: S dk-ü ihlas ile hidmetleri makbuli olub, Küthüda itmifl idi Maderi ne Z ll-i Hüda... yazd tarihini Safvet iderek Hakka niyaz La iki cennet-i a la ola Tahir Pafla (Ketebe) (Haskan, s. 287) Boyutlar, kaide: 257x95x17 cm. oturmal k: 240x82x17 cm. Tafl sanduka: 129x66x65 cm. Bafl flahide: 175 cm. Beyaz tafltan yap lm fl aç k lahit fleklindeki sandukan n dar yüzeylerinde girland motifleri içerisinde ok ve kubur tasvirleri, yan levhalarda girlantlar ve birleflme yerlerinde gül demetleri, levhalar n kenarlar n dolanan k vr m dall rozat çiçek bordürü, bafl flahidesinin ön yüzünde kitabe ve kitabeyi çevreleyen rozet çiçek ve yaprak bordürü, ayak flahidesinin iç yüzünde çiçekli gül dal tasviri kabartma olarak ifllenmifltir. Hayreddin Pafla/Tunuslu, ( ) Resim 6 Islahatç ve reformcu görüflleri ile tan nan, 200. Osmanl sadrazam ( ), ayan üyesidir. Kafkasya da bir Rus taaruzu s ras nda ailesini kaybetti i için küçük yaflta stanbul a getirilir ve Nakib ül Eflraf ve Anadolu Kazaskeri K br sl Tahsin Bey taraf ndan 79 Resim 5 Resim 6 Resim 7

5 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 8 Resim 9 sat n al n r da Tunus Valisi Ahmed Pafla n n yan na götürülür. Ahmed Pafla taraf ndan Fransa ya tahsile gönderilmifltir. Tunus da bulundu u süre içerisinde önemli görevler ald de Tunus un iflgalinden sonra ailesi ile birlikte stanbul a gelmifl, Kuruçeflme ye yerleflmifltir de sadrazam oldu. 29 Ocak 1890 da Niflantafl ndaki kona nda mafsal hastal ndan vefat etmifl ve 80 Eyüp, Bostan skelesinde Mihriflah Valide Sultan imareti bahçesine gömülmüfltür. Eyüp te iki çeflme yapt rm flt r. (Haskan, ) 1968 de kemikleri buradan al narak Tunus a nakledilmifltir. (Çetin, 57/59) Mihriflah Valide flahsultan imaretinin Haliç taraf nda yer alan Tunuslu Hayreddin Pafla aile sofas nda iki mermer lahit mezar ve ki flahideli mezar olmak üzere dört defin oldu u görülmektedir. Yüksek bir platform üzerinde yedi basamakla ç k lan ve etraf demir parmakl klarla çevrili bir alan içerisinde yer alan mezarlardan biri Tunuslu Hayreddin Pafla ya ait olmak di erleri efli, k z ve o lu na aittir. Kabristan a giriflin sa taraf nda yer alan ilk mezar Hayreddin Pafla ya aittir. Ayn s ran n Haliç taraf nda kalan k s mda (dördüncü) efli Kamer han m, onun solunda o lu Mehmed Salih Pafla ve onun da yan nda k z Adnan Hünani han m yatmaktad r. 1. Tunuslu Hayreddin Pafla n n lahti Resim 7 Kitabe: Efahim-i Vukela-y saltanat- seniyyeden sab ka sadr- Azam elmerhum el-ma furleh el muhtaç ila Rabb ül Gafur Tunuslu Hayreddin Pafla n n kabirleridir. Ruhi fleriflerine Fatiha Ca (29 Ocak 1890) (Haskan, ) Tan m: Tafl sanduka üst üste oturtulmufl iki tafl blo un (295x130x15cm/265x100x14 cm) üzerine oturmaktad r. Oldukça yüksek (125 cm) olan lahitin ayak ve bafl flahidesi (215 cm) mevcuttur. Kitabe dokuz sat r halinde bafl flahidede yer al r. Ayak tafl nda ise ondört sat rl k muhtemel bir ayet yaz l d r. Tafl sandukan n k sa kenarlar nda birer, uzun kenarlar nda ikifler olmak üzere yat k dikdörtgen formda yüzeyden kabartma panolar vard r. Panolar n etraf dört köflesine barok tarz iri yapraklar ve bunlar birbirine ba layan düz silmeler ile çevrilidir. Lahitin yan duvarlar n n üst k sm nda saçak bordürü, köflelerinde ise kare kesitli gömme sütun tasvirleri vard r. fiahideler silindirik formda yükselmektedir. 2.Kamer Han m n tafl sandukas Resim 8

6 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Kitabe: Sadr- esbak Hayreddin Pafla hazretlerinin helalleri... merhume ve ma fur Kamer han mefendi nin ruhiçun el-fatiha. 22 Ca 1301 (Mart 1884) (Haskan, 284) Tan m: Tafl sanduka üst üste oturtulmufl iki tafl blo un (290x130x15cm/260x105x15 cm) üzerine oturmaktad r. Yüksek lahitin (125 cm.) ayak ve bafl (162 cm) flahideleri vard r. Lahit tezyinat ve form aç s ndan Hayreddin Pafla n n lahti ile ayn özellikleri göstermekle birlikte, flahideler farkl d r. Dar ve uzun dikdörtgen levha fleklinde yükselen flahideliren tepelikleri, ortas nda ay y ld z bulunan flual günefl tasviri fleklinde olup, alt k s mlar nda çiçeklerden oluflan çelenk fleklinde girland motifleri vard r. Bafl tafl üzerinde yedi sat r halinde kitabe, ayak tafl nda ise vazodan ç kan naturalist çiçek dallar tasviri yer almaktad r. Her iki lahit de beyaz mermerden yap lm flt r. 3. Mehmed Salih Pafla/Tunus (ölm. 1915) Mezar Resim 9 Vezir, sultan V. Mehmed n bafl yaveri, Sadrazam Tunus lu Hayreddin Pafla n n o lu, fiehzade Kemalettin in damad d r. Mahmud fievket Pafla y öldürenlerden oldu u için Beyaz t meydan nda idam edilmifltir. (Bayrak, 114/Haskan 284) Kitabe: Lailahe illallah Muhammedresul Allah. Sadr- esbak Hayreddin Pafla merhumun mahdumu, damad- fiehriyari Mehmed Salih Pafla merhumun ruhuçünr zaen lillahu tu ala el-fatiha, 19 Receb 1331 (24 Haziran 1913) (Haskan, 207) Tan m: Kamer han m n lahti ile ayn s rada olup, mezarin üzeri üç kademeli (149x323x10cm/115x280x13cm/76x22 6x16cm) beyaz mermer levha ile kapal d r. Bafl ve ayak k s mlar nda, akantus yapraklar içinden ç kan, silindirik formda flahideler yükselmektedir. Bafl flahide yüksekli i 106cm. olup, üzerinde dokuz sat r halinde kitabe yer almaktad r. Külah fleklinde sonuçlanan flahidelerin tepelikleri akant yapraklar ile taçland r lm flt r. Mezar kapa ortas nda y ld z formunda kabir sulu u bulunmaktad r. 4. Adnan Hünani Han m n kabri Resim Resim 10 Resim 11 Resim 12

7 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 13 Resim 14 Resim 15 Tunuslu Hayreddin Pafla n n 1305 (1888) tarihinde vefat etmifl k z d r. Mezar Mehmed Salih Pafla n n mezar ile ayn s rada yer al r. Kitabe: Bismillahirrahmanirrahim,... sadr- esbak devletlü Hayreddin Pafla hazretlerinin kerimeleri Adnan Hünani Han m... ruhiçün fatiha. 25 fievval 1305 (Temmuz 1888) Tan m: Kabrin üzeri üç kademeli (324x147x10cm/281x116x13cm/230cm x76x16cm) beyaz mermer levha ile kapal d r. Levhalar n ortas nda y ld z formunda kabir sulu u mecuttur. Bafl tafl 208 cm yüksekli inde olup, flahidelerin her ikisi de silindirik formdad r. Bafl flahidesinde yer alan kitabe on sat r halinde beyzi kartufllar içine yerlefltirilmifltir. fiahidelerin alt k s mlar yatay halkalar fleklinde silmeli üç bölüm ve üzerinde iki kademeli lotus çiçe i fleklindedir. fiahidelerin tepelikleri yar m küre fleklinde olup, akantus yapraklar ile taçland r lm flt r. Miralay Giritli Hasan Bey (ölm. 1898) Resim Cam ve ayna tüccar Ahmed Efendi nin damad olan Hasan Bey Girit isyan s ras nda Yunanl lar n Arkadi isimli meflhur kaçakç gemisini bütün mühimmat ve levaz mat ile birlikte 22 A ustos 1867 gecesi sabah zapt ederek stanbul a getirmifltir. Bu s rada kendisi zzettin Vapuru nun komutan idi. (Haskan, 311) Mezar Eyüp te, Ebu s- Suud Efendi Mektebi haziresinde yer almaktad r. Ebu Suuud mektebi haziresinde yer alan bir baflka denizci mezar tafl da 1304 (1886) tarihlidir ve Tahir Kaptan a aittir. (Haskan, 312 Miralay Giritli Hasan Bey in mezar ; Kitabe: Miralay Giridli Hasan bek... sene 25 fievval 1315 (1898) Tan m : Beyaz mermerden flahideli olarak yap lm fl kapal mezar n bafl flahidesi k r k olarak yerde yatmaktad r. Mezar iki plaka halinde levha (256x118cm/210x80cm) ile kapat lm flt r. Parças eksik olan flahide üzerinde kitabe yer almaktad r. Mevcut parça flahidenin alt k sm na aittir. Kitabenin 82

8 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V son dört sat r n ihtiva eden parça üzerinde tarih ve isim yer almaktad r. fiahidenin akantus yapraklar ile çevrili elips fleklinde bir levha oldu u anlafl lmaktad r. Daha önce yay nlanm fl olan tafl n k r k üç parçadan ibaret oldu unu ve tepeli inde iri bir subay fesi, alt ndaki çelenkten afla inerek tafl çevreleyen güllü yaprak süslemeleri ve celi sülüs kitabesi ile, ayak taraf ndaki tafl n da katk s ile sa lam bir denge kurmufl, dönemin Türk sanat unsurlar n baflar ile bütüne katm fl olarak de erlendirilmifltir. (Cantay, 851) Gemi dire i fleklinde yükselen ayak tafl (193cm) ise son derece dikkat çekicidir. Bu tür mezar tafllar n n di erlerinde de oldu u gibi dire in uç k sm k r k izlenimi vermektedir. Ortada yükselen silindirik tafl n hemen alt nda bir gemici çark, onun biraz üzerinde ucuna zincir ba l denizci çapas, gemici dürbünü ve bunlar n üzerinde çapraz olarak ba lanm fl yelken tasvirleri bulunmaktad r. Plastik aç dan son derece baflar l bir tafl iflçili- i ile ifllenmifl olan mezar tafl üzerinde yald zl boya ile renklendirmeler de yap lm flt r. Kas mpafla- badullah Mescidi haziresindeki örnekler Seydi Ali Reis, stanbul 1562 Resim Yazar, flair, bilgin, donanma komutan d r. Mezar Kas mpafla da badullah mescidi haziresindedir. (Bayrak, 199) Seydi Ali Reis camii olarak da bilinen mescidin haziresinde toplam 8 kabir bulunmaktad r. Bunlardan kitabesiz olan ve ortada yer alan büyük mezar Seydi Ali Reis e ait olmal d r. Bafl k sm nda oldukça büyük bir kaya blok bulunan mezar n, bafl tafl n n soka a bakan k sm nda geç dönemde yaz lm fl olmas muhtemel bir kelime-i tevhid ibaresi d fl nda hiç bir yaz ve iflaret yoktur. Dolay s ile bu mezar n Seydi Ali Reis e ait oldu una dair bir belge yoktur. Etraf ndaki di er mezarlar ise kitabelerine göre yüzy llara tarihlidir. 83 Divanyolu-II. Mahmud Türbesi Haziresindeki örnekler K br sl Süleyman Pafla (ölm. 1317) Resim 15 Aç k mezar fleklindeki mezar n boyutlar 102x99 cm. olup bafl tafl 155 cm. yüksekli indedir. Bafl tafl ndaki kitabede... Süleyman... ad ve 1317 tari- Resim 16 Resim 17

9 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 18 Resim 19 hi okunmaktad r. Tafl n alt ve üst k sm nda birbirine dü ümlerle ba l lotus motifli bir süsleme fleridi bulunmaktad r. S rr Pafla/Giritli, Resim 16 Yazar, flair, hattat ve vezirlik yapm flt r. Hekimbafl smail Pafla n n damad d r. fiaire Leyla Saz n efli, Prof Yusuf Razi Bel ve mimar Vedat Tek in babas d r. Mezar Divan yolundaki II. Mahmut 84 türbesi bahçesinde 2. adadad r. (Bayrak, 112) Boyutlar ; kaide (1) 268x136x12cm. (2) 213x76x15 Tafl sanduka, 181x58x66 cm. Tafl sanduka kapa, 210x76x15 cm. fiahide yükseklikleri. 180 cm (bafl tafl ), 170 cm. (ayak tafl ) lahitin dar yüzlerinde kabartma madalyonlar ve etraflar nda akantus ve hançer yapraklar ndan oluflan k vr m dallar bulunmaktad r. Genifl yüzlerde ise yine ayn madalyonlar bulunmakta ancak burada bitkiseller çelenk yapmak yerine lahit boyunca uzanmaktad r. Silindirik formdaki flahidelerin alt k s mlar nda akant yapraklar ndan bir çanak oluflmaktad r. Kaptan Moral brahim Pafla (ölm. Receb /1889) Resim Kitabe:... Mora hanedan ndan Tatarzadeler denmekle maruf Tamerbek mahdumu ayandan Kapudan esbak brahim Pafla... Sene 1306 Re 17 Boyutlar : kaide, 272x161x8 cm. Lahit, 229x113x97 cm. flahide yüksekli i: 245 cm (bafltafl ), 200 cm (ayak tafl ) K l ç Ali Pafla camii haziresindeki Atefl Mehmet Pafla mezar tafl ile ayn özellikleri gösteren bu örnek de muhtemelen ayn ustaya ait olmal d r. (Cantay, 850) Befliktafl-Barbaros Türbesi ve çevresindeki örnekler Resim Barbaros Hayreddin paflan n türbesi çevresinde oluflmufl küçük hazirede büyük bir k sm denizci olmak üzere 22 aç k lahit fleklinde tafl sanduka ve 16 adet de flahideli mezar bulunmaktad r. Bunlar n genellikle yüzy llara tarihli olduklar dikkati çekmektedir. Frenk Cafer Pafla (ölm. 1608) Kaptan- Derya ( ) ve validir. Mezar Befliktafl Barbaros türbesi içindeki 4. sandukad r. (Bayrak, 85)

10 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Tophane-K l ç Ali Pafla Camii haziresindeki örnekler Büyük Türk denizcilerden, kaptan- derya K l ç Ali Pafla ( ) n n türbesinin yan nda da baz denizci mezarlar bulunmaktad r. 1. Atefl Mehmet Pafla (ölm. 1865) Resim Kaptan- Derya Atefl Mehmed Pafla, K r m savafl nda yararl l klar göstermifl, Sultan abdülaziz döneminde donanman n yeni gemilerle güçlenmesini sa lam fl, 1863 y l nda Eminönü-Karaköy aras ndaki ikinci a aç köprüyü yapt rm flt r. (Cantay, 150). Mezartafl kitabesine göre 23 flaban 1281 de vefat etmifltir. Tan m: Mezar kapal tafl sanduka fleklinde ve iki flahidelidir. Lahit kademeli iki kaide üzerinde oturmaktad r. Alttaki kaide oldukça genifl ve yüksek (377x296x42cm), ikincisi ise daha küçüktür (260x164x12cm). Sanduka 197x165 cm boyutlar nda ve 120 cm yüksekli indedir. Lahit ve flahidelere bütün olarak bak ld nda k r k direkli bir gemi izlenimi hissedilmektedir. 1 dü ümlü ve oldukça kal n urgan tasviri bulunmaktad r. fiahideler gemi dire i fleklinde olup, tepeleri k r k b rak lm flt r. Ayak tafl n n gövdesine iki bilezik (manflon) sar l d r. Bafl tafl nda halatlarla ba lanarak toplanm fl yelken bezleri üzerinde kitabe bulunmaktad r. Kitabe ve tafl n baz bölümleri boyanm flt r. Resim K r k gemi direkli mezar n (1) hemen yan nda yer alan kapal lahit fleklindeki Marmara mermerinden yap lm fl olan denizci mezar H (1894) tarihi tafl naktad r. Boyutlar : alt kaide, 277x143x24 cm. Sanduka; 218x101x84 cm. fiahide; 185 cm. Resim 20 Resim 21 Resim 22 85

11 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 23 Resim Genifl bir mermer levha fleklindeki kaide üzerinde yer alan kapal lahit fleklindeki sandukan n dört bir kenar nda adeta bir gemi görüntüsü verilmifl, denizci armas bulunmaktad r. Armada; ay-y ld zl sancaklar, m zrak ve alemler, ucuna zincir ba l çapa ve bunun üzerinde s ralanm fl üç adet y ld z bulunmaktad r. Armalar n bulundu u panolar n iki taraf nda dikey bordürler halinde rokoko tarz bitkisel dallar yer al r. K sa kenardaki arman n alt nda di erlerinden farkl olarak Osmanl devlet liyakat madalyas flemsesi bulunmaktad r. fiahideler silindirik formda olup, akantus yapraklar ndan adeta bir çanak üzerinde yükselmektedirler. Bafl flahidesinde 13 sat rl k kitabe ve H tarihi bulunmaktad r. Resim Di er gemici mezarlar n n hemen yan nda yer alan üçüncü denizci tasvirli mezar di erlerinden daha küçük boyutlarda ve aç k lahit fleklindedir. Boyutlar : kaide 167x85x34 cm. Sanduka 130x85x50 cm. flahide 65 cm. Beyaz mermerden yap lm fl aç k lahitin yan cephelerinde k vr k akantus yapraklar ortas na yerlefltirilifl çapa motifi ve bu motifi çevreleyerek alt k - s mda dü ümlenmifl gemici halat bulunmaktad r. Bafl ve ayak flahideleri rokoko tarz bitkisel motiflerle çevrelenmifl, köfleleri yuvarlat lm fl levha fleklindedir. Her iki levhada da afla dan yukar ya verev yapan sat rlarla yaz yerlefltirilmifl ve üzeri yeflil ve siyah ile boyal d r. Piyale Pafla Türbesi ve Haziresindeki örnekler Türbe içinde Piyale Pafla n n ailesinden çeflitli önemli tafl iflçili i sergileyen kad n, çocuk ve erkek olmak üzere üç ahflap sanduka on mermer lahit bulunmaktad r. Mermer lahitler 17. yüzy l n naturalist çiçek motifleri ile kabartma ve çok renkli kalem iflleri ile süslenmifltir. (Aslanapa, s. 130) Bu özellikleri ile Eyüp Sokullu türbesi içindeki lahitler ile Edirne Muradiye camii kalem ifllerine benzerlik göstermektedirler. (Aslanapa, s. 130) Türk tafl tezyinat aç s ndan güzel örnekler olan bu tafllar üzerinde hançer tasvirleri, naturalist çiçek

12 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V ve a aç tasvirleri ile palmet tarz tepelikler dikkati çekmektedir. Ayr ca türbenin d fl ndada baz denizci mezarlar mevcuttur. Bunlar aras nda kitabesinde kaptan olarak rütbeleri belirlenmifl iki tane dikkat çekicidir. 1. Türbe giriflinin sol taraf nda aç k sanduka fleklindeki mezar. Resim 26 Kitabe:... merhum ve ma fur Kapudan Abdülrahim Pafla... Sene 1117 fi z 2 Boyutlar : lahit 190x64x62 cm. flahide (kavuk k sm hariç) 170 cm. Lahit yan levhalar nda kabartma olarak ifllenmifl birer iri rozet bulunur. Kübik formadaki bafl ve ayak flahideleri mevcut olup, bafl flahidesinin dolama kavuk fleklindeki tepelik k sm k r k ve hemen mezar n yan nda durmaktad r. Dört sat rl k kitabe de bafl tafl nda bulunmaktad r. 2. Türbe giriflinin hemen karfl s ndaki flahideli aç k mezar. Resim 27 fiahide yüksekli i 154 cm. fiahide tafl üzerinde yer alan 9 sat rl k kitabede... Salih kapudan... sene 1203, fi z 19.. fleklinde isim ve tarih yaz l d r. Bafl flahidesinin tepelik k sm ise kafesli dolama sar k fleklindedir. Yedikule-Alt nkap da, Deli Hüseyin Pafla/Bursa (ölm. 1660) Resim sarazam (1656), Kaptan- Derya ( /1640/1658), vali, Girit serdar d r. Sadrazaml kta alt gün kalm fl ve öldürülmüfltür. Mezar Yedikule içinde, Alt nkap yan ndad r. (Bayrak, 50) Alt nkap n n sa taraf nda, kaynakta belirtilen yerde son derece tahrip olmufl bir mezara rastlanm flt r. Kitabesinden sadece fatiha ve sene 1199 k - s mlar okunabilmektedir. Ayak taraf nda kalan tafl levha üzerinde iri bir rozet, yan levha üzerinde ise üç iri rozet çiçek mevcut. Yan levhalaran biri mevcut de il. GENEL DE ERLEND RME VE SONUÇ Türklerde mezar tafl tarihi bir görüfle göre proto-türk kültürü olan andronova kültüründen itibaren bafllat labilir. Orta ve ç Asyan n daha erken dönemlerinde ortaya ç kan menhirler, zamanla geliflimini sürdürmüfl, proto-türk 87 Resim 25 Resim 26

13 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 27 Resim 28 topraklara ulafl r. Osmanl mezartafllar özellikle son Osmanl döneminde genel çerçeve içine giren baz yabanc unsurlarla birlikte eskiye ba l olarak geliflimini sürdürür. Denizci mezartafllar nda temel olarak iki tarz vard r. Bunlardan biri evvelden beri geliflmekte olan mezartafl veya mezar ikonografik flemas na uygun flekildir. kinci flekil ise gemi biçimli, genellikle k r k direkleri ve yelkenleri bulunan mezar tipidir. Bu flekil genel itibar ile yabanc kaynakl olsa da konografik aç dan bir sentez ortaya ç kar r. Nitekim bunlarda da ço u kez bafl ve ayak tafl vard r. Bir k s m süslemeler, armalar ve hilal flekilleri Türk sanat n n en erken devirlerine kadar uzan r. Süslemelerin verilifl flekli üslup dönemlerine göre farkl bir karakter çizer. Yani klasik dönem süsleme üsluplar yan nda, barok-rokoko gibi sanat devirlerinin anlay fl da eserler üzerinde hemen farkedilir. Böylece denizci mezartafllar nda da klasik dönemden Bat - l laflma devri sonlar na kadar genel Osmanl -Türk sanat nda görülen süsleme motiflerine paralel motifler, karfl m za ç kar. Ancak denizcilere ait simgeler daha daha çok (halat, k r k gemi direkleri, yelken bezleri, çapa, gemi fleklinde mezar gibi) son devir mezarlar nda görülür. Di er türdeki mezartafllar nda ise devrinden itibaren mezartafl, tanr -ruh simgeleri bulunan tafllar ve heykeller geleneksel olarak ölümü ifade eden veya yatan kiflinin statüsünü/kimli ini ve- olarak geliflimini sürdürmüfltür. Böylece slamiyetten önceki Türk ren bafll klar veya motifler görülür. sanat n n bir unsuru olarak ortaya ç kan Denizci mezartafllar bazen aile sofas olarak (Eyüp-Tunuslu Hayrettin mezar tafl, slamiyetten sonraki devirlerde de bazen flekil ve süsleme aç s ndan slami anlay fla uyan bir sembo- genel mezarl klar içinde yer almakta- Pafla aile sofas ), bazen tek bafllar na 88 lizmle, bazen slam öncesine yak n figürlü süsleme ve bezemelerle varl n sürdürür.bu gelenek Türkiye yi Türklerin anavatan edifliyle bulundu umuz

14 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V d r. Baz lar da denizcilerin kendilerinin yapt rd cami, mescit, hazirelerindedirler. (Tophane-K l ç Ali Pafla camii haziresi gibi). Büyük denizcilerin mezarlar ise genellikle türbe fleklinedirler. Baflka bir çal flma olarak sunulacak olan denizci türbelerinin (Barbaros Hayrettin Pafla, Yusuf Sinan Pafla, Bosnal brahim Pafla, Köprülü Mehmet Pafla, Koca Sinan Pafla, Piyale Pafla, K - l ç Ali Pafla, Lala Mustafa Pafla, Bulak Mustafa Pafla, Halil R fat Pafla, Hasan Hüsnü Pafla gibi) içlerinde de türbenin sahibi ve ailesi d fl nda baflka denizcilerinde kabirlerine rastlan r. (Befliktafl-Barbaros Hayrettin Pafla türbesinde oldu u gibi). Söz konusu denizci mezar tafllar n n bir k sm ise Deniz müzesi taraf ndan koruma alt na al nm flt r. Mezartafllar n n birkaç ve flah slar hakk nda bilgi için kullan lan kaynaklar: ASLANAPA, Oktay, Mimar Sinan n Hayat ve Eserleri, Ankara 1988 BAYRAK, M. Orhan, stanbul da gömülü meflhur adamlar ( ), stanbul 1979 CANTAY, Tanju, stanbul un K r k Gemi Direkli Gemici Mezarlar, Erdem Dergisi, C.3, s. 9, Ankara 1987, s ÇET N, Atilla, Tunuslu Hayreddin Pafla, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 17, stanbul 1998, s ERDEM, Hüsamettin, Ahmet muhtar Efendi/Girit, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. 2, stanbul 1989, s HASKAN, Mehmet Mermi; Eyüpsultan Tarihi, stanbul 1996, ÖZDEM R, Kemal Osmanl Deniz Haritalar, stanbul 1992, s. 59 PALA, skedner, Abidin Pafla, Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.1, stanbul 1988, s Resim 29 Resim 30 Resim 31