Do u Mitolojisinin Edebiyata Etkisi

Transkript

1 Do u Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri Prof. Dr. Hellmut Ritter

2 Ayr nt :572 ScholaAyrıntı Dizisi:2 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri Prof. Dr. Hellmut Ritter Editör Prof. Dr. Mehmet Kanar Düzelti Evren Us Bu kitabın Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir. Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Bask Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Birinci Bas m 2011 Bask Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu/ stanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) &

3 Do u Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri Prof. Dr. Hellmut Ritter

4

5 İçindekiler Sunuş...9 Edebiyat Tarihinin Konusu ve Delilleri...11 Edebiyat Tarihinde Usul...15 İran Edebiyatı ve Tezkireler...20 İslamiyet Öncesi İran Edebiyatı...23 Göçleri...25 Edebiyat...28 Avesta nın Telifi...29 Avesta nın Taksimi...31 Avesta nın İçeriği...33 Geyûmerd in Sâsânîler ve İslamiyette Gelişimi: Hudâynâme...45 Yeni Farsça da Firdevsî Öncesi Şehnâmeler...47 İslam Öncesi İran Edebiyatı...54 Firdevsî nin Şehnâme si...54

6 Sistan Pehlivanları...60 Keyânîlerin Listesi...62 Birinci Devir...64 Hudâynâme ye Göre Behman Vukuatı...68 İslam Öncesi İran Edebiyatının Dahili Şekli...70 Sâsânîler Zamanında Edebiyat...72 Sâsânîler Zamanında Yazılan Destanlar...74 Çatrangnâmeg (Satrançnâme)...75 Padkârnâmegh...77 Vâmık u Azrâ...79 Veys (Vîs) u Râmîn...80 Firdevsî de Olmayan İran Asıllı Destanlar...84 Behram-ı Gûr da Âzâde Hikâyesi...85 Şebdîz Hikâyesi...85 Ferhad ile Şirin...86 Buzurcmihr...86 Kelile ve Dimne...89 İçeriği...91 Hikâyenin Özeti...94 İbn-i Mukaffa...97 İbn-i Mukaffa nın Eserleri...99 Kelile ve Dimne Tercümeleri Rûdekî Kelile ve Dimne nin Türkçe Tercümeleri Kelile ve Dimne Nazireleri Sindbâdnâme İskendernâme Âb-ı Hayvân Hikâyesi Mesutlar Ülkesine Girmek Âb-ı Hayvân Meselesi Yecuc ve Mecuc Son Destani Eserler Binbir Gece Masalları Telif Tarihi Kitabın Adı Andarz (Enderz) Tansar mektubu Âyinnâme Kâbusnâme Siyâsetülmülûk Arap Edebiyatı Arap Şiirinin Şekli Vezin Kaside Cahiliye ve İslam Devirlerinde Yetişen Şairler Sâmânî Şairleri Ferruhi...149

7 Şiirin Konusu Rivayet Gazel Rübai Destan: Vukuat Şiirleri İlk Sâmânî Şairleri Çagâniyan Şairleri Ziyârîler Sülalesi Şehnâme Firdevsî den Önce Şehnâmeler Adı Geçen Bazı Bilim Adamları ve Çalışmaları Sözlük Dizin...226

8

9 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Sunuş Prof. Dr. Hellmut Ritter 27 Şubat 1892 tarihinde Almanya da Hesslichtenau da doğdu. Lise öğreniminden sonra üç yıl boyunca ünlü oryantalist Carl Brockelman ile Paul Kahle nin yanında eğitim aldı. Daha sonra Strasbourg a giderek Nöldeke nin yanında ilahiyat, tenkitli metin neşri, Latin ve Yunan dillerini öğrendi yılında Hamburg Ortadoğu Tarih ve Uygarlık Araştırmaları Merkezi nde çalışmaya başladı de Alman Ortadoğu Araştırmaları Kurulu nun başkanlığına getirildi da doçent, iki yıl sonra profesör olarak İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nde Arapça ve Farsça kürsü profesörlüğüne yükseltildi. İkinci Dünya Savaşı yıllarından 1949 a kadar Türkiye de kaldı te Frankfurt Üniversitesi Şarkiyat Enstitüsü nde çalışmaya başladı yılları arasında İstanbul Üniversitesi nde ders 9

10 Prof. Dr. Hellmut Ritter veren, Şarkiyat Enstitüsü nün kuruculuğunda katkısı olan Ritter 1969 yılında Almanya ya döndü ve 19 Mayıs 1971 tarihinde Almanya nın Oberursel kasabasında vefat etti. Profesör Ritter Türkiye de çağdaş Doğu dilleri ve bilimi araştırmalarını başlatan kişidir. (Ayrıntılı bilgi için bkz. DİA, XXXV/ ). Prof. Ritter in İstanbul Üniversitesi nde verdiği derslerden biri de İran edebiyatı tarihidir. Çok dil bilen ve Alman disipliniyle yetişmiş olan Prof. Ritter, bu dersi verirken konularını sadece Fars edebiyatıyla sınırlandırmamış; Doğu ve Batı edebiyatlarının ana konularını, önemli eserlerini, edebiyatlar arasındaki etkileşimleri çok yönlü olarak incelemiş ve derslerinde de aynı disiplini öğrencilerine aşılamaya çalışmıştır. Merhum Hocam Prof. Dr. Tahsin Yazıcı, vefatından birkaç yıl önce, hocası Prof. Dr. Hellmut Ritter in edebiyat tarihi ders notlarını daktilolu metin halinde bana vermişti. Bu metni bir süre kendisi de edebiyat tarihi derslerinde bize okutan hocam, metnin üzerinde bazı ilaveler ve düzeltmelerde bulunmuştu. Böylesine özlü ve derli toplu bir eser aslında İran edebiyatı tarihi değil, Doğu ile Batı edebiyatlarının karşılaştırılması eksenine oturmaktadır. Sunulan metni dizerken okuyucular açısından daha anlaşılır kılmak adına düzeltiler yapılmıştır. Düzeltilerin düzeyini gözlemlemek için ekte verdiğimiz sözlük referans olarak kabul edilebilir. Bu ders notlarında geçen özel isimler ve olaylar notlandırılacak olursa, en az bu kitap kadar bir metin daha ilave edilecektir. Bu yüzden notlandırma işleminden vazgeçilerek aşağıdaki eserlere bakılmasının tavsiyesiyle yetinilmiştir: MEB İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Şarkiyat Mecmuası, Doğubilimciler (M. Kanar, AKMED Akdeniz Medeniyetleri Enstitüsü, Antalya 2004, CD-Kitap) Bu çalışmanın sonuna eserde anlaşılması güç olabilecek kelimelerin bir sözlüğü, dizin ve adı geçen bilim adamlarından bazılarının çalışmalarının bir listesi eklenmiştir. Prof. Dr. Mehmet Kanar 10

11 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Edebiyat Tarihinin Konusu ve Delilleri E debiyat kelimesinin Fransızca karşılığı littérature dur. Bu kelimenin de aslı Lettre dir ki harf demektir. Şu halde edebiyat bir milletin yazıya yani harfe tevdi edilen hars ürünleridir. Littérature kelimesinin manası hakkında ihtilaf vardır. Bu, geniş ve dar manada olmak üzere kullanılabilir. Çünkü bir milletin yazıya tevdi ettiği hars eserleri çeşit çeşit olur. Bunu ikiye ayırmak lazımdır: 1. Sanatkârane şekle sokulmuş olanlar ki bu şekil eserler için şart olur. Şiirler sanatkârane nesir, roman vesaire hep bu zümreye girer. Bu eserlerin maksadı talim ve ameli bir hakikat arama ve tespit değil, belki eğlenme ve tefrika işten sonra başı dinlendirme ve hayata daima büyük bir yoğunluk verecek duygulardan lezzet bulmaktır. Mesela insan aşkla her gün meşgul değildir. Böyle derin duygulara malik bir şairin 11

12 Prof. Dr. Hellmut Ritter bunları ifade için bulduğu güzel şekilden zevk alınabilir veya başkaları da o şairin duygularını aynen duymuş olabilir. Hatıradaki bu duyguları bu suretle uyandırarak bir daha yaşamak eğlencelidir. Edebi eseri okuyunca bu duygular insanı açar, zevk verir. Bu belki de sadece eğlenceli olmayıp, o duygulardan istifade ettirmesi hasebiyle de faydalıdır. Savaş bir erkeğe birçok duygu verir. Savaşı bilen bir insan savaşa dair okuduğu şeylerden daha bir his alabilir. Bu hisler aşki, kahramanlığa ait hayale genişlik verecek mahiyette, dini olabilir. Yeni birtakım duygular ki müşkülatla dolu insan hayatına tahammül etmek kuvvetini verir. İşte bütün bu çeşit eserler hep dar manada kullanılan littérature a aittir. 2. Geniş manada kullanılan littérature: Buraya kültür eserleri de girer. Riyazi eserler, ilm-i nücûma (astroloji) ait olanlar, tarihi eserler ki hepsi akla gıda verir. Edebiyat tabiri Türkçe de ve Arapça da birinci türe özgüdür. Avrupa da ise her iki tür için kullanılır. Klasik filolojiyle uğraşanlar, yani Yunan ve Latin eserleriyle meşgul olanlar edebiyatı daha geniş manada kullanır. Filoloji her ilmi kapsar. Onun vazifesi daha başkadır. Yazıdaki eserleri tasnif etmek, zamanın ilerlemesiyle bozulmuş, anlaşılmaz hale gelmiş olanlarını ilk yazıldıkları zamanki haline döndürmek ki mümkün olduğu halde yazanın kaleminden çıktığı şekle sokmak ve eserleri anlamak ve anlatmak için ne yapmak mümkünse, onu yapmak filolojinin vazifesidir. Bu iş tabii yalnız ilk manadaki edebiyat için değil; riyâziye, tıp vesaire tarihine dahil olan eserler de filolojik bir hazırlığa muhtaçtır. Bu suretle her nevi eser filolojinin inceleme konusu olabilir. Fakat edebiyat tarihi acaba bu fenlere, ilimlere ve dine ait eserlerden bahsetsin mi? Bunun için muhtelif fikirler vardır. Esasen bu, işbölümüne ait bir meseledir. Klasik filolojide ve Doğu eserlerinde edebiyat tarihçilerinin tarihe ve dine ait eserlerden de bahsetmesi âdettir. Bu her sahada uzman çıkmadığındandır. Tarihçi tıp ilminin ilerlemesini bir tabibe, şairin gelişimini eleştirmene bırakacaktır. Edebiyat tarihçisi bu uzmanlarla çalışır. Çünkü onlar filolojiden anlamaz, kendi ihtisasları içine giren şeyleri bilir. Fakat harsın her sahası birbirine bağlı olduğundan edebiyat tarihçisinin diğer şeylerden büsbütün gafil olmaması lazımdır. Harsın muhtelif sahalardaki gelişimi birbirine bağlıdır. Bu derste İran edebiyatından bahsedeceğiz yani, bir milletin edebiyatından. Bir milletin edebiyatı ne demektir? Acaba bir ırkın edebiyatı mı demektir? Bu mesele bugünkü dünyada siyasi ihtilaflardan doğmuştur. Mesela aslen Yahudi olan H. Haine, Alman edebiyatına dahil midir? Mesela Arapça eserler yazan ve Türklerden biri olan Fârâbî den ve Acemlerden biri olan Taberî den Arap edebiyatında mı yoksa men- 12

13 13 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi sup oldukları milletlerin edebiyatında mı bahsedilmelidir? Bunlar ırk bakımından ayrı oldukları için Arap edebiyatından ihraç edilecekler. Yâkût-i Hamavî esir bir Rumdu fakat Arapça yazdı. Onu da Arap edebiyatından çıkaracak mıyız? Sonra, bir kimse ırk bakımından karışık olabilir; o zaman ne yapacağız? Bunun içinden çıkabilmek için en kolay ve sade yol şudur: Her yazar hangi dilde yazdıysa ve hangi hars içinde yetiştiyse, orada bahsedilmelidir. Fakat Acem edebiyatı ile meşgul olanlar böyle yapmadılar. Mesela Browne kitabında yalnız Acemlerden bahsetti. En kolay yol, görünüşe göre yapmaktır. Irkı belliyse ve ayrı dilde yazmışsa, her iki edebiyatta da bahsedilmelidir. Bahsetmek bahsetmemekten daha hayırlıdır. Bir mesele daha var: Acaba bir edebiyat tarihini bir millete hasretmek doğru mudur? Çünkü edebiyatlar birbiriyle daimi olarak münasebettedir. Etkiler ve aksi etkiler vardır. Mesela Türk ve İran edebiyatları böyledir. Mesela Arap edebiyatı İspanya yoluyla eski Fransız edebiyatına etki etti mi, etmedi mi? Bundan Arap edebiyatçısı mı, yoksa Fransız edebiyatçısı mı bahsedecektir? Âdet olarak ekseriya etkilenen millet edebiyatında bundan bahsedilir. Mesela İskendernâme Yunan yoluyla İran a geçmiştir. Roman şeklinde olan İskendernâme ye Yunanlılar Pseudo Callisthenes diyorlar ki sahte İskendernâme demektir. Callistenes, İskender in tarihçisiydi. Nizâmî bu kitaptan etkilenmiştir. Fakat bir saha vardır ki uluslarası ilişkiler çok karışıktır. Böyle olunca bu usul kâfi gelmez, doğru olmaz. Mesela masal ve hikâye edebiyatı o kadar yayılmıştır ki onlardan yalnız bir milletin edebiyatında bahsetmek doğru değildir. Bütün milletlerin edebiyatlarında bahsetmek icap eder. Bundan bahseden ayrı bir ilim şubesi vardır ki ona karşılaştırmalı edebiyat tarihi (Histoire de la littérature comparée) derler. Bunun kurucusu Benfey dir. Bu göstermiştir ki Hintliler masal ve hikâye uydurmakta çok kabiliyetlidir. Dünya masallarının 670 i Hintlilerindir. Benfey den başka Bolt-Polivka vardır. Bunların en meşhur kitabı Grimm Kardeşlerin Masalları Hakkında Notlar dır. Masal toplamak hırsı Almanya da 19. yüzyılın ilk senelerinde başlamıştır. İlk masal toplayanlar Grimm Kardeşler dir. Bunlar Almanya da bir ihtiyar kadından birçok masal ve hikâye toplamıştır. Masallar hakkında yukarıda söylediğimiz gibi birçok tetkik yapılmış, menşeleri araştırılmıştır. Sonraları doğubilimciler de Arabistan da birçok masal toplamış ve ekseri motiflerin aynı olduğunu görmüşlerdir. Almanya da ayrıca bir de masal ansiklopedisi çıkarılmıştır. Sonraları bu tetkiklere birçok tetkik daha ilave edilmiştir. Mesela Schick isminde bir zat Corpus Hamleticum adlı bir kitap yazarak Hamlet in motiflerini araştırmıştır. Wesselsky, Das

14 Prof. Dr. Hellmut Ritter Hodscha Nasreddin adlı kitabında Nasreddin Hoca hakkında malumat toplamıştır. Bu ilim çok müşküldür. Çünkü çok lisan bilmek lazımdır. İran edebiyatında böyle birkaç esere tesadüf edeceğiz. Masallar ya tek tek veya toplu halde seyreder. Tek tek devam edenler halk arasına dağılmıştır yahut ayrı ayrı tespit edilmiştir. İran edebiyatında masal türünün en mühim eserleri Sindbâdnâme ve Kelile ve Dimne dir. 14

15 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Edebiyat Tarihinde Usul Edebiyat tarihi birçok bakış açısından yazılabilir: I. Genel tarih bakımından: Büyük siyasi tarih, hadiselerin dünyada vücuda getirdiği büyük değişimler; hars ve hayat değişmeleri fikir hayatı üzerine büyük etkiler yapmıştır. Edebiyat tarihinin büyük devirlerini siyasi tarihin devrelerine göre taksimde tamamıyla haklıyız. Mesela İran edebiyatı kendi kendine siyasi hayatla paralel olarak üç büyük devreye ayrılır. a. Ahamenitler devri, b. Sâsânîler devri, c. Arap istilasından sonraki devir. Browne eserini bu bakımdan yazmış, hatta adını İran ın Edebi Ta- 15

16 Prof. Dr. Hellmut Ritter rihi koymuştur. Eserin yarısını hatta daha fazlasını İran ın siyasi tarihi işgal eder. Ferit Bey de kendi eseri olan İran edebiyatı tarihinde İran sülalelerinden ayrıntılı olarak bahseder. II. Sosyal bakımdan: Bu çeşit edebiyat tarihi yazanlar, yazı eserlerini doğuran sosyal nedenlerden bahseder. Halkı şiir söylemeye sevk eden birçok neden vardır. Mesela müşterek iş nedeni vesaire. Bu türün Türkiye de temsilcisi Köprülü dür ki sosyal bakış açısını takip eder. Bunların da dayandığı fikirler vardır. Mesela aşk hayatının muhtelif şekilleri edebi eserlere doğrudan doğruya etki etmiştir. Mesela çöl hayatı aşk için çok olumsuz şartlara tabidir. Ot yoktur, yeşillik yoktur, yalnız ilkbaharda kısa bir müddet için halk bir yere toplanır ve aşk ancak bu mevsimde olur. Sonra kabileler ayrılır. O vakit âşıklar da ayrılırlar. Bunun içindir ki eski Arapların aşk manzumeleri hep bundan, bu ayrılıktan bahseder. İşte bu yeni bir tarz doğurmuştur ki bu nesip tarzıdır. Abbasiler zamanında hayat şartları değişti. Artık şairler şehirlere geldi ve şehir hayatının etkisiyle yeni bir edebiyat doğdu ki bunun en meşhur temsilcisi Ebû Nüvâs tır. Sonra sultanların eğlence ihtiyaçları, şairlerin geçimini sağlayabilmek için saraylara sığınmak mecburiyetinde kalmaları, hamilerin (mécéne) meydana gelmesi gibi birtakım sebepler de yeni bir edebiyatın doğmasına sosyal birer neden oluyorlar. Sonra dini nedenler de buraya girer. Mesela ramazanda geceleri geçirmek için edebi eğlenceler yapılır, dini manzumeler ve mevlüt okunur. Tekkelerde âyinler yapılır veya medreselerde ezber için öğretici manzumeler okunur. Halk arasında birtakım eğlenceler olur. Aşk fasılları yapılır. Bunları bilmeyenler edebiyatın ve şiirin gerçek hayatla olan canlı ilişkisini anlayamaz. III. Üslup bakımından: Bu tarzda muhtelif edebi şekillerin, tarzların tarihi tetkik edilir. Mesela kaside nev inin veya gazelin doğuşu, gelişimi, devamı tetkik edilir. Edebi eserin şeklini, üslubunu, gelişimini incelemek isteyen tenkit de buraya girer. IV. Dahili şekil bakımından: Bu tarz diğerinin daha ince, daha karışık ve güç bir şeklidir. Mesela tabiat telakkisi, tabiata karşı insanın, şairin aldığı tavır, onun nikbin veya bedbin oluşu, bir sanatkârın diğer bir sanatkârın etkisinde kalıp kalmaması, intihal meselesi, edebi tenkit hep buraya girer. Bu tarz 16