Doğu Karadeniz Bölgesi Sahil Kuşağındaki Bazı Yerel Elma Çeşitlerinin Meyve Özellikleri Bakımından Değerlendirilmesi

Transkript

1 Doğu Karadeniz Bölgesi Sahil Kuşağındaki Bazı Yerel Elma inin Özellikleri Bakımından Değerlendirilmesi Hatice Dumanoğlu 1, Ahmet Aygün 2, Veli Erdoğan 1, Ümit Serdar 3, Özgün Kalkışım 4, Kubilay Baştaş 5, Mine Akşehirli Pakyürek 1 Salih Maden 6 1 Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Dışkapı, ANKARA 2 Ordu Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü ORDU 3 Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü SAMSUN 4 Gümüşhane Üniversitesi Gümüşhane Meslek Yüksekokulu GÜMÜŞHANE 5 Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Kampus, KONYA 6 Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Dışkapı, ANKARA dmanoglu@agri.ankara.edu.tr Özet Bu çalışma, elma (Malus spp.) gen kaynakları bakımından önde gelen Doğu Karadeniz Bölgesi nde, İkizce den (Ordu) Gürcistan sınırına kadar ülkemizin en yüksek nem ve yağış değerlerine sahip sahil kuşağına uyum sağlamış olan ve aşılama yoluyla günümüze kadar ulaştırılan bazı yerel elma çeşitlerinin meyve özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yıllarında yürütülmüştür. Bu kapsamda periyosite göstermeyen 44 yerel çeşitte meyve iriliği, şekli, albenisi, kabuk zemin ve üst rengi, paslılık durumu, yeme kalitesi ve meyve etinin yapısı, meyve ağırlığı (g), boyu, eni, sap uzunluğu ve kalınlığı, meyve eti sertliği, suda eriyebilir toplam kuru madde ve titre edilebilir asitlik düzeyleri belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: elma, Malus, çeşit, periyodisite, genetik kaynaklar, Doğu Karadeniz Bölgesi Evaluation of Fruit Characteristics of Some Local Apple Cultivars in Coastal Line of Eastern Black Sea Region Abstract This study was conducted on local apple cultivars grown in coastal area from Ikizce (Ordu) to Goergian border in Black Sea region during The cultivars have been adapted to climatical conditions of coastal line which has the highest rainfall and relative humidity in Turkey. Black Sea region is considered as primary genetic source for apples (Malus spp) and the cultivars have been preserved until to date by grafting. In this concent, fruit size, shape, attractiveness, ground and over skin color, russeting, eating quality, flesh structure, weight (g), length, width, pedicel length and thickness, flesh firmness, soluble solids and titrable acidity were determined in 44 local culivars which have not shown alternate bearing. Key words: apple, Malus, cultivar, alternate bearing, genetic resources, Eastern Black Sea region Giriş Kuzey Anadolu ve bu kapsamda yer alan Doğu Karadeniz Bölgesi kültür elmasının gelişimine katkıda bulunan önemli bir bölgedir (Volk et al. 2008). Anavatanı bu bölge olan Malus türleri, bunların hibrit ya da melezlerine ait tesadüf çöğürleri arasından tarih boyunca meyve özelliklerine göre seçilerek aşılama yoluyla günümüze kadar geldiği tahmin edilen bu çeşitler, Doğu Karadeniz in sahil kesiminde kapama bahçeler şeklinde değil, dağınık olarak çoğunlukla fındık ve çay bahçelerinin içerisinde tek tek ağaçlar halinde bulunmaktadır. Bu bölgede bulunan elma genetik kaynakları konusunda Serdar ve ark. (2007) Camili de (Artvin); Bostan ve Acar (2009) Ünye de (Ordu); Yarılgaç ve ark. (2009) Ordu Merkez ilçede; İslam ve ark. (2009) Yomra da (Trabzon); Aygün ve Ülger (2009) Rize ilinde çalışmalar yapmışlardır. Bu araştırmada Doğu Karadeniz Bölgesi nde, İkizce den (Ordu) Gürcistan sınırına uzanan sahil kuşağında bulunan ve periyosite göstermeyen yazlık, güzlük ve kışlık bazı yerel elma çeşitlerinin meyve özellikleri incelenmiştir. Materyal ve Yöntem Çalışmada bitkisel materyal olarak Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Artvin illerinin 173

2 sahilden 250 m yüksekliğe kadar olan tüm yerleşim birimlerinde belirlenen 201 yerel elma çeşidinden 2009 ve 2010 yıllarında üst üste ürün alınan 44 yerel çeşidin meyveleri kullanılmıştır. Elma için hazırlanmış deskriptöre göre (Watkins and Smith, 1982) her çeşit için 30 meyve örneği, irilik (çok küçük, küçük, orta, iri, çok iri), meyve şekli (küresel (1.0), konik-küresel (1.1), alçakkonik-küresel (1.2), yassı (2.0), yassı-küresel (2.1), konik (3.0), uzun-konik (3.1), orta derecede konik (3.2), elipsoid (4.0), ovalyumurta şeklinde (4.1), oblong (5.0), oblongkonik (5.1), oblong-ortası girintili (5.2)), albeni (çok kötü, kötü, orta, iyi, çok iyi), meyve kabuğunun zemin rengi (kırmızı, krem-beyaz,, yeşilimtrak, yeşil), üst rengi (portakal, pembe, kırmızı, koyu kırmızı) ve tipi (çizgili,,, hafif kızarmış, soluk, sıvama), paslılık durumu (%0-100), yeme kalitesi (çok kötü, kötü, orta, iyi, çok iyi) ve meyve etinin yapısı (çok kaba, kaba, orta, hoş-ince, çok hoş) bakımlarından görsel olarak incelenmiştir. Ayrıca tüm çeşitlerde ortalama meyve ağırlığı (g), boyu ve çapı, meyve sapı uzunluğu ve kalınlığı, meyve eti sertliği (MES), suda eriyebilir toplam kuru madde (SETKM) ve titre edilebilir asitlik (TA) değerleri ölçülmüştür. Bulgular ve Tartışma Çizelge 1 de de sunulduğu gibi hasat zamanı bulundukları yerlerde Temmuz sonu ile Ağustos ayı olan yazlık çeşitlerden Yaz elması (102) (Çayeli-Rize), İsimsiz (pembe etli) (123) () ve (150) (İyidere- Rize) çeşitlerinde meyveler orta irilikte ( g), konik-küresel şekilde, albenileri iyi ya da orta, paslılık düzeyleri düşüktür. etinin yapısı hoş ve çok, hoş ile orta, yeme kaliteleri çok iyi ile orta arasında değişmektedir. de meyve kabuğu yeşil zemin üstünde pembe çizgilidir. ler SETKM yönünden düşük ya da yüksek (%9.8-%13.4), TA bakımından ise yüksek (%1.10-%1.42) değerlere sahiptir (Çizelge 1). Hasat zamanı Eylül başı ile sonu arasında değişen güzlük çeşitlerden Amasya elmasında (38) () meyveler konik-küresel şekilde ve orta irilikte (126.3 g), Arap kızı (180) (Trabzon Merkez) ve Batum elmasında (185) () yassı-küresel şekilde, orta irilikte (121.2 g) ya da iridir (261.9 g). Paslılık oranı düşük ya da orta, meyve etinin yapısı hoşince ve yeme kalitesi iyidir. Kabuk rengi yeşil zemin üzerine kırmızıdır. Bu çeşitler arasında Batum elması iri meyveleri, yüksek SETKM (%13.8) ve orta TA (%0.77) düzeyi ile ön plana çıkmaktadır (Çizelge 1). Çalışmada yer alan 38 kışlık yerel elma çeşidi ise bulundukları yerlerde genellikle Ekim ayı ortası ya da sonunda hasat edilmektedir. Bu çeşitler arasından Karpuz elma (37) (Ünye- Ordu), Soğan elma (75), Beyaz elma (76) ve Taraklı yeşil elma (79) (), Kiraz elma (88) (Espiye-Giresun), Pazar Demir 3 (117), Ardeşen Demir (125) (), (155) (), Fışfış (172) (), İsimsiz (küçük kabak) (181) ve İsimsiz (kabak şekilli) (183) (Trabzon- Merkez), Sinop elması (186), İrsula elması (188), Yumurta elması (189), Demir elma (191), Ferik elması (194) ve Dayanıklı beyaz elma (202) (Borçta-Artvin) özellikle meyve eti yapısı ve yeme kalitesi bakımlarından dikkat çekicidir. Kışlık çeşitlerde irilik bakımından küçük ( g), orta ( g) ya da iri ( g) olan meyveler genel olarak küresel, konik-küresel, yassı, yassı-küresel şekildedir. Bununla birlikte konik, orta derecede konik, elipsoid, oblong ve oblong-konik şekilli meyvelere sahip çeşitler de bulunmaktadır. Paslılık durumu hemen tüm çeşitlerde %12 ve altındadır. Ancak Devge (170) elmasında bu oran %50 dir. Kışlık yerel çeşitlerde meyveler genellikle yeşil zemin üzerine çizgili, kırmızı üst renge sahiptir. Yörede hasat tarihinde SETKM değeri yüksek (%12.4-%14.0) ve TA değeri düşük (%0.20-%0.59) çeşitler (Karpuz (37), Göçet (39), Soğan (75), Kiraz (88), Pazar Demir 1 (115), Karasüt (163), Soğan (165), Musanın elması (168) çeşitleri) yanında hem SETKM (%12.0-%14.6) ve hem de TA değeri (%1.01-%2.51) yüksek çeşitlere de rastlanmıştır (Beyaz elma (76), Pazar Demir 3 (117) ve Demir 4 (118), Ardeşen Demir (125), İsimsiz Alyanak (126), Yomra elması (148), (155), Devge (170), Fışfış (172), Gırgır (173), Beyaz Ekşi (174), İsimsiz İri (175), İrsula (188), Yumurta (189), Ferik (194) ve Dayanıklı Beyaz (202) elma çeşitleri) (Çizelge 1). Çalışmamızda Demir elmaları konusundaki bulgularımız Aygün ve Ülgen in (2009) Rize ilinde 17 farklı Demir elma tipinden ve Yomra elması ile ilgili bulgularımız da İslam ve ark. nın (2009) 54 farklı Yomra elma tipinden elde ettikleri bulgular kapsamında yer almaktadır. 174

3 Bununla birlikte Karpuz elmasında (37) belirlediğimiz değerler Yarılgaç ve ark. nın (2009) ve Bostan ve Acar ın (2009) bu elma çeşidinde belirledikleri değerlerden farklılık göstermektedir. Çalışmamızda bu çeşitte ortalama meyve ağırlığı g, SETKM %13.7 ve TA değeri %0.55 olarak ölçülmüştür. Bu değerler belirtilen çeşit için araştırıcılar tarafından sırasıyla g ve g; %12.75 ve %13.0; %0.845 ve %0.854 olarak bildirilmektedir. Sonuç Doğu Karadeniz Bölgesi nin bol yağışlı ve yüksek nemli sahil kesiminde tarımsal mücadele işlemi uygulanmadan yetişebilen, aşılama yoluyla günümüze kadar ulaşan, düzenli meyve verme potansiyeline sahip yazlık, güzlük ve kışlık yerel elma çeşitlerinin meyve özellikleri bu çalışmada incelenmiştir. özellikleri yönünden dikkat çekici olarak değerlendirilen yerel çeşitler ileri araştırmalar için Ankara da 2010 yılında kurulan elma çeşit koleksiyon bahçesinde toplanmıştır. Yarılgaç, T., Karadeniz, T. ve Gürel, H.B., Ordu Merkez İlçede Yetiştirilen Yöresel Elma (Malus communis L.) inin Fenolojik ve Pomolojik Özelliklerinin Belirlenmesi. TABAD Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 2(2): Volk, G.M., Christopher, M.R., Reilley, A.A., Henk, A.D. and Reeves, P.A., Genetic Diversity and Disease Resistance of Wild Malus orientalis from Turkey and Southern Russia. J.Amer.Soc.Hort.Sci. 133 (3): Watkins, R. and Smith, R.A., Descriptor List for Apple (Malus). International Board for Plant Genetic Resources. IBPGR Secretariat, Rome. Teşekkür Bu çalışmanın da içinde yer aldığı Doğu Karadeniz Bölgesi Sahil Kuşağındaki Elma Genetik Materyalinin, Kara Leke ve Ateş Yanıklığı Hastalıklarına Dayanıklılık, Geç Çiçeklenme ve Özellikleri Bakımından Değerlendirilmesi isimli projemizi (109O197) destekleyen TÜBİTAK a teşekkürlerimizi sunarız. Kaynaklar Aygün, A. ve Ülgen S.A., Rize de Yetiştirilen Demir Elma (Malus communis L.) Çeşidinin Bazı Özelliklerinin Belirlenmesi. TABAD Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 2 (2): Bostan, S.Z. ve Acar, Ş., Ünye (Ordu) ve Çevresinde Yetiştirilen Mahalli Elma inin Pomolojik Özellikleri. TABAD Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 2(2): İslam, A., Bostan, Z. ve Yılmaz, E., Trabzon İli Yomra İlçesinde Yetişen Yomra Elmasının Pomolojik Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. TABAD Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 2(2): Serdar, Ü., Ersoy, B., Öztürk, A. ve Demirsoy, H., Saklı Cennet Camili de Yetiştirilen Yerel Elma i. V. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi Bildiriler Kitabı 1:

4 Çizelgeler ve Şekiller Çizelge 1. Doğu Karadeniz Bölgesi sahil kuşağında yer alan ve periyodisite göstermeyen yazlık, güzlük ve kışlık yerel elma çeşitlerinin bazı meyve özellikleri Hasat Zam. İrilik Şekil Albeni Paslılık Yeme kal Yazlık 102 Çayeli-Rize Güzlük Kışlık Fatsa-Ordu Espiye-Giresun Of-Trabzon 148 Yomra-Trabzon Yaz Elması (Beyaz) İsimsiz ( Etli) (İnce Kabuklu) Amasya Elması (Ünye) Arap Kızı (Trabzon) Batum Elması Temmuz sonu- Ağustos başı Orta 1.1 İyi %0-10 Orta Ağustos başı Orta 1.1 Orta %0 Çok iyi Ağustos ortası Orta 1.1 Orta %12 İyi Eylül başıortası Orta 1.1 Orta %0-2 İyi Eylül ortası Orta 2.1 İyi %25 İyi Eylül başıortası İri 2.1 Orta %12 İyi Karpuz Elma Ekim sonu Orta 5.1 Orta %0-2 Çok iyi Göçet Elması Ekim sonu Orta 2.1 Kötü %0-5 İyi Adsız-Fatsa Ekim sonu İri 1.0 İyi %0 İyi Soğan Elma Ekim sonu Orta 1.0 İyi %0 İyi Ekim başı Orta 1.1 Orta %0-2 İyi Evliç elması Ekim başı Orta 3.0 İyi %0-2 İyi Taraklı Elma Ekim başı Orta 2.1 Orta %0-3 İyi Kiraz Elması Ekim sonu Orta 2.1 İyi %12 Çok iyi Pazar Demir 1 Ekim ortası Orta 3.2 İyi %12 Orta Pazar Demir 3 Ekim ortası Orta 1.0 Orta %0-10 İyi Pazar Demir 4 Ekim ortası İri 2.1 İyi %12 Orta İsimsiz (Geçci Küçük ) Ekim ortası Küçük 2.0 Orta %0 İyi Ardeşen Demir Ekim ortası Orta 1.0 Orta %12 İyi İsimsiz Alyanak Ekim ortası Küçük 2.1 Çok iyi %0 Kötü Kuyu Elması Ekim sonu Küçük 1.0 Kötü %0-5 Orta Yomra Elması Ekim sonu Orta 1.0 Orta %0-2 Orta Demir İyidere Çizgili Söbü Ekim başı İri 1.0 İyi %12 İyi Ekim ortası Orta 1.0 İyi %0-5 İyi Karasüt Elması Ekim sonu Orta 2.0 Orta %0-5 Orta Soğan Elması Ekim sonu Orta 2.0 Kötü %0-5 Orta Musanın Elması Ekim sonu Orta 2.1 Kötü %0-5 Orta 176

5 Çizelge 1. in Devamı Hasat Zam. İrilik Şekil Albeni Paslılık Yeme kal. Kışlık Devam 170 Devge Elması Ekim sonu Orta 2.0 Kötü %50 Orta 173 Gırgır Elma Ekim sonu Orta 4.0 İyi %0-2 İyi 174 Ekim sonu Küçük 1.0 Kötü %0-2 Orta Trabzon-Merkez Fındıklı-Rize Yazlık 102 Çayeli-Rize Güzlük Kışlık Fatsa-Ordu (Ekşi Elma) İsimsiz İri Ekim sonu Orta 2.1 Orta %0-2 İyi Reçel Elması Ekim sonu Orta 1.0 Orta %0-5 İyi Çelebi Elması Ekim ortası Küçük 2.0 Orta %0-5 Orta Aşısız Vakfıkebir İsimsiz (Küçük Kabak Elması) İsimsiz (Kabak Şekilli) Ekim ortası İri 1.0 Orta %0-3 Kötü Eylül sonu İri 1.1 Çok iyi %0-1 İyi Eylül sonu İri 2.1 İyi %12 İyi Kızıl Elma Eylül sonu Küçük 2.1 Orta %0-3 Orta Sinop Elması (Borçka) Ekim başı İri 1.1 İyi %0-2 İyi İrsula Elması Ekim başı Orta 5.1 Orta %0-2 İyi Yumurta Elması Ekim başı Küçük 3.0 Orta %0 İyi Demir Elma (Borçka) Ekim başı Orta 1.1 İyi %0-2 İyi Ferik Elması Ekim başı Orta 1.0 İyi %0-5 İyi Dayanıklı Yaz Elması (Beyaz) İsimsiz ( Etli) (İnce Kabuklu) Amasya Elması (Ünye) Arap Kızı (Trabzon) Ekim ortası İri 1.0 İyi %12 Çok iyi Kabuk Zemin Rengi rengi renginin tipi etinin yapısı sapı uz. Çizgili Orta Çizgili Çok hoş Çizgili Hoş-ince Batum Elması Karpuz Elma Göçet Elması, sıvama Hoş-ince Benekli Hoş-ince Koyu kırmızı Adsız-Fatsa, sıvama Hoş-ince Hoş-ince Orta Orta sapı kal. 177

6 Çizelge 1. in Devamı Kabuk Zemin Rengi rengi renginin tipi etinin yapısı sapı uz. sapı kal. Kışlık Devam 75 Soğan Elma Benekli Hoş-ince Hafif 76 kızarmış,, Hoş-ince Espiye-Giresun Of-Trabzon 148 Yomra-Trabzon Evliç elması Taraklı Elma Orta Hoş-ince Kiraz Elması Çizgili Hoş-ince Pazar Demir 1 Alacalı orta Pazar Demir 3 Çizgili Hoş ince Pazar Demir 4 İsimsiz (Geçci Küçük ) imtrak Çizgili Orta Çizgili Orta Ardeşen Demir Çizgili Hoş ince 8.2 3,6 İsimsiz Alyanak Koyu Kuyu Elması Sarı Yomra Elması Demir İyidere Çizgili Söbü Karasüt Elması Soğan Elması Musanın Elması Sıvama Orta Orta Orta Çizgili Orta Çizgili Hoş ince Hafif kızarmış, Alacalı, çizgili, Orta Orta Orta Devge Elması Benekli Kaba Fışfış Elma Gırgır Elma (Ekşi Elma) İsimsiz İri Reçel Elması Çelebi Elması Aşısız Vakfıkebir Hoş-ince Orta Orta Orta Orta Orta Orta

7 Çizelge 1. in Devamı 181 Trabzon-Merkez Fındıklı-Rize Yazlık 102 Çayeli-Rize Güzlük Kışlık Fatsa-Ordu Espiye-Giresun 115 Kabuk Zemin Rengi Kışlık Devam İsimsiz (Küçük Kabak Elması) İsimsiz (Kabak Şekilli) rengi Koyu kırmızı Kızıl Elma Sinop Elması (Borçka) İrsula Elması Sarı renginin tipi, sıvama, Hafif kızarmış, Hafif kızarmış etinin yapısı sapı uz. sapı kal. Hoş-ince Hoş-ince Orta Hoş-ince Hoş-ince Yumurta Elması Sarı Çizgili Hoş-ince Demir Elma (Borçka) Ferik Elması Dayanıklı Yaz Elması (Beyaz) İsimsiz ( Etli) (İnce Kabuklu) Amasya Elması (Ünye) Arap Kızı (Trabzon) Sarı Çizgili Hoş-ince ağır. (g) Koyu kırmızı imtrak boyu Benekli Hoş-ince Sararmış Hoş ince çapı MES (kg/cm 2 ) SETKM (%) TA (%) Batum Elması Karpuz Elma Göçet Elması Adsız-Fatsa Soğan Elma Evliç elması < Taraklı Elma Kiraz Elması Pazar Demir

8 Çizelge 1. in Devamı ağırlığı (g) boyu çapı MES (kg/cm 2 ) SETKM (%) Kışlık Devam 117 Pazar Demir Pazar Demir İsimsiz (Geçci Küçük ) Ardeşen Demir İsimsiz Alyanak Of-Trabzon Kuyu Elması < Yomra-Trabzon Yomra Elması Demir İyidere Çizgili Söbü Karasüt Elması Soğan Elması Musanın Elması Devge Elması Fışfış Elma Gırgır Elma (Ekşi Elma) İsimsiz İri Reçel Elması Çelebi Elması Aşısız Vakfıkebir İsimsiz (Küçük Trabzon-Merkez Kabak Elması) İsimsiz (Kabak Şekilli) Kızıl Elma Sinop Elması (Borçka) İrsula Elması Yumurta Elması Demir Elma (Borçka) Ferik Elması Dayanıklı Fındıklı-Rize TA (%) 180