GELENEKSEL TÜRK KİLİMLERİNİN MODERNİZASYONU VE HAZIR GİYİM SEKTÖRÜNDE KULLANIMI. Refika FIRAT 1

Transkript

1 1.Uluslararası Balkanlarda Tarih ve Kültür Kongresi GELENEKSEL TÜRK KİLİMLERİNİN MODERNİZASYONU VE HAZIR GİYİM SEKTÖRÜNDE KULLANIMI Refika FIRAT 1 ÖZET Bu çalışmada, Türk halkının göçebe hayatından yerleşik düzene geçişte çektiği sıkıntıları, kurdukları medeniyetleri, savaşları, barışları ve mutlu anlarındaki duygu ve düşüncelerini renklerle motiflere yansıtarak oluşturdukları kilimlerin giyim endüstrisinde modernize edilerek kullanımı gösterilmiştir. Bu amaçla kilimden hazırlanmış bir tayyör modeli çalışmaya konu edilmiştir. Her işin makineleştiği günümüzde, unutulmaya yüz tutmuş bu ata yadigârı el sanatımızı yaygınlaştırarak gelecek nesillere aktarmamız üzerimizdeki en büyük sorumluluklardan bir tanesidir. Aynı zamanda, Türk tekstil sanayinde Türk Kilimlerini günümüz modasıyla harmanlayarak yeni bir iş sahası yaratmak amaçlanmıştır. GİRİŞ Birinci Dünya Savaşı ve ardından gelen Kurtuluş Savaşı esnasında tüm yurt yıkılmış ve yakılmıştı. Cumhuriyet in 1923 te ilanı ile Türk halkı ulu önder Atatürk ün önderliğinde yıkılıp ve yakılmış olan ülkemizi kalkındırma çabasına girmiştir yılında İzmir İktisat Kongresi kararları doğrultusunda, her alanda olduğu gibi tekstil alanında da bir planlama devri başlamıştır. Bu amaçla Türkiye de var olan bütün tekstil, konfeksiyon ve el sanatlarını yaşatmak ülke ekonomisine katkı yapacak konuma getirmek için kararlar alınmıştır 1. Bu doğrultuda ülkemizde var olan tüm hazır giyim, tekstil fabrikaları, atölyeleri ve üretim birimleri tamamen bir devlet kuruluşu olan Sümerbank çatısı altında toplanmıştır. Sümerbank aracılığı ile hangi yörede ne üretiliyor ise o yöre halkını kalkındırmak için fabrikalar kurulmuştur. Örneğin, pamuk üretimi yapan Ege Bölgesine iplik fabrikaları, halı ve kilim üretimi yapılan Marmara ve İç Anadolu Bölgelerine halı ve kilim fabrikalar kurularak o yöre halkının ülke ekonomisine katkıda bulunmaları sağlanmıştır. 1 Öğr..Gör. Sakarya Üniversitesi, Geyve Meslek Yüksekokulu, Tekstil Bölümü 217

2 Refika Fırat Cumhuriyetin ilanından sonra yaklaşık 30 yıl boyunca Sümerbank Türk Tekstil Sanayinin tek hakimi olmuştur 2. Türkiye deki kentleşme hareketlerinin artması, çalışma hayatına kadınların girmesi ile Türk Kilimleri toz geçiriyor diye halı kullanımına doğru bir yöneliş başlamıştır. Makine ile halı üretimi Türkiye de 1930 lu yıllarda canlanmaya başlamıştır yılında II. Dünya harbinin sona ermesi ile halı üretimi iç piyasaya yönelik olarak yapılmıştır den sonra kilimlerin yerini tamamen halının alması ile talep artmıştır. Bunun sonucunda ucuz ve kalitesiz halı imalatına yönelinmiştir. Anadolu kadınının örf ve adetlerini, duygularını yansıttığı kilimlerin yerini orlon halılar almaya başlamıştır. Kilimler artık duvarlarımızı süslemiyor, döşemelerimizi kaplamıyor. Bu çalışma ile Türk Kilimlerinin yeniden canlanmasına, örf ve adetlerimizin unutulmamasına ve ayrıca yeni iş kollarının açılmasına yönelik olarak Türk Kilimlerinin hazır giyim sanayinde kullanımının yaygınlaşmasına önderlik edecek bir model önerilmektedir. 1. Türk Kiliminin Özellikleri Döşeme, sedir, divan vb. yerlere serilen genellikle renkli desenlerle süslü, yün ve pamuk ipinden dokunan örtü ve yaygılara kilim diyoruz. Kilimin, Türk dokuma sanatında çok önemli bir yeri vardır. Kültürümüzün, örf ve adetlerimizin bir parçasıdır. Anadolu nun birçok yerinde yörenin kültürüne, gelenek ve göreneklerine uygun, evin bir köşesine kurulmuş tezgâhlarda, üzeri çeşitli motiflerle süslü, insanımızın iç güzelliğini yansıtan renk ve desenlerde kilim, heybe, çuval dokumacılığı yapılmaktadır. Anadolu da ün salmış kilimler, bazen dokunan köyün adı ile (Eşme, Karasu, Emirdağ vb.), bazen aşiretlerin adı ile (Avşar, Berihan, Kirkitli vb.), bazen kullanılan motiflere göre Yollu, Çubuklu, İbrik, Aynalı, Bindallı vb. anılırlar. Anadolu kilimleri; kilimin dokunduğu bölgelere, kullanılan bitkisel boyaların rengine ve en çok kullanılan motiflere göre dört sınıfa ayrılır. Bunlar; a) Türkmen b) Yörük c) Kürt d) Türk kilimleridir. Kilimlerde kullanılan motifler genellikle halıda, çinide, mermer ve tahta oymacılığında kullanılan motiflerin aynısıdır. Kilimler üzerindeki motifler yaşanılan çağın özelliklerinin yanı sıra yörenin kültürü, gelenek ve görenekleri, kilimi dokuyan 218

3 Geleneksel Türk Kilimlerinin Modernizasyonu ve Hazır Giyim Sektöründe Kullanımı kişinin beklentileri, ümitlerine göre değişiklikler göstermektedir 2. Şekil 1 de bir Türk Kilimi gösterilmiştir. Şekil 1. Türk kilimine bir örnek Türk Kilimlerinde en çok kullanılan motifler beş gruba ayrılabilir: Hayvansal motifler; en çok kullanılan kuş motifi olmak üzere ejder ve böcek motifleri de kullanılır Bitkisel motifler; ağaç, yaprak, çiçek ve meyve motifleri kullanılır. Geometrik motifler; dokuma kolaylığından dolayı en çok tercih edilen, motif türüdür. En çok görülün şekilleri, üçgen, dörtgen, dikdörtgen ve eşkenar dörtgendir (bkz. Şekil 2). Karışık motifler; madalyon, rozet, çengel, sütun yazı, harf, vazo vs. kullanılır. Sembolik motifler; Dokuyucunun duygu düşünceleri ile doğa güçlerini simgeleyen motiflerdir. Bu gruba kuş, hayat ağacı, el, tarak, ibrik, kandil vb. girmektedir. 219

4 Refika Fırat Şekil 2. Geometrik desenlerden meydana gelmiş bir kilim Anadolu da kullanılan motiflerin hemen hepsinin bir anlamı vardır. Bazı motifler aşağıda belirtilen anlamlarda kullanılmaktadır: Eli Belinde: Analık ve doğurganlık kavramlarının simgesidir. Koç Boynuzu: Bereket, uğur, kısmet, mutluluk, neşe, uzun ömür, kahramanlık ve kuvvet sembolüdür (Şekil 3). Çengel: Sivri uçları ile kötü bakışları uzaklaştırmanın simgesidir. İnsan: Kadın, erkek ve doğurganlığın simgesidir. Saç Bağı: Genç kızların evlilik isteğini göstermek için kullanılır. Küpe: Dokumasına küpe koyan genç kızın evlenmek istediğini ailesine açıklamasıdır. El: Kem gözlere karşı korunmak için kullanılır. Su: Çok eskiden kullanılan bir motiftir. Göz: Göz değmesine koruyucu olarak kullanılır. Hayat Ağacı: Soyun ölümsüzlüğünü simgeler. Kuş: Uğurlu ve uğursuzluğu simgeleyen motiftir

5 Geleneksel Türk Kilimlerinin Modernizasyonu ve Hazır Giyim Sektöründe Kullanımı Şekil 3. Bereket ve bolluk teması işlenmiş bir kilim Türk kültür hayatında, dokuma tekniğinin ilk olarak ne zaman ve nerede başladığı tam olarak bilinmese de hiç kuşku yok ki dokuma sanatı, genel bağlamda, Orta Asya'da başlamıştır. Bu bölgede yaşayan yerliler, ki göç eden bu kabilelere Yörük ya da göçebe kabileler denilmektedir. Göçebeler büyük bir nüfus artışı neticesinde Orta Asya'nın batısına göç edip kendilerine yaşamak için daha uygun alanlar aramaya başladıklarında alışkın olmadıkları hava koşullarına maruz kalmışlardır. Bu nedenle, çadırlarını kurmak için keçi yünü kullanmaya başlamışlardır. Keçi yünü koyun yününe nazaran çok daha uzun ve sıkıdır. Düz dokuma tekniği bu anlamda ilk defa göçebe kilimlerinde kullanılmıştır. Yüzyıllar boyu Türklerin yaşamış olduğu coğrafi bölgeler ılıman hava ikliminin bulunduğu alanlardı. Gündüz ve gece, yaz ve kış sıcaklık farkları oldukça değişkendi. Türk göçebeler zamanla, yerleşik düzene geçerek tarımsal alanlarda ya da kasabalarda kurdukları çadırlarda ya da büyük şehirlerdeki büyük evlerde yaşamaya başlamışlardır. Kendilerini soğuk havanın etkilerinden korumak için yerleri bazen de duvar ve girişleri halılarla ve kilimlerle kaplamışlardı. Örtüler her zaman pamuk ya da yün, nadiren de ipek eklemeleri el yapımı olurdu. Bu örtüler soğuğa karşı doğal duvar görevini görmekteydiler. Düz dokuma kilimler ise sıklıkla battaniye, perde ya da koltukların üzerine konulan kaplamalar olarak kullanılırdı 4. Türk kilim ve halıları, tüm dünyadaki ev eşyaları arasında en fazla rağbet gören eşyalardır. Zengin renkleri, sıcak tonları ve olağanüstü dokuları ile geleneksel Türk motiflerinin yansımalarını kilimlerde görmekteyiz. Dolayısıyla her bir kilim yaşanılan yöre ve zamana göre değişik desenlere bürünmüştür. Anadolu nun birçok yerinde, yörenin kültürüne, gelenek ve göreneklerine uygun, evin bir köşesine kurulmuş tezgâhlarda, üzeri çeşitli motiflerle süslü, insanımızın iç güzelliğini yansıtan renk ve desenlerde kilim, heybe, çuval dokumacılığı yapılmıştır. Türklerin kurmuş oldukları 221

6 Refika Fırat medeniyetlerde de kullanılan kilim isimleri ve motifleri farklılık göstermektedir. Bunlardan bazıları: Afşar güzeli: İsmini bordürdeki genç kızı temsil eden motiften alan bu kilim deseni Osmanlı özelliklerini taşır. Türklüğün sembolü olan Kurt ağzı, su yolu, eli belinde ve göz motifleri kullanılır. Saç bağı: Ana bordürü teşkil eden üç motif kraliçe tacıdır. Ayak ve yanlarda saç bağı, kurt izi, terazi ve bukağı kenarında çolak el motifleri kullanılmış olup Selçuklu özelliklerini taşır. Bindallı: Yeni evlenen Türk gençlerinin bin dal gibi köklenecekleri ve geleceği güven vereceklerinin simgesi olarak kabul görmüştür Orta kısımda aşk ve birleşim bukağısı, kenarlarda çolak el birleşimi kullanılmıştır. Başaklı: Türk Milletinin, evlenecek genç çiftlerin bolluk ve bereket içinde mutlu olmaları dileği odanın ortasına serilen kilim ile vurgulanmaktadır. Sonbaharda tarlada bitkiler ve hasat da kullanılan aletlerin şekillerinden oluşan modeller bolluk ve bereket sembolize eder. Hayat Ağacı: Türk milletinden yeni boyların geleceği ve Türk milletinin özgürlüğünü seven insanlar olduğu için gök yüzüne ve yer yüzüne hakim olma isteğinden kaynaklanarak hayat ağacı ismi kilime verilmiştir. İsmini ana bordürdeki ölümsüzlüğü temsil eden motiften almış olup ayrıca kuş motifleri de kullanılmıştır. Parmaklı: Türk Milletinin Orta Asya dan göç ettiği yıllardan esinlenerek, değişik göç yolları takip edilmiş ve takip edilen bu yollar geçmişi unutmamak ve geleceğe aktarmak amacıyla, kilimin alt ve üst kenarlarında Türk Boyları, yan kenarlarda ise göç yollarında çekilen eziyetler ve sıkıntılar dile getirilmiştir. Kenarlarında altı tane mezar taşını andıran motif ve içindeki parmak ve göz motifi vardır. Ana bordürde göz, gelin bohçası ve çolak el motifleri kullanılmıştır. Diğer bir modeli de bebek, parmak, bukağı, çomba gibi motiflerden oluşan parçalı bir kilimdir. Kör çiçek: Eşini askere gönderen Türk Gelini, eşine olan sevgisini ve hasretini dile getirmek amacıyla, gündüzlerini tarımsal faaliyetlere ayırıp, geceleri lamba ışığında kilim dokumuştur. Kenarlarda kurtağzı, çiçek, gelin bohçası, göz, parmak gibi çok zengin motifleri ince ince işlemiştir. 222

7 Geleneksel Türk Kilimlerinin Modernizasyonu ve Hazır Giyim Sektöründe Kullanımı Bıtıraklı: Ana bordürdeki üç bıtırak motifinden adını alır. İçerisinde bebek ve bukağı modelleri vardır. Çerçeve olarak çolak el, parmak ve bukağı kullanılmıştır. Saç bağlı yastık: Evlenmede, kızların başın da kullanılan süslemeyi temsil eden iki kraliçe tacı ve terazi motifleriyle çevrilidir. Seleser, çomçalı, örümcekli, ejder gibi kilim deseni çeşitleri de vardır 3. Türk kadını boş zaman bulduğunda kilim dokumuştur. Duygularını motifle şekillendirmiş, kilimle de işlemiştir. Orta Asya dan getirdiği desenleri Anadolu da yaşatarak geçmişimizle bağlarımızı kurmuşlardır. 2.1 Türk kiliminin dokunuşu Kilimler tamamen ağaçtan yapılmış tezgâhlarda dokunmaktadır. Son zamanlarda parçaları metalden yapılan tezgâhlar da kullanılmaktadır. Tezgâhın kurulduğu yer iyi ışık almalı, havalandırması yapılmalı ve tezgâhın düzgünce oturtulabileceği bir zemin olmalıdır (bkz. Şekil 4). Şekil 4. Kilim dokuma tezgâhı ve dokuma işlemi 5 223

8 Refika Fırat 3. Geleneksel Türk Kiliminin Hazır Giyim Sektöründe Kullanımına İlişkin Bir Uygulama Fransızca bir kelime olan modernizasyon modernleştirmek anlamına gelir. Modernize, yenileştirilmiş, modernleştirilmiş, yaşanılan çağa uygun yeni bir biçim verilmiş olarak tanımlanabilir. Başka bir deyişle de; sanat değeri olan geçmişe dair bir konunun biçim, değerini ve karakterini bozmadan çağın teknik imkânlarına uygun olarak yeniden biçimlenmesidir. Giyim ve moda alanın da ise geçmiş yılların tarzına yeni bir yorum getirmektir denebilir 6. Japonların geleneksel giysilerinin kolları modernize edilerek japone kol denen stil oluşturulmuştur. Amerikan kızıl derililerinin giydiği çarıklar ve giysilerinin rahatlığı ön plana çıkartılarak modernize edilmiş ve dünyaya tanıtılmıştır. Ülkemizde ise doğal zenginliklerimiz ve zengin folklorumüze dair birçok alanda modernizasyon yapılmıştır. Yıllar boyu modacılar geleneksel Türk giysilerinden şalvar, kaftan gibi birçok kıyafetleri özellikle gece giysilerin de modernize edilmişlerdir. Modernizasyon kaynakları olarak giyim sanatında giysiler, giysiyi tamamlayan aksesuarlar ve o döneme ait tüm eşyalar kullanılmaktadır. Bu çalışmaya konu olan modernizasyon işlemine başlamadan önce o dönem ve modernizasyon yapılacak materyal hakkında araştırma yapılmıştır. Geleneksel yapımızda bulunan Türk kilimlerinin kendine özgü dokuları, motifleri, renkleri, incelirken dönemin toplumsal yapısı, siyasal durumu ve ekonomisi dikkate alınmıştır. Geleneksel Türk kilimlerimizi modernize derken şu noktalar dikkate alınmıştır. Türk kiliminin karakterini bozmadan yeni bir stil oluşturulmuştur. Çağımızın moda anlayışı göz önünde tutulmuştur. Toplumuzun sosyal- ekonomik yapısı ve kültürel değerleri düşünülerek model seçilmiştir. Oluşturulan model ile Türk kiliminin arasında bağ kurulmuştur. Motif de geometrik desenler kullanarak dokuma kolaylaştırılmıştır(şekil 5). Deseni kreasyonla bütünleştirmek için aralara kaybolmaya yüz tutmuş sanatımız olan keçeden şeritler konmuştur (Şekil 6). Renkler ise günümüzde kullanılan pastel tonlarlardan oluşturulmuştur. 224

9 Geleneksel Türk Kilimlerinin Modernizasyonu ve Hazır Giyim Sektöründe Kullanımı Dokuma ipliği olarak genellikle elde kirmanla eğrilmiş yün iplikler kullanılır. Bunun yerine piyasada satılan yün el örgü ipliği kullanılmıştır. Şekil 5. Tayyörde kullanılan renk ve motifler Şekil 6. Keçe şeritlerle dokuma zenginleştirmesi Kısaca bu çalışmada kullanılmış olan kilim motifi ve malzemeleri özenle seçilmiştir. Kilimler üzerindeki motifler yaşanılan çağın özelliklerinin yanı sıra yörenin kültürü, gelenek ve görenekleri, kilimi dokuyan kişinin beklentileri, ümitlerine göre değişiklikler göstermektedir. Kreasyonun ön ve arka bedenleri ayrı ayrı dokunmuştur. Çünkü bedenlerin kesimi dokumanın zarar görmesine neden olacağından, ön bedenler yarım beden, arka beden ise tam beden olarak hazırlanmıştır. 225

10 Refika Fırat 3.1 Kalıp hazırlama Hazır giyim üretiminde temel işlemlerden olan kalıp hazırlama da pek çok etken rol oynar. Bu etkenlerin en önemlisi ise beden ölçülerinin doğru alınmasıdır. İnsan vücudu kişiye ve topluma göre değişiklikler gösterir 1. Bu modelde standart ölçü tablosundan 38 beden baz olarak alınmıştır. Temel beden kalıbının üzerine model uygulanarak modelin parçaları oluşturulmuştur. Parçaların ölçü kontrolü yapılarak üzerine yazılması gereken yazı ve işaretler konulmuştur (düz boy ipliği, bel, beden, kalça, dirsek hatları vb.). Hazır giyim sanayinde şablonlama ismi verilen dikiş paylarının verilmesi işlemi yapılmıştır. Model için gerekli pervaz, klapa (mostra), kemer, lişet gibi materyal parçaları da ayrı ayrı hazırlanmıştır. Kullanılacak olan dokumanın kalın ve özellik taşımasından dolayı her işlem sonrası kontroller itinalı bir şekil de yapılmıştır. 3.2 Kesim işlemi Hazırlanmış olan kilim kumaşının kesim esnasın da çözgü ve atkı ipliklerinin kesimin den dolayı şeklinin bozulmaması için dokumanın ters yüzüne tamamen tela yapıştırılmıştır. Kalıplar yarım olarak hazırlanan ön bedenlerin üzerine yerleştirilip kesilmiştir. Tam beden olarak hazırlanan arka beden ise kumaş katına getirilerek kesimi yapılmıştır. Kreasyonun tamamlama malzemesi olarak kullanılan kaşe kumaştan ise ceketin kolları, pervazı, yakası ve etek ucu kıvırma pervazları kesilmiştir. Eteğin ise tamamının kesimi de kaşe kumaştan yapılmıştır. Ceketin ve eteğin iç temizliği için de ipek astar kullanılmıştır. 3.3 Dikim işlemi Kesim işleminden hemen sonra tüm dokuma parçalarının etrafına overlok çekilmiştir. Çünkü atkı ve çözgü iplikleri kesim işlemi sırasında kesilmiştir. Her ne kadar atma işleminin (atkı ve çözgü ipliklerinin çıkması) az olması için tela yapıştırılmış olsa da dikim işlemi sırasında yer yer atmalar oluşabileceğinden overlok çekilmiştir. Overlok çekimi ile oluşabilecek hataları da en aza indirdikten sonra dikim işlemine başlanılmış ve sırasıyla şu işlemler yapılmıştır: 1. Eteğin dikimi Ön ve arka etekteki pensler birleştirilir. Arka ortası dikişi yapılır. Fermuarın arka ortasına dikimi yapılır. Arka ortadaki yırtmaç tamamlanmıştır. 226

11 Geleneksel Türk Kilimlerinin Modernizasyonu ve Hazır Giyim Sektöründe Kullanımı Yan dikişler yapılır (eteğin iç temizlikleri overlok ile yapılır). Astar birleştirilir (astarın iç temizlikleri overlok ile yapılır). Kemer ve lişet hazırlığı tamamlanır. Astar eteğe lişetlerle birlikte yerleştirilir. Kemer eteğe takılarak bel temizliği tamamlanır. Etek ucu çıma çekilerek etek dikimi tamamlanır. Bitmiş ütü ve kalite kontrolü yapılır. 2. Ceketin dikimi Yaka, mostra, etek ucu pervazlarına tele yapıştırılır. Omuzlar birleştirilir. Yaka hazırlanır. Yaka pervazı ile mostranın omuzları birleştirilir. Yaka bedene takılır ve pervaz ile temizlenir. Yan dikiş birleştirilir. Kol alt dikişi yapılır. Kollar bedene takılır. Kol ağzı ve ceketin etek uçlarının baskısı yapılır. Kol dikişinin net durması için kollara elyaftan rulo hazırlanarak takılır ve vatka dikimi yapılır. Ceket astar dikimi yapılır. Astarın cekete montajı yapılır. Bitmiş ütü ve kalite kontrolü yapılır (Şekil 7-8). 227

12 Refika Fırat Şekil 7. Tayyörün önden görünüşü 228

13 Geleneksel Türk Kilimlerinin Modernizasyonu ve Hazır Giyim Sektöründe Kullanımı Şekil 8. Tayyörün arkadan görünüşü 4. Sonuç Ata yadigârı Türk Kilim sanatımızı yaşatmak, geliştirmek, geçmişteki kültür varlıklarımızı gelecek nesillere aktarmak açısından olduğu kadar, özellikle kırsal kesimde yaşayan dar gelirli çiftçi ailelerimize ek gelir sağlama yönünden de çok önemlidir. Bu konuda Tarım ve Köy İşleri Bakanlığının kurduğu El Sanatları Eğitim Merkezi Müdürlükleri vasıtasıyla boşluğu doldurma konusunda çalışmalar yapmaktadır 7. Bu merkezlerde kırsal alanda yaşayan genç kızlara belirli sürelerde kilim dokuma kursları verilmektedir. Ayrıca, Halk Eğitim ve Çıraklık Eğitim Merkezlerinde özellikle kilim ve halı dokuma kursları düzenlenmektedir. Bu faaliyetle de genç neslimize kültürümüzü öğretmek suretiyle yok olmaya yüz tutmuş ata yadigârı el sanatlarımız yaşatılmaktadır. Kırsal kesimde halkımızın bu tür faaliyetleri yaygınlaştırılarak aile bütçesine katkıda bulunabilirler. Bu çalışmaya konu olan Türk Kilimlerinin üretimi, özel olarak hazır giyim sanayinde kullanılacak şekilde yaygınlaştırıldığı takdirde kırsal kesimde ki genç kızlarımıza daha fazla iş imkânı sağlanmış olacaktır. Konfeksiyon atölyelerin de fabrikasyon 229

14 Refika Fırat üretim yolu ile birçok modeller üretilerek Türk Kilimlerinin kullanımı yaygınlaştırılabilir. Böylece kültürel mirasımız yeni nesillere taşınmış olur. Aynı zamanda, küreselleşen ve farklılıklara vurgu yapan moda anlayışında bu modeller yurt dışına ihraç edilerek ciddi bir döviz girdisi ile ülke ekonomisine katkıda bulunulabilir. Kaynakça Anonim, Tekstil Teknolojisi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, Bilgin, A. Kayaoğlu ve H. Sezer, Hazır Giyim Üretimi, Ankara, Ç. Aytaç, El Dokumacılığı, Türk Hava Kurumu Basımevi, Ankara, Ş. Komsuoğlu, A. İmer, M. Seçkinöz, S. Alpaslan ve S. Etike, Moda Resmi ve Giyim Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,