Asıl adı Ali olan Âşık

Transkript

1 21 Asıl adı Ali olan Âşık Paşa bir büyük İslam âlimi ve tasavvufta ön sıraları işgal eden Horasanlı Şeyh Baba İlyas ın torunudur. Soy itibarıyla böyle ulu ve köklü bir ocağa mensuptur. Babası Muhlis Paşa dır. Ancak o babasını iki yaşında kaybetmiştir. Âşık Paşa ailesinin büyük bir dramı vardır. Aile bu acıların içinde kıvranmış ve bu durum 1239 yılından 1274 yılına kadar sürmüştür. Âşık Paşa nın dedesi Şeyh İlyas, öğrencilerinin çokluğu ile ünü yayılmış bir hocadır. Ancak her gelenin, Baba İlyas müridiyim demesi onlara olan hâkimiyetini ve onları görüp gözetmeyi de güçleştirmiştir. Böylece Baba İlyas ın müritleri arasına yabancı ve gayrimillî emeller besleyen Hristiyanlar da katılmıştır. Baba İshak bunların başında gelmektedir. Aslen Karamanlı veya Kefersudlu O Türkçeye Âşıktı ÂŞIK PAŞA Prof. Dr. Kemal Yavuz Türkçenin ifade gücünü günümüzden daha canlı şekilde Âşık Paşa da buluruz. Bu da onun samimi oluşundan, Türkçe için düşünüp fikirler ileri sürmesinden ve Türkçenin gelişmesi için büyük gayret sarf etmesinden ileri gelir. (Malatyalı) bir Hristiyan olan Baba İshak, Şeyh İlyas ın adını kullanarak, oğlu Elvan Çelebi nin tabiriyle bellerinde zünnâr kuşanan (Zünnâr: papazların bellerine bağladıkları uçları sarkık, ipten örme kuşak) kimseleri etrafına toplayarak isyan çıkarmıştır. Türk tarihine Babaî İsyanı olarak geçen bu isyandan Baba İlyas ın haberi bile yoktur. Elvan Çelebi nin verdiği bilgilere göre isyanı öğrenen Baba İlyas, Baba İshak adındaki öğrencisine haber gönderir. Kendisinin buna rıza göstermediğini, ayaklanmayı durdurmasını ister. Ancak bir Rum devleti kurmak niyetinde olan İshak onu dinlemez. Bunun üzerine Baba İlyas, Allah belanı versin, kolundaki kuvvet düşsün diye İshak a beddua eder. Bu isyan sonucu, hiç alakası olmadığı hâlde, Baba İlyas öldürülür. Baba İshak da aynı akıbete uğrar. İşte bu

2 22 AYIN DOSYASI adlı eserini kâinatı, âlemi okuyarak ortaya koymuştur. Bazı kaynaklar onu Hacı Bektaş-ı Veli nin öğrencisi olarak da gösterirler. Ancak kendisi ve oğlu Elvan Çelebi bununla ilgili herhangi bir bilgi vermezler. Âşık Paşa nın çocukluğu Selçuklu sultanlarından III. Gıyaseddin Keyhusrev ( ) zamanında, gençlik yılları da Mesud ( , ) ve III. Alaeddin Keykubad ( ) devirlerinde geçer. Olgunluk yıllarını Osman Bey (ö. 1326) zamanında yaşayan Âşık Paşa, Orhan Bey zamanında da ömrünün son yıllarını geçirir. Osman Gazi nin istiklalini ilanı sırasındaki törenlerde de bulunan Âşık Paşa, Kırşehir in Osmanlı topraklarına katılmasında önemli rol oynamıştır. Burada açtığı zaviyede ilim öğrettiği gibi Kırşehir Beyi de tayin edilmiştir. Âşık Paşa nın en önemli vasfı devrinin bir ide- isyan neticesinde Âşık Paşa nın oğulları devletin takibine uğrar. Âşık Paşa nın babası Muhlis Paşa hayatını bu takip ve tedirginlikler içinde geçirir. Âşık Paşa 1272 yılında Kırşehir de doğar. Babası onu Şeyh İlyas ın öğrencilerinden Şeyh Osman a bırakır ve 1274 yılında da vefat eder. Âşık Paşa nın asıl adı Ali dir. oloğu olmasıdır. Bu yönü de ele alındığı zaman, Osmanlı Devleti nin kuruluş yıllarında üzerine düşen görevi en iyi şekilde yerine getirdiğini belirtmek gerekir. O, yeni Türk devletinin kuruluşunda temel meseleleri öne süren, devlet dilinin Türkçe olması ve seçme ordu kurulması gibi fikirler getiren bir bilgindir. Bu Kaynaklarda Ali Bin Muhlis Paşa Âşık Paşa nın en önemli sebeple Türkçecilik cereyanının en olarak zikredilen Âşık Paşa, Şeyh başında yer alır. Türkçeyi savunur. eseri Divan-ı Âşık Osman ın yanında yetişir. İşe Türkçeden, yani dilden başlar. Devrin en önemli ve huzurlu Paşa ve Maarif-nâme Türkçe üzerine fikirler getirir. Bir bir kültür merkezi olan Kırşehir, devlet için dilin önemini belirtir. adlarıyla da anılan Âşık Paşa nın çocukluğunun geçtiği Bu noktadan işe başlamakla geçmişin ve öğrenim gördüğü yerdir. O burada çok iyi öğrenim görmüş, Arapça, Farsça, Ermenice ve İbraniceyi de öğrenmiştir. Kendi verdiği bilgilere göre Hızır da ona Garib-nâme sidir yılında yazılan bu mesnevi beyit olup hendesi bir yapıya hatalı yolunu da kapatmış olur. İdare meselesinde hükümdarın başta asalet, bilgi, vücut sağlığı, cesaret, cömertlik ve vefa duygusu taşıması gibi özelliklere sahip hocalık etmiştir. Böylece ledünnî olması gerektiğini söyler. Askerin ilmi de elde etmiştir (ledünnî: Allah sahiptir. Fâilâtün ne şekilde yetiştirilmesi gerektiği- bilgisine ve sırlarına ait, onunla Fâilâtün Fâilün ni, ordunun teşkilini ve asker için ilgili). gerekli harp aletlerini ve silahları vezninde yazılan Oğlu Elvan Çelebi, onun iç ve anlatır. Ayrıca halka yol gösterir. dış güzelliklere sahip, güler yüzlü, Garib-nâme on Gerçek ve iyi insanın nasıl olması iyi ahlaklı bir kimse olduğunu, iyilik ve hayır işlerinde herkesi geçti- açtığı zaviyede hep öğrenci yetiş- gerektiğini bildirir. Zaten ömrü, bölümden meydana ğini bildirir. O devrin önde gelen âlimlerinden olup, tefekküre büyük yer verir. Yazdığı Garib-nâme gelmiştir. tirmekle geçmiştir. İnsanların sınıf sınıf olduklarını peygamberlerden başlayarak anlatır ve bunları dokuz bölük hâlinde ortaya koyar. Âşık Paşa, iyi bir tahsil görmesinin yanında, devrinin önde gelen bir bilgini olarak geniş ve derin düşünmesiyle de dikkat çeker. Garib-nâme adlı eserine baktığımız zaman Türk kültürünün bütün devirlerine ve ana kaynaklarımızın hemen hepsine Süleyman Çelebi nin Bursa daki türbesi

3 23 gider gelir. Onda Yusuf Has Hacip in büyük tesiri vardır. Verdiği öğütlerde Kutadgu Bilig e giden bir tarafı bulunmaktadır. Ana, baba, hoca ve Ahi şeyhinden dua almayı tavsiye eder. Bunlara hizmeti, sözlerini dinlemeyi, ilim öğrenmeyi, özellikle hoca eşiğinde kul olmayı, doğruluğu ve ihlas sahibi olmayı, halkın sıkıntılarını yüklenip gidermeyi, malı mülkü insanların faydalarına harcamayı, gelenle gidenle ilgilenmeyi ve yolunu kaybedenlere yollarını göstermeyi sıkı sıkıya tembih eder. Kooperatif fikrine yer verir, paranın geldiği yere neşe yağar diyerek iktisadi hayatı işaret eder. İlme büyük değer verir. Âlimleri örnek gösterir. Özellikle dört büyük imama gönülden bağlıdır. Onların çalışmalarıyla insanları sıkıntılardan kurtardıklarını söyler. Prof. Dr. Mehmet Kaplan ın önemle belirttiği gibi o, Osmanlı Türklerinin kurmuş oldukları cihan devletinin ideolojik ve metafizik temellerini hazırlar. Her yazar veya şair kendi devrine göre konuşur. Âşık Paşa nın yaşadığı zaman, parçalanma ve bölünmelerden, fitne ve fesatlardan doğan ıztırapların son bulma ve birliğe koşma zamanıdır. Bunda herkes için fayda vardır. İşte Âşık Paşa, insanları birliğe ve bir olmaya çağırır. Birlikten doğacak kuvveti örneklerle gözler önüne serer. Garib-nâme adlı eserinin ilk bölümünü birliğe ayırır ve on hikâye anlatır. Çünkü o parçalanma ve bölünmeleri kendi hayatında yaşayan bir âlimdir. Mevlânâ da devrindeki parçalanmaları bölünmeleri gördüğü için ayrılıklardan şikâyetini daha Mesnevi sinin ilk beytinde dile getirmiştir. Bu açıdan Mevlânâ yı takip eder. Kısaca söylemek gerekirse o, önder bir bilgin ve düşünürdür. Halkı aydınlatmada bir hayli gayret sarf etmiş, bütün ömrünü öğrenmek, kâinatı okumak ve bulduklarını gördüklerini yazmak ve öğretmekle geçirmiştir. Onun için bilim adamlarımız onu Türk ahlakçılarının başında saymışlardır. Âşık Paşa nın ulaşılmaz bir görüşü vardır. O, Âşık Paşa nın en önemli vasfı devrinin bir ideoloğu olmasıdır. Bu yönü de ele alındığı zaman Osmanlı Devleti nin kuruluş yıllarında üzerine düşen görevi en iyi şekilde yerine getirdiğini belirtmek gerekir. O, yeni Türk devletinin kuruluşunda temel meseleleri öne süren, devlet dilinin Türkçe olması ve seçme ordu kurulması gibi fikirler getiren bir bilgindir. eserini düzenlerken bile onlu sistemi kullanır. Ona göre onlar ve katları sonsuza açılan bir penceredir. Bunun da ötesinde Türkçenin ifade gücünü günümüzden daha canlı şekilde Âşık Paşa da buluruz. Bu da onun samimi oluşundan, Türkçe için düşünüp fikirler ileri sürmesinden ve Türkçenin gelişmesi için büyük gayret sarf etmesinden ileri gelir. Âşık Paşa kendi ana dilinde yazdığı eseriyle tasavvufu bile en ince şekilde anlatmaktadır. Bu, Türkçeye karşı bazı yabancı fikirlerle beslenenlerin zıddına, Türkçenin o günden ilim dili olduğunu göstermesi bakımından çok önemlidir. Bütün bunlara rağmen Âşık Paşa hakkında bilinenler yazdıklarımızdan öteye geçmemektedir. Meşhur eseri Garib-nâme sini 1330 yılında düzenledikten sonra, 3 Kasım 1332 tarihinde vefat etmiştir. Kabri Kırşehir dedir. Kendi adıyla anılan mahalledeki, türbesinde yatmaktadır. Eserleri Âşık Paşa nın en önemli eseri Divan-ı Âşık Paşa ve Maarifnâme adlarıyla da anılan Garibnâme sidir yılında yazılan bu mesnevi, beyit olup hendesi bir yapıya sahiptir. Fâilâtün Fâilâtün Fâilün vezninde yazılan Garibnâme on bölümden meydana gelmiştir. Yine her bölüm on kıssaya yer vermektedir. Böylece eserde yüz kıssa veya hikâye bulunmaktadır. Ancak birinci bölümde bir, ikinci bölümde iki, üçüncü bölümde üç olan, böylece onuncu bölümde, on olan hikâyelere yer verdiğinden eserde en azından beş yüz elli konunun anlatıldığını görürüz. Sesten, dilden, aşktan, meyvelerden, gemilerden, denizlerden, yerden, gökten, kumaş ve yiyeceklerden, bahçe kurmaktan, paradan, padişahtan, hocadan, anne ve babadan, peygamberlerden, kibirden, tevazudan tutun da aklınıza ne gelirse bütün varlıklar Garib-nâme de Âşık Paşa nın görüşüyle anlatılır. Bunların hepsi her zaman için geçerli konulardır.

4 24 AYIN DOSYASI Bu yönüyle bölümlerin açılımını göz önünde bu- başka şiirleri de vardır. Asıl adı Ali olan Âşık Paşa lundurursak, Garib-nâme nin gitgide açılan, bu şiirlerinde Âşık mahlasını kullanmıştır. açılımda genişleyen, genişleyip büyürken de nizam ve intizamı koruyan, insanı daha ötelere çetürk Dili Kültürü ve Edebiyatı İçindeki ken, hesaba dayanan bir yapısının olduğunu be- Yeri lirtmek gerekir. Âşık Paşa eserinin adını da ona Âşık Paşa Türkçeye gönül verenler içinde yapgöre koymuş; garip, şaşırtıcı şeylerin toplandığı tıkları ve söyledikleriyle büyük bir yer tutar. O zinkitap anlamında Garib-nâme demiştir. cirin en büyük halkalarından biridir. Âşık Paşa nın Garib-nâme nin en önemli özelliklerinden biri dil görüşü yalnız Türkçeyle ilgili değildir. O, gözde tercüme olmamasıdır. Bu yönüyle eser, Türk lemlerle, tabii ilimleri de genişleten bir şair ve düedebiyatının, Arap ve Fars edebiyatlarının tesirin- şünürdür. Onun hocası bir bakıma tabiat, daha gede değildir. Ancak ortak kültür ve inanç bakımın- niş anlamda alırsak kâinattır. Kâinata bakıp ondaki dan İslamiyet in incelikleri keşdışına çıkmaz. fetmeye çalışan, Zaten Türklük İsÂşık Paşa dil üzelam inanç dairesi rine de görüşler içinde yer alırken getirmiştir. O bu karşılaştıkları yönüyle genel dil yenilikleri de albilim-i içinde yer maktan çekinmealır. Batılı dil bilmiş, kendi zevk ginlerinin XVIIIve tabiatına göre XIX. yüzyıllarda bir yol tutmuştur. ulaştıkları dil gögarib-nâme de rüşü, daha geniş böyle bir eserdir. olarak onlardan Âşık Paşa bu esedört beş yüz sene ri ömrü boyunca önce Âşık Paşa yazmıştır. Kâinata tarafından düşübakıp okuduklanülmüş ve yazılrını sırayla birden mıştır. Hava, ses, Aşık Paşa nın Ali Emiri Kütüphanesi nde bulunan Garipname adlı eserinden sayfalar ona kadar, onlu harf münasebeti, desteler hâlinde biriktirmiş ve ölümünden iki sene mahreç durumu gözlemlere dayanarak, dilin görüönce bir nizama koyarak eserini Türk milletine bı- nüşte ortaya çıkışı, bu çıkışın dilde ve kalemde ifarakıp gitmiştir. de şekline gelirken hangi vücut organlarını dolaşayrıca Âşık Paşa nın bazı küçük hikâyeleri tığı Âşık Paşa tarafından birer birer ele alınmıştır. de vardır. Bu hikâyeler, kanaatimize göre, Garib- Bu itibarla Âşık Paşa söze büyük önem vermiştir. nâme ye giremeyen küçük mesnevilerdir. Fakr- Söz olmasa öğrenim olmaz, bilme olmaz, düşünnâme, Vasf-ı Hal, Hikâye, Kimya Risalesi yayınlan- me olmaz. Her şeyden evvel anlaşma ve anlama mış küçük mesnevileridir. Bunlardan başka olarak olmaz. Onun için kâinatta her bir varlık sözde yer yayına hazırladığımız tutmuş, dilde söylenmiştir. Âşık Paşa bu yönler1. Dâsitân-ı Mazi ve Müstakbel ü Hal den bakarak sözün aslını araştırmaya teşvik eder. 2. Dâsitân-ı Suâl-i Acîb ü Garîb Bunu bilip öğrendikten sonra konuşmayı öğütler. 3. Dâsitân-ı Hamâl Onun nereden gelip nereye gittiğini, vardığı yerde 4. Dâsitân-ı Seyyid ve Şeyh ü Müftî neler yaptığını ve nasıl tesir bıraktığını sorar. Proadlı mesnevileri de bulunmaktadır. Musiki ve paganda tarafını verir. Kâğıtlara bağlanışını, işaret mevsimleri konu alan Risale fî-beyâni s-sema adlı olarak görünüşünü, yönünün göğe doğru oluşunu eseri ise nesirdir. Bunların dışında Âşık Paşa nın haber verir. Onda iki unsur bulunduğunu, onun

5 25 için harfin ve sesin vücut; anlamının ise can olduğunu bildirir. Âşık Paşa, en önce anlatımı, dil ile anlatım ve yazılı anlatım olarak ikiye ayırmıştır. Ayrıca, iş olarak yazının, ses olarak da sözün geçtiği konakları en geniş şekilde anlatır ve her ikisini sözlü ve yazılı anlatım olarak dilde birleştirmiş olur. Böylece gözlemlere dayanarak, gerçekçi bir şekilde dilin teşekkülünü, onun maddi ve manevi gücünü anlatmaya çalışır. Ayrıca bunu en iyi şekilde ifade eder. Dili bir anlaşma vasıtası olarak bildirir. Gönül bir defter gibidir; söyleyen onu oradan okuyarak dile getirir. Dilden de söz olur; bu söz uçup karşıdakinin gönlüne konar. Böylece anlam dil vasıtasıyla, bir gönülden başka bir gönle geçip yazılır, bazen gönülde kimi zaman da dilde eğleşir. İhtiyaç duyulunca dilden söz olarak çıkar. nında ve Türk milletinde olduğu hâlde, Türkçe iki yüz yıla yakın bir zaman Arapça ve Farsça karşısında ihmal edilmiştir. Edebî dil, resmî yazışma dili hep Farsça olmuştur. Arapça ise zaten din ve bilim dili olarak Farsçaya bile üstün bir dildir. Bu durum XIII. yüzyılın ortalarına kadar sürer. Ancak bundan sonra bir uyanış başlar. Bu uyanış halkta kendini gösterir. Türk halkı anlamadığı değil kendi anladığı dilde, öğütler ve kitaplar ister. Bilginlerin ve edebiyatla uğraşanların, Türkçe eserler yazmaları gerektiği üzerinde ısrarla durur. Her yönüyle Türk olan bir devlette, Türkçenin garip hâli XIV. yüzyılın bilgin ve edipleri yanında beylerini de harekete getirir. Osmanlı işe dil sevgisiyle başlar. Âşık Paşa ve Yûnûs bunun en açık örnekleri olarak görülür. Gülşehri ve Şeyyat Hamza yı da buraya dâhil edersek; daha XIV. yüzyılın başında Bu açıklamalar ve dil şuuruyla eser fikirlerin hepsi Âşık Paşa nın genel dil bilim-i içindeki yerini ve dillerin tekâmülünde nasıl bir yol tutulduğunu verme kendini en iyi şekilde gösterir ve bu durum bir asrı içine alarak daha sonraki yüzyıllara taşar. gösterme- Gerçekten XIV. si bakımından devri için önemlidir. Genel Aşık Paşa nın Kırşehir deki türbesi yüzyılın bütün yazar ve şairleri ister ter- dil bilimciler yaptığımız araştırmaya göre, ancak cüme, ister telif olsun eserlerini Türkçe sevgisi ve XVIII. yüzyıl sonu ile XIX. yüzyıl başlarında dilin dil şuuruyla yazarlar. İşte Âşık Paşa bunların başında gelir ve Türkçeyle ilgili fikirler de getirir. O, teşekkülü üzerine düşünmeye başlayacaklardır. Âşık Paşa bununla da kalmaz. Bu temel üzerinde yükselerek Türkçenin durumunu gözden fikrini uyandıran âlimdir. Böylece Selçuklulardan Osmanlı devletinde bile işe Türkçeden başlamak geçirir. Onun diğer diller karşısındaki hâlini düşünür. Bu yönüyle baktığımızda onun Kâşgarlı plana çıkarılarak başlanmıştır. Böyle olmasına rağ- sonra sürecek Osmanlı asırlarında işe, Türkçe ön Mahmud dan sonra Türkçe üzerine düşünen ikinci men, aslında Âşık Paşa zamanında da Türkçe eser bir bilim adamımız olduğunu belirtmemiz gerekir. vermek yadırganır. Ancak Âşık Paşa ve çağdaşları O devri için olduğu kadar diğer devirlere de ışık bunda ısrar ederek, XIII. yüzyıldaki Türkçeyle ilgili menfi düşüncelerin karşısına çıkarlar. Âşık Paşa tutacak bir dil görüşüne sahiptir. Âdeta Türkçenin başına gelecekleri bilir gibi, devrinden tavır koyar. Türkçede ve başka milletlerin kültür tarihinde bir Fikir olarak Türkçeyi ön plana çıkarır. Bu, geçmişte benzeri olmayan meşhur Garib-nâme adlı eserini dilimizin başına gelenleri bilmesinden ve bir tecrübenin sahibi olmasından kaynaklanır. den önce Türkçe üzerindeki olumsuz ve uğursuz yazar. O böyle bir abide eseri yazmakla her şey- Türkçenin geçmişine bakarsak, Karahanlı Türk düşünceleri ortadan kaldırır. Böylece Türkçenin Hakanlığı devleti hariç tutulursa, idare Türk haka- gücünü göstermiş olur. Bu Âşık Paşa nın en başta

6 26 AYIN DOSYASI gelen hizmetidir. O, Ma nîyi bir dilde sanman siz hemân Cümle diller anı söyler bî-gümân diyerek, diller arasında bir farkın olmadığını işaret eder. Ayrıca, Gerçi kim söylendi bunda Türk dili İllâ ma lûm oldı ma nî menzili şuurlu olarak denemiş ve bunda başarılı olmuştur. Garib-nâme nin pek çok beytini bu fikirden hareket ederek yazmıştır. O böylece saf Türkçe kullanma yolunu seçer. Şu beyitlere bakacak olursak onun bunda ne kadar başarılı olduğunu görürüz: Sanma kim buncak-durur erlik işi Binde biridür ki direm iy kişi Ta ki mahrum kalmaya Türkler dahı Türk dilinde anlayalar ol Hak ı Her kim erlik tahtına ağmış ola Ol kişiden dört ogul togmış ola Çün bilesin Türk ü Tacik dillerin Yirmegil sen Türk ü Tacik dillerin beyitlerinde, Türk milleti için çalıştığını ve hiçbir dilin horlanmaması gerektiğini söyler. Âşık Paşa o günlerde Türkçenin düştüğü durum ve dil sevgisi yanında dilimizin bir gramerinin bulunmadığına da dikkat çeker. O, Kamu dilde var-ıdı zabt u usûl Bunlara düşmiş idi cümle ukûl Dördi toga dört yirinden ol erün Eydeyüm ger açug-ısa gözlerün İşid imdi her birinün adını Kim bulasın uşbu sözün dadını * * * Kimisi hoş dügün eyler il gelür Okıdı varmaz-ısan gönli kalur Türk diline kimsene bakmaz-ıdı Türklere hergiz gönül akmaz-ıdı Kimi sayru, sormak ister sor anı Kimi bir dem görmek ister gör anı Türk dahı bilmez idi ol dilleri İnce yolı ol ulu menzilleri beyitlerinde görüldüğü gibi başka dillerin incelenerek gramerlerinin yapıldığını, onların kaidelerinin belirlenerek öğrenme usullerinin bilindiğini, fakat Türkçenin böyle bir şansının olmadığını üzülerek zikrettiği gibi, Türklerin de dil meselesinde bilgilerinin bulunmadığını ve Türkçeyi sahiplenmediklerini anlatır. İkinci olarak Garib-nâme sini böyle bir fikrin ışığı altında bilinçle kaleme almıştır. Başta Garib-nâme olmak üzere o devirde yazılan eserlerle Türkçe yeniden yazı dili olmuş veya eski şekline dönmüştür. Böyle bir eserin ortaya çıkmasıyla Türkçenin ifade gücü ve edebî kudreti de öne çıkarılmıştır. Biz bunu Âşık Paşa ya borçluyuz. Üçüncü olarak söylemek gerekirse Garib-nâme üzerinde yapılacak çalışmalar Türkçeyi her bakımdan incelemeye kâfidir. Üstelik grameri yanında sözlüğünü de yapmak mümkündür. İşte Âşık Paşa bunları gerçekleştiren ve gerçekleşmesi için zemin hazırlayan bir âlim şairdir. Âşık Paşa Türkçe asıllı kelimelerle söylemeyi * * * Çün ulaldı ogul evermek gerek Agı atlas at katır virmek gerek * * * Kâşgarlı Mahmud tasviri

7 27 Anun için çok kişi gelmez işe Ne ylesün kim çiçek irmez yimişe Âşık Paşa açık ve çekici bir anlatımla, anlaşılan bir dil kullanmıştır. Dikkat çeken bir başka özelliği kullandığı Arapça ve Farsça kelimelerde ölçülü olmasıdır. Âşık Paşa bunda halkın anlama durumunu esas almıştır. Gerçekte ona göre kelimelerin milliyeti yoktur, söylenenin ve yazılanın canlılığı ve anlaşılması esastır. O Arapça ve Farsça kelime kullanımına daha fazla ihtiyaç duyduğu zaman bu kadroyu biraz daha açar. Ancak hiçbir zaman halk zevkinden zurumlu Mustafa Darir ve Sarıca Kemal gibi şairler bu görüşün temsilcisidir. b. Türkçeyi işleyelim diyen ve bir gramer fikri geliştiren şair ve yazarlarımız. Bunların başında Âşık Paşa gelir. Aynı yüzyılın sonunda bu fikir Şeyhoğlu Mustafa tarafından da benimsenir ve daha ileri götürülür. c. Türkçe anlatımda kıttır. Bunu Arapça ve Farsça kelimelerle zenginleştirip çeşnisine kavuşturalım diyen şair ve yazarlar. Bu yazarlar ve şairler, II. Murat, II. Bayezit ve III. Mehmet gibi padişahların açık ve anlaşılır dil ile yazmak ve konuşmasından uzak düşmez. Arapça ve Farsça kelimelere yer Devrin en önemli ve huzurlu bir gibi ısrarlarına rağmen keyfi bir yol tutmuşlar, sonunda kendileri verdiği bu şekildeki beyitler eserinde çok görülür. Fakat bu durum Bu fikrin destekleyicileri de Şeyhi bile okunamaz hâle gelmişlerdir. kültür merkezi olan yadırganmaz. Yazdığı beyitlerde Kırşehir Âşık Paşa nın ile başlayıp İbni Kemal, Hoca Sadettin Türkçe kelime sayısı da yabancı kelimelere nispetle fazladır. Fakat çocukluğunun geçtiği ve öğrenim gördüğü yerdir. Efendi ve Gelibolulu Ali ye kadar gider. Ne yazık ki üçüncü O burada çok iyi şunu da bilmek gerekir. Son devirlere gelinceye kadar, Türklerde ağır basar ve bu durum dilimizin fikir Türkçenin tarihî gelişiminde Arapça ve Farsça yabancı bir dil gibi görülmemiştir. Âşık Paşa da öğrenim görmüş, Arapça, Farsça, silkinmesine kadar devam eder. Ancak daha sonra ileri sürülen ve aynı fikirdedir. Ona göre asıl olan Türkçenin anlaşılır açık şekilde yazılması ve ilmî açıdan ele alınması Ermenice ve İbraniceyi anlaşılma ve halkın anlamasıdır. Gerçekte bu durum ta Orhun dan başlar. Türkçenin kaderine bakınca de öğrenmiştir. Kendi verdiği bilgilere göre fikri, yukarıda da anlattığımız gibi, Âşık Paşa dan kaynaklanır. Kanaatimce şairin dil ile oynaması, bu şe- yanında daima başka dilleri de buluruz. Bu ilk zamanlarda Çincedir. kilde anlaşılır açık bir anlatıma yer Hızır da ona hocalık İslam medeniyeti içinde Arapça ve Farsça olmuştur. Tanzimat döneminde etmiştir. vermesi, Türkçeye hizmeti onun hayatı boyunca sürüp gitmiştir. Fransızcadır; şimdi de İngilizceye açılım vardır. Ancak Türkçe hiçbir zaman varlığını yitirmiş değildir. Dilimizin en anlaşılmaz bir şekil aldığı zaman bile silkinip kendine dönmesi vardır. İşte Cumhuriyet devri buna örnektir. Burada şunu da belirtmeliyiz: Selanik te 1908 yılında başlatılan dil hareketi Âşık Paşa nın yaptıkları Âşık Paşa yolunda Türkçe hakkındaki görüşler devam eder. Yine Âşık Paşa ile aynı görüşü paylaşan bir başka şair de Şeyhoğlu Mustafa dır. O da Türkçeye nice emekler verdiğini ve sonunda başardığını, Göbüt dildür bu dili irdedüm çok Agaçdur yâhû taşdur kim taşu yok ile çakışır vaziyettedir. Fakat ne Tanzimat ın şair ve yazarları, ne de daha sonraki yazar ve şairlerimiz, Âşık Paşa yı ve Türk dili üzerine görüşlerini belirten diğer şairlerimizi tanırlar. Onların devrinde bir yenilikmiş gibi görülen ve ileri sürülen Sovukdur tadı yokdur tuzı yokdur Yavandur lezzeti vü özi yokdur Sıgındum kamusıyla Tanrıya ben Kavî ihlâsum ile bî-riyâ ben fikirler XIV. ve XV. yüzyıllarda tartışılmıştır. Zaten o devirde Türkçeyle ilgili başlıca üç görüş vardır: a. Türkçe yazalım hasbi Türkçe: Gülşehri, Er- Kitâbı düzmege âgâz kıldum Ma ânî çarhına pervâz kıldum

8 28 AYIN DOSYASI diyerek anlatır ve kendisindeki dil sevgisini ortaya koyar. Bütün bu uğraşlar sonunda medreselerin dili bile Türkçe olmuştur. Bunu da yine Türkçe yazmakla övünen Devletoğlu Yusuf, yazdığı Vikâye Şerhi nde anlatır. O bu hususta, İy niçe gördük ulu âlimleri İlm ile hem âlim ü kâmilleri söyleyişle ortaya koymuştur. Bazen de ifadede değişiklik yaparak, manayı Âşık Paşa dan almıştır. Şimdi şu beyitlere bakalım ve Mevlid ile karşılaştıralım, burada ilk beyitler Âşık Paşa nın sonraki beyitler de Süleyman Çelebi nindir. Allah adın eytlüm evvel ibtidâ Andan oldı ibtidâ vü intihâ I- 4a/10 Türk dilince düzdiler bunca kitâb Mâni yüzinden götürdiler nikâb Türkîdür ders-i müderrisler ahı Hem muhaddisler müfessirler dahı beyitlerini söylemektedir. Âşık Paşa nın diğer bir yönü, kendinden önceki Türk edebiyatına hakkıyla vâkıf bir şair olmasıdır. Orhun Abideleri nden Mevlânâ nın Mesnevi sine, Dede Korkut tan Yûnûs a kadar bütün Türk edebiyatı verimleri onun kaynağı durumundadır. Özellikle Kutadgu Bilig den çok etkilenen şair, edebiyatımızda yer yer şerh edebiyatına da yönelir. Yûnûs Emre nin bazı beyitlerini hissettirmeden şerh eder. Ancak Âşık Paşa nın bir başka yönü Türk edebiyatında bazı eserlerin doğmasına sebep olmasıdır. Süleyman Çelebi Vesîletü n-necat adlı Mevlid ini yazarken Âşık Paşa nın Garib-nâme sinin tesiri altındadır. Gerçekten ilhamını, söyleyişini ve eserinin veznini ondan alır. Kısaca söylemek gerekirse Mevlid in pek çok beyti Âşık Paşa nın nefesidir. Süleyman Çelebi bunu yaparken Âşık Paşa nın bazı beyitlerini aynen aldığı gibi, bazı beyitlerinin kimi mısralarını da değiştirmiş ve daha güzel bir Allah adın zikr idelüm evvelâ Vâcib oldı cümle işde her kula M. 1 Cümle âlem yog-iken ol var-ıdı Şöyle eksüksüz ganî Cebbâr-ıdı I-4b/1 Cümle âlem yog-iken ol var idi Yaradılmışdan ganî Cebbâr idi M. 28 Ol ki Hak evvel yaratdı âlemi Âlem içinde kopardı Âdem i I-18b/2 Hak taâlâ çün yaratdı Âdem i Kıldı âdemle müzeyyen âlemi M. 119 Birdür ol birligine şek yok-durur Andan artuk dünyada tek yok-durur I-38b/10 Birdür ol birligine şek yok-durur Gerçi yanlış söyleyenler çok-durur M. 26 Ol togıcak bütler oldı ser-nigûn Bütperestler kamusı oldı zebûn II-210b/2 Ol gice hep putlar oldı ser-nigûn Cânına şeytânun urıldı dügün M. 261 İşid imdi Mustafâ mi râcını Hulleden tonı vü nûrdan tâcını II-123a/1

9 29 İşit imdi Mustafâ mi râcını Niçe urındı saâdet tâcını M.346 Rahmetün çok fazlun üküş iy Kerîm Koma bini acz evinde iy Rahîm I-226a/9 Tur oturma bin buraka gel berü Çıkısarsın nüh felekden yokaru II-123a/7 İlk sana bilmek gerek kim ol İlâh Niçe düzdi âlemi ol Pâdişâh I-156b/3 Tur berü gel yâ Muhammed tîz didi Kim seni Hak hazretine ündedi M. 354 Gör Çalab un kudretin kim n eyledi Niçe dürlü nakş u bünyâd eyledi I-40a/5 Uşbulardur bu iki rek at namâz Nüh felek ehlindeki kılnan niyâz Gizlü genci gösterüp açmag-ıçun Âleme ol rahmeti saçmag-ıçun Cümle gök ehlindeki nâz u niyâz Geldi uş oldı iki rek at namâz II-129b/8, 11 Süfliye inmeg-içün ol akl-ı kül Ol mahabbet nûrı ol genc-i usûl II-80b/3-4 Anlarun her tâ atın ol Bî-niyâz Cem idüp bir yire ad urdı namâz M. 378 Burada her iki eserde karşılıklarını verdiğimiz beyitlerden başka pek çok beyit; Garib-nâme den olmak suretiyle aşağıya alınmıştır. Bunlara bakılınca her beytin Mevlid de bir yer tuttuğunu hemen anlarız. Hâlık oldur ol yaratdı mahlukı Mahlukun oldur gümansuz hâlıkı I-231b/4 Yidi kat gök ol yaratdı bî-sütûn Yidi kat yir ol durıtdı bâ-sükûn I-231b/7 Uçmagı düzdi senünçün ol Celîl Anda ne kim var sana kıldı sebîl II-5a/9 Bu iş ü bu kudrete ne akl ire Söz üküşdür çün girü indi yire II-8b/6 Mustafâ mi râcını çün bildiler Dirilüp cümle selâma geldiler II-9a/2 Anda hâzır cem iken ol cümle cân Bir namâz vaktı irişdi nâgehân II-9a/3 Enbiyâ ervâhı anda cem-idi Mustafâ ol cem içinde şem idi II-9a/7 Yusuf Has Hacip tasviri

10 30 AYIN DOSYASI Oldılar bunlar cemâat ol imâm Ol namâzı kıldılar anda tamâm Bir kavulda şöyledür kim ol namâz Gökler üstinde kılındı ol niyâz II-9a/5-6 Tanrı dan emr oldı bu biş vakt namâz Kim kıla her dem anun birle niyâz II-128b/3 Geçdi vardı Hazret e kıldı niyâz Hakk ıla söyleşdi bunça sırr u râz Çün Çalap dan degdi bu ikbâl ana Kıldı peygamberler istikbâl ana Ya ni rûh-ı enbiyâ varmış-ıdı Arş öninde kamusı durmış-ıdı II-82b/5-6 Çün bu işi böyle gördi ol Resûl Gönline hoş geldi bu zabt u usûl II-123b/1 Kabe-kavseyn oldı menzilgâh ana Gör ne devlet virdi ol Allah ana II-128a/1-2 Ma lum oldı evvel ü âhir ana N oldı veya n olısar önden sona II-209b/11 Anmadı ol atasın u anasın Lîkin unıtmadı bir dem ümmetin Birisinde Mustafâ kılmış namâz Birisinde kılmış ol Meryem niyâz II-9b/9 Bir kavul oldur ki Kuds e geldiler Ol namâzı Kuds içinde kıldılar II-9a/10 Ol namâzı kıldılar anda tamâm Bî-rükû u bî-sücûd u bî-kıyâm II-9a/9 Ümmetî dip ümmetî dip kıldı nâz Hak katında oldı ol nâz u niyâz Geldi rahmet yarlıgadı ümmeti Böyle olur dosta dostun himmeti II-192a/11 Kamumuz ol Hak katında eksügüz Eyle san bir hücredür uçmakdan ol Anun-ıçun andan agdı göge yol II-10a/9 Ortada söylendi bunça gizlü râz Bir nefesde makbûl oldı bin niyâz Çün Habîb indi girü bu menzile Arş ayagında bile geldi bile II-210a/5 Ol zamân kim çıkdı ol arş üstine Gitdi perde dôst irişdi dostına Cümle gök ehli beşâret urdılar Tapuda el karşuruban durdılar II-210a/1-2

11 31 Da vimüz yok bilürüz eksügümüz I-167b/10 Dinleyenün gönline rahmet bırak Bunlara göstermegil hecr ü firak I-101b/9 Hem bulardan hoşnud olsun şâhumuz Rahmet içre dutsun ol Allahumuz I-16a/10 Her nefes bin rahmeti Hakkun ana Kim yazanı fâtihâ birle ana I-174a/4 Aşık Paşa nın Ali Emiri Kütüphanesi nde bulunan Garipname adlı eserinden sayfalar Bunun yanında o, bazı edebî türlerin de öncüsü durumundadır. Bu açıdan bakınca Anadolu da başlayan ve gelişerek devam eden Türk edebiyatında ilk miraç-namenin de Âşık Paşa tarafından yazıldığını görürüz. Yine edebiyatımızda Yusuf ile Zeliha ve Leyla ile Mecnun adındaki aşk hikâyelerini ilk defa kaleme alan şairler arasında Âşık Paşa da vardır. Çağdaşı ve hemşehrisi Gülşehri ye paralel olarak gül ve bülbülün hâllerini aşk içinde eserinde anlatan o olmuştur. Ayrıca eserinde Hızır aleyhisselâmın hayatını anlatmakla menkıbe türünün de ilk yazarıdır. Bütün bunların yanında şairin her hadiseye ibret gözüyle bakması ve okuyucuyu olayların arkasını görmeye davet etmesi, insanı hikmet tarafına çeker. Böylece Âşık Paşa hikemî edebiyatın da başında yer alır. Bu görüş daha sonraki yüzyıllarda Nabi den Koca Ragıp Paşa ya kadar pek çok şairimizde de görülecektir. Kısaca söylemek gerekirse Âşık Paşa yaşadığı zamandan başlayarak Türk edebiyatını yönlendirenlerden biridir. Nerede hareket varsa, orada bereket vardır diyen Âşık Paşa, iyi bakan iyi görür düsturuna sıkı sıkıya bağlıdır. O bu sözleriyle insanları çalışmaya ve hayır yapmaya yönlendirir. İnsanın öldükten sonra geride bıraktıklarına dayanarak yaşayacağını söyler. Ona göre bir kimsenin dört oğlu vardır. Hayrını ve iyiliklerini bunlarla devam ettirir. Bu durum kıyamete kadar sürer gider. Bu dört oğlun biri malından olan hayırlarıdır. İkincisi ilminden olan oğullarıdır. Bu da kitaplarıdır. Üçüncüsü huyundan olan oğullarıdır. Bu da öğrencileridir. Dördüncüsü ise sulbünden gelen oğullarıdır. Bunlar falan oğlu falan, falan oğlu falan diye anılırlar. İşte Âşık Paşa ya göre insanı geleceğe taşıyan, gelecekte karşılayan bunlardır. İnsan bunlar sayesinde saadete ve hayırlara kavuşur. Âşık Paşa bunları söyler. O bu dört hayırlı evladın hepsine sahiptir. Sulbünden gelen oğulları Osmanoğulları na paralel olarak yedi göbek berilere gelmişlerdir. Yukarıda da zikrettiğimiz gibi Âşık Paşa ve sülalesinin Türk kültürüne hizmeti yalnız bu kadar değildir. Âşık Paşa nın oğlu Elvan Çelebi yazdığı Menakıbü l-kudsiyye adlı eseri ve şiirleriyle babasının yolunu izler. Türk edebiyatında başlı başına menkıbe türünün ilk örneğini bir büyük eserle verir. Bu eser büyük dedeleri Baba İlyas-ı Horasanî ile yakınlarını ve babası da dâhil yakınlarını ve ailesini anlatmaktadır. Yine Fatih Sultan Mehmet devri tarihçilerinden olan ve Osmanoğulları na paralel bir şekilde tarih içinden gelen yedi göbek öteden birlikte geliyoruz diye Osmanlı sülalesine olan yakınlığını dile getiren, Âşık Paşazade adıyla bilinen ve Âşıkî mahlası ile şiirler yazan bir bilgin olan Derviş Ahmet Âşıkî de, Tevârih-i Âl-i Osman adlı eseriyle, Osmanlı tarihinin yazarı bilinen ilk müellifidir. Bu zat Sultan I. Mehmed den itibaren II. Murat, Fatih ve II. Bayezid devirlerini de görür. Padişahlarla yakın ve samimi dostluğu vardır. Osmanlı tarihimizi yaparken, Âşık Paşa ve nesli de kültürümüzü ve tarihimizi yazar. Eserler verirler. Âşık Paşa nın ilminden olan kitapları ise insanlığa ışık tutmaya devam etmektedir. Biz ölümünün 677. yılında bu unutulmaz Türk büyüğünü rahmet ve minnetle anmaktayız.