ORTAÇAĞ TARİHİNİN KAYNAKLARI

Transkript

1 ORTAÇAĞ TARİHİNİN KAYNAKLARI KAYNAKLAR 1 İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİNİN KAYNAKLARI A-BULUNTU VE KALINTILAR Mekân ve Eşyaları (mutfak eşyaları) Savaş Aletleri (Silahlar, At Koşum Takımları vs.) Elbise, Süs Eşyası, Takı vs. Tarım Aletleri Kaya (duvar) Resimleri Heykeller Buluntular, yazılı kaynakları teyit eder. İslam öncesi tarihimizin kaynakları çoğunlukla buluntu-kalıntılardır. Kalan birçok malzeme bilgi vermek için yapılmamıştır. İhtiyaçların sonucudur. En doğal kaynaklardır. Ait olduğu toplumun kültürü, gelenekleri, inancı, karakteri, dünya görüşü, medeniyet seviyesi hakkında bilgilere ulaşılabilir. Güvenilir kaynaklardır. Heykellerin başı koparılmıştır. Heykeller, Göktürklerde görülür. Kıyafetleri medenidir. 840 ta Kırgızlar, Ötüken i (Ötüken-Yiş)aldılar. Kitan tahribatında büyük zararlar verdiler. Büyü yaptıklarına inandıkları için heykellerin başlarını kopardılar. Sonrasında Moğollar, taş vs. şeyleri kutsadıklarından bu heykellere dokunmadılar. B-SÖZLÜ (ŞİFAHİ) HABERLER Mit(olojiler) Ninni Tekerleme Destan Dua Atasözleri Ağıt Türkü Mani Manzum oluşları bir parça kalıcılığı sağlamıştır. Yazıya geçirilebilirler. Nesilden nesile aktarılarak zenginleşmiştir. 1 Geçmişe dair bilgi veren her türlü malzemeye kaynak denir. Yazar-Kitap Adı-Dili-Türü bilinmesi gereken bilgilerdir. (Diline-türüne (malzemeye)-devrine göre sınıflandırılır.) 1

2 ORTAÇAĞ TARİHİNİN KAYNAKLARI C-YAZILI KAYNAKLAR Yazıtlar (Kitabeler) 2 ; Hal tercümeleri (biyografiler) Çin Yıllıkları 3 : Hatıralar 4 Seyahatnameler 5 : Vakayinameler Şecereler Ansiklopediler, sözlükler ve rehberler Resmi vesikalar Uygur Metinleri 6 : İSLAMİ DÖNEM KAYNAKLARI Arapça, Farsça 7, Ermenice, Süryanice, Gürcüce, Latince, Rusça, Moğolca, Türkçe, İngilizce, Fransızca, Almanca vs. dillerde yazılmış kaynaklar bulunmaktadır. Arapça: Brockelmann, Arap Edebiyatı Tarihi, I-III, Farsça: C.A.Storin, Perzion Literature/Gregal Perzidion Grekçe: G. Moroacsik (G. Moroacsik, Byzantino-Turcica, I-III, Berlin 1958 (Bizans kaynaklarındaki Türklerle ilgili bilgileri topladı ve inceledi.) Süryani: A. Boumstark, Süryani Literatürü Tarihi, Bonn 1922 Gürcüce: Brossett Ermenice: RHC (Haçlı Tarihçileri Külliyatı) Documania Armania XI.yy ın Türklere dair bilgi veren eserlerini Ramazan Şeşen topladı: Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, TTK, Ankara 2001 Melikname: Selçukluların ataları ve kuruluş ile ilgilidir. Claude Cahen, kaynaklarda geçen kısımları topladı Melikname ve Selçukluların Kökeni ismiyle yayınladı. 2 Kitabe koymak yaygın olan bir gelenektir. Herkesin görüp-okuyabileceği yerler dikilir. Yalan ve yanlışlık ihtimali azdır. Sert maddelere kazıldığı için tahrif imkanı azdır. Göktürklerden, XVI. Yy a kadar kullanılır. 3 Çinli komutanların sefer ve savaşlarının resmi belgeleridir. Sonradan toplanmışlardır. Resmidirler. Arşiv belgeleridir. Türkler için önemli kaynaklardır. Hanedan adlarına göre (Hanşu=Han Tarihi gibi) yıllıklar oluşturulur. 4 En eski hatıra örneği Bilge Kağan dır. 5 Dünya, en iyi seyahatnamelerle tanınır. (İngilizler, bir kurum kurarak seyahatnameleri topladılar.) 6 Dini, hukuki, edebi metinlerdir. (1900 lü yılların başında Arold Stain, bu konuda faaliyetlerde bulundu.) 7 Farsça, Türkiye Selçukluları için vazgeçilmezdir. Hakim dil Farsçadır, sonra Arapça. 2

3 ORTAÇAĞ TARİHİNİN KAYNAKLARI SİYER "Siyer", insanın gidişi, huyu ve ahlakı anlamına gelen "sîret" kelimesinin çoğuludur. Daha sonraları ise, genel olarak Hz. Peygamberin hayatını anlatan eserler için kullanılmıştır. "Megâzî" de Hz. Peygamberin gazalarını yani savaşlarını anlatan eserlere ad olmuştur. Bununla beraber, İslamiyet'in ilk devirlerinde fethedilmiş olan ülkeleri ve bu uğurda yapılan savaşları anlatan eserlere de "Fütüh" adı verilmiş ve genel olarak bu türde yazılan eserler de "Fütuhat" kitapları denilmiştir. İslam Tarihçiliği, "Siyer" ve "Megâzî" yazıcılığı ile başlamıştır. Müslümanların, Hz. Peygamberin yaşantısını, savaşlarını ve diğer davranışlarını bilmek ve muhafaza etmek düşünceleri, "Siyer" ilminin doğmasını sağlamıştır. Müslümanların kahramanlık duygularını geliştirmek ve onları her an savaşa hazır hale getirmek düşüncesi ile de "Megâzî" kitaplarının yazıldığı bilinmektedir. Şüphesiz bu eserlerin yazılmasını sağlayan en büyük etken, Kuran ayetleri ile Hz. Peygamberin örnek yaşayışı ve hadisleri olmuştur 8. KAYNAKLARDAKİ BİLGİNİN KULLANIMINA DAİR 1-Rivayetler nakledilir. Rivayetler/bilgiler arka arkaya sıralanır, yargıda bulunulmaz ve sonuç ya da doğruyu bulmak, okuyucunun takdirine bırakılır. Mesela Osman Turan bu şekilde yapmıştır. (bu yöntemin tersi de mümkündür. Yani rivayetler sıralanır, yazarın kendisi bir yargıda bulunur.) 2-Kaynaklardaki bilgilerden/rivayetlerden (doğru olduğu düşünülen ya da benimsenen) birisi seçilir ve konuya esas alınır. Diğer rivayetler dipnotta belirtilir. 3-Konulara dair modern araştırmacıların görüşleri de benimsenebilir. Yine aynı şekilde birisi esas alınır, diğerleri dipnotta belirtilir. Anakronizm (Tarih Yanılgısı): daha öncesiyle ilişkisini bilip bilmeden, sonrakileri onun yerine koymaktır. Mesela Avrupalılar, her geleni İskit diye zikretmişlerdir. 8 İsmail Hakkı Mercan, Türk Tarihinin Kaynaklarından Olan Bazı Menakıbname ve Gazavatnameler Hakkında, Sosyal Bilimler Dergisi, s

4 MÜBAHAT S. KÜTÜKOĞLU, TARİH ARAŞTIRMALRINDA USÛL, TTK, ANKARA 2014, (s.22-25) Şecereler (Geneoloji) Batı da Yunan ve Roma devirlerinden itibaren şecereler tutulduğu gibi Türkler ve Araplarda da ensab cetvelleri dediğimiz cetveller mevcuttur. Hükümdar veya ulema aileleri şecereleri olduğu gibi, muayyen bir mevkii işgal edenlerin de sırayla listelerini ihtiva eden cetveller bulunmaktadır. Vakayinameler Batı dillerinde kronik adıyla anılan vakayiname türü eserlerin ilki Kayseri piskoposu Eusebios tarafından kaleme alınmış olup 323 yılına kadar olan olayları ihtiva eder. Bu tarihten itibaren örnekleri görülen tarza İslâm tarihçileri arasında da rağbet olunmuştur. Osmanlılar da bu ananeyi sürdürmüşlerdir. Vekayiin zaptı için XVIII. yüzyılda Dîvân-ı Hümâyûn a bağlı bir vakanüvis (veya daha doğru tabiri ile vekayînüvis) kalemi kurulmuş ve Naimâ Mustafa Efendi, ilk defa vakanüvis sıfatıyla bu vazifeye tayin edilmiştir. ( ) Biyografiler ve Otobiyografiler Tarihe mal olmuş şahsiyetlerin hayatlarının hikâyesi (biyografi), eski Yunan ve Roma da da örnekleri görülen tercüme-i hâl kitaplarında bulunur. İslâm devletlerinde de bu tarza önem verilmiş ve çeşitli müellifler tarafından biyografik eserler vücuda getirilmiştir. Yâkut-ı Hemevî, İbn Hallikan bunlardan sadece ikisidir. Osmanlılarda da sadrazamlar, şeyhülislâmlar, ulema, kaptan paşalar, reisül-küttablar, hattatlar gibi çeşitli meslek gruplarında isim yapmış şahsiyetler için ayrı ayrı biyografi kitapları yazılmıştır. Şuarâ tezkirelerinde ise her türlü meslek erbabından olan şâirlere yer verilmiştir. Müstakil tercüme-i hâl kitapları dışında vakayinamelerde de her yıla ait vekayî sonunda o yıl içinde ölen şahısların biyografilerini ihtiva eden vefeyat kısımları bulunmaktadır. Şahsın hayat hikâyesinin kendisi tarafından kaleme alınmasına otobiyografi denilir. Az sayıdaki müstakil otobiyografiler yanında, bazı yazarların eserlerinde ayrı bahisler açarak biyografilerini verdikleri de görülmektedir. ( ) Zaman zaman, bir münasebetini düşürerek kendilerinden veya meslek hayatlarından bahseden yazarlara da rastlanır. Bu bilgilerin bir araya getirilmesiyle ise o şahsın biyografisi ortaya çıkarılır. Ancak bu kayıtlar, ( ) hissî ve tarafgirâne de olabilir. Onun içindir ki otobiyografilerin, kullanılırken mutlak surette tenkid süzgecinden geçirilmesi gereklidir. Yine bunun gibi, devlet kademelerindeki bir şahsa takdim edilen eserdeki, o şahısla ilgili övgü, görüş ve düşünceler de ihtiyatla kullanılmalıdır. 1

5 MÜBAHAT S. KÜTÜKOĞLU, TARİH ARAŞTIRMALRINDA USÛL, TTK, ANKARA 2014, (s.22-25) Hâtıralar Devrinin olaylarına ışık tutması bakımından hatıra nevinden eserlerin kıymeti vardır. Eski çağlarda Julius Caesar'ın hatıraları meşhurdur. Bizans İmparatoru Kantakuzenos, Timur ve Bâbür de hatırat bırakanlardandırlar. XIX. yüzyıldan itibaren hatırata verilen önem artmış, Sultan II. Abdülhamid, Midhat, Said ve Kâmil Paşalar ile İttihad ve Terakki nin bir numaralı üyesi İbrahim Temo da dahil birçok mühim şahsiyet hatıralarını yazmışlardır. Cumhuriyet devrinde Nutuk, Atatürk'ün hatıraları kabul edildiği gibi, onun mesai arkadaşları İsmet İnönü ve Celal Bayar da hatıralarını yazmış veya kaydettirmişlerdir. Hatıraların da tam bir objektiflik içinde yazılması mümkün olmayıp daima hisler ve şahsî görüşler ön plânda tutularak kaleme alınacaklarından, diğer eserlerle karşılaştırılmadan, yani tenkidi yapılmadan kullanılmamalıdır. Seyahatnameler Seyahat intibaları diyebileceğimiz bu eserler, çok kere yabancı bir ülkeyi tasvir ettiklerinden, seyyahlar, orada, kendilerince enteresan gördüklerini yazmışlardır. Bazen o milletten birinin göremeyeceği veya yazamayacağı bir şeyi bulup çıkarmışlar, bazen da eseri cazip kılmak için mübalağaya kaçmışlardır. Hatta seyahatnamelerin bir kısmında, diğer eserler veya önceki seyyahlardan alınan pasajlar, seyyahın kendi intibaı veya görüşü gibi aktarılmıştır. Bu bakımdan seyahatnameler kullanılırken de dikkatli olunmalı, doğru ile yanlış veya mübalağanın ayırt edilmesine çalışılmalıdır. Seyahatname türünün ilk örneklerinden X. yüzyılda İdil havzasına seyahat eden İbn Fadlan ile XIII. yüzyılda Asya'da seyahat eden Marco Polo, XIV. yüzyılda Anadolu'yu dolaşıp çok kıymetli bilgiler veren İbn Battuta sayılabilir. Batılı seyyahlar için Yakın Doğu hayli cazip gelmiş, XVII. yüzyıldan sonra bu bölgeyi ziyaret eden seyyah sayısı da artmıştır. Diğer milletlere mensup olanlar yanında İngiliz seyyahlarının sayısı ise hayli kabarıktır. Seyahatnamelerden bahsederken XVII. yüzyıl Türk seyyahı Evliya Çelebi'yi de unutmamak lâzımdır. Zaman zaman mübalâğaya kaçan ifadesine rağmen bu seyahatname, asla vazgeçemeyeceğimiz bir kaynaktır. 2

6 İSMAİL DURMUŞ, İNŞA, DİA, XXII, ANKARA 2000, (s ) İNŞÂ Resmî yazışmaları belirten edebî tür, dil bilimi ve fıkıhta haber karşıtı olarak kullanılan bir ifade kategorisi. Sözlükte önceleri ortaya çıkarmak, icat ve ihdas etmek, yaratmak manalarına gelen inşa daha sonra kurmak, üretmek ve yazmak gibi anlamlarda da kullanılmış, bu ikinci kullanımdan hareketle yazmak, yazma sanatı ve kompozisyon gibi anlamlar kazanarak zaman içerisinde resmî ve özel yazışmaların belirli bir usule göre yapılmasının inceliklerini ve mektup yazma sanatını ifade eden bir terim haline gelmiştir. Bu sanatı konu edinen disipline ilmü'l-inşâ, bu ilmin kurallarına uygun olarak hazırlanmış metinlere münşeat adı verilmiş, resmî yazışmalar ve mektuplardan örnek alınmaya değer görülenler çeşitli mecmualarda derlenerek nakledilmiştir. ( ) İnşa ile ilgili yazılar, İslâm devletlerinin bürokratik bir yapı kazanması ile birlikte görülmeye başlanan ve muhtelif devletlerde değişik isimler verilen divan kâtipliği (dîvân-ı inşa, meclisü'l-inşâ) makamının işlerinin yürütülmesinde duyulan ihtiyacı karşılamak üzere ortaya çıktığı için, bu konuda telif edilen eserler sırf yazı ve mektup yazma sanatıyla alâkalı konuları değil devletin kurumsal yapısı içerisinde bulunan makamları ve bu makamlar arasındaki hitap şekillerinin bilgisini de içermektedir. Bundan dolayı yazıldıkları dönemdeki devletlerin yapısı hakkında da bilgi veren tarihî kaynak mahiyetindeki bu eserler, müelliflerinin kabiliyetlerinin yanı sıra hem telif edildikleri dönemdeki devletin yapısına bağlı olarak hem de devletin konumuna göre farklı muhteva ve özellikler taşımaktadır. Arap edebiyatında bir tür olarak inşa ile ilgili eserler ana hatları ile iki grupta toplanabilir. Bunlardan birincisi, divan kâtipleri için resmî ve özel yazışmalarda ve mektuplarda örnek alınmak üzere derlenmiş yazı ve mektuplardan oluşan münşeat mecmuaları, ikincisi, daha çok divan kâtiplerinin görevlerini yaparken üslûp ve konu açısından kendilerine yardımcı olmak amacıyla telif edilmiş eserlerdir. ( ) Esas itibariyle inşa, resmî yazışmaların nasıl yapılacağını konu edindiği için doğrudan doğruya devlet kurumları içerisinde bu görevi üstlenen bir makamın oluşturulmasıyla birlikte bu makamın ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak gelişmiştir. ( )

7 HASAN HÜSEYİN ADALIOĞLU, SİYASETNAME, DİA, XXXVII, ANKARA 2009, (s.304) Siyasetname Devlet yönetimine dair eserlerin ortak adıdır. Arapça siyaset (insan topluluklarını yönetme, devlet işlerini yürütme sanatı, politika) kelimesiyle Farsça nâme (mektup, yazı) kelimesinden meydana gelen siyasetname devlet adamlarına siyaset sanatı hakkında bilgi vermek, devlet yönetiminde dikkat edilmesi gereken hususlara dair tavsiyelerde bulunmak amacıyla yazılmış kitap veya bu kitapların oluşturduğu tür anlamında kullanılır. Bu eserlere devlet başkanları için yazılmışsa nasîhatü l-mülûk, âdâbü l-mülûk, tuhfetü l-mülûk, ahlâku lmülûk, enîsü l-mülûk, vezir, emîr veya diğer devlet adamlarına yönelikse nasîhatü l-vüzerâ, tuhfetü l-vüzerâ, mir âtü l-vüzerâ gibi adlar da verilmiştir. Siyasetnamelerde devlet yönetiminin temel ilkeleri, devlet başkanında bulunması gereken başlıca özellikler, yönetimde dikkat edilmesi veya kaçınılması gereken hususlar, devlet görevlilerinin tayin ve denetimleri, beytülmal idaresi, devletlerarası ilişkilerde uyulması gereken kurallar, hükümdarın Allah a ve halka karşı sorumlulukları, devletin ayakta kalmasının temel şartları gibi konular üzerinde durulur. Konuların işlenişinde teorik yaklaşımın yanı sıra pratik hayata yönelik hususlara ağırlık verilir. Ayetler, hadisler ve hikmetli sözler, meşhur hükümdarların, halife ve sultanların söz ve davranışlarından örnekler kaydedilerek yöneticilere tavsiyelerde bulunulur. Bu konulara genel âdâb, ahlâk ve tasavvufa dair eserlerle nasihatnamelerde de yer verildiği görülmektedir. Âdâb literatürü içerisinde özellikle âdâbü l-mülûk ve âdâbü l-vüzerâ türü eserler birer siyasetnamedir. İslam dünyasında hicretin ilk asırlarından itibaren devlet yöneticilerine tavsiye ve öğütleri ihtiva eden siyasetnameler kaleme alınmıştır. Kur ân-ı Kerîm ve hadislerde vurgulanan devlet yönetimine dair temel ilkeler (ülü l-emre itaat, adalet, ehliyet, doğruluk, halka güzel muamele, zulüm ve haksızlıktan kaçınma vb.), Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn devri başta olmak üzere çeşitli dönemlerde gerçekleştirilen uygulamalar, siyasî ve idarî mektuplar, sözlü rivayetler bu eserlerin başlıca kaynaklarıdır. Devlet yönetimine dair eski Yunan, Hint, İran ve Çin kültürlerine ait kitaplar veya nasihatnameler de (pendnâme) bu eserlerin kaynakları arasında önemli bir yer tutar. ( )

8 MENAKIBNAME Arapça, nekabe (isabet etmek, bir şeyden bahiste bulunmak) fiilinden gelen menkıbe (övünülecek güzel iş, meziyet) kelimesi; tasavvuf tarihinde, Allah ın dostluğunu kazanmış, veli denilen büyük şahsiyetlerin izhar ettikleri kerametleri anlatan küçük hikâyeler anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Aynı manada; mühim tarihi şahsiyetlerin hal tercümelerine dair yazılan müstakil eserlere de menakıbname denilmektedir. Menakıb kelimesine; peygamberin ashabının tarihen sabit meziyetlerinden bahseden hadislerin toplandığı fasılların isimlerinde, Hulefa-yı Raşidin veya bir kabilenin övünülecek işlerinden bahseden eserlerin isimlerinde, sufiler arasında tarikat kurucularının, velilerin ve şeyhlerin hal tercümelerine dair yazılan eserlerin adlarında sık sık rastlanır. Bu sonuncuda anlatılanlar; hurafeler, mucizeli hareketler ve harikuladeliklerle doludur. Bundan dolayı bu gibi eserlerde menakıb kelimesi, keramet kelimesi ile hemen hemen aynı olan bir anlam kazanmıştır. Hatta bazen keramet, menakıbın önüne geçmiştir. Bu yüzden menakıpnamelerden yararlanılırken çok dikkatli davranmak gerekir. Çok iyi bir tenkit şarttır

9 OSMAN GAZİ ÖZGÜDENLİ, VAKFİYE, DİA, 42, ANKARA 2012, (s ) VAKFİYE Bir vakfın kurucusu tarafından düzenlenen vakfın işleyişiyle ilgili resmî belgedir. Vakfedilen bir malın hangi hayır işlerinde kullanılacağını, ne şekilde yönetileceğini gösteren senet anlamındaki vakfiyenin (vakıfnâme) İslam medeniyeti tarihinde önemli bir yeri vardır. Vakıfların başlangıçta sözlü olarak yapıldığı anlaşılmaktadır. Daha sonra bazı aksaklıklar yüzünden vakıf şartlarının yazılarak belirlenmesine ihtiyaç duyulmuş, bu durum vakfiyelerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Böylece vakfiyeler tesis edilen vakfın nasıl idare edileceği, nerelere ne gibi harcamalar yapılacağı, kaç kişinin çalışacağı, bunlara ne kadar maaş ödeneceği, harcamaların hangi gelirlerle karşılanacağı, vakıftan kimlerin ne şekilde faydalanacağı gibi hususların vâkıf tarafından ayrıntılı biçimde belirlendiği belgeler haline gelmiştir. Vakıflar Müslümanlar arasındaki dayanışma ve yardımlaşmanın en güzel ifadesidir. ( ) Ortaçağ İslam devletlerine ait vakfiyeler üç şekilde günümüze ulaşmıştır. 1-Orijinal vakfiyeler: Vâkıf tarafından düzenlenen orijinal metni bugüne kadar gelen vakfiyelerdir. Zamanımıza intikal eden XIII ve XIV. yüzyıllara ait orijinal metinler vakfiyelerin umumiyetle tomar şeklindeki kâğıtlar üzerine yazıldığını göstermektedir. ( ) 2-Vakıf kitabeleri: Orijinal vakfiye metinlerinin özetlerini içerir. Bu tür kitabeler umumiyetle vakfın tesisinden kısa süre sonra tertip edilir ve ait oldukları binalar üzerine konurdu. ( ) 3-Vakfiye suretleri: Vakfiyelerin zamanla eskiyip yıpranması yüzünden sonraki dönemlerde vakfiye suretlerinin (sevâd) hazırlanmasına ihtiyaç duyulmuştur. Yine bu dönemlerde denetim ve kontrol amacıyla defterlere kaydedilen bazı vakfiye suretleri de günümüze ulaşmıştır. ( ) Gerek sahteciliğe açık olmaları dolayısıyla gerekse istinsah hataları yüzünden vakfiye suretlerinin çok dikkatli bir şekilde kullanılması gerekmektedir. Bunların dışında kroniklerde ve münşeat mecmualarında bazı vakfiyelerin suretlerine veya hulâsalarına rastlamak mümkündür.