Oryantalistlerin Hadisleri Tarihlendirme Yaklaşımları

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "Oryantalistlerin Hadisleri Tarihlendirme Yaklaşımları"

Ece Topal
7 yıl önce
İzleme sayısı:

1 Oryantalistlerin Hadisleri Tarihlendirme Yaklaşımları Süleyman Doğanay İFAV Yayınları, İstanbul 2013, 263 s. Batılı araştırmacılar, hadislerle alakalı çeşitli metotlar geliştirerek çokça çalışmalar yapmışlar ve hadisleri bu yöntemlere göre tarihlendirmeye çalışmışlardır. Bu çalışmaları yaparken ortaya belli bir metot koymalarından olsa gerek İslam dünyası onların çalışmalarını görmezlikten gelememiştir. Bu doğrultuda bazı ilim adamları oryantalistlerin makale ve eserlerini tercüme ederek bazıları görüşlerine reddiye yazarak bazıları da görüşlerini tanıtarak İslam dünyasında araştırma yapanların, oryantalistlerden haberdar olmalarını Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi Cilt 16, Sayı 3, 2016 ss db 16/3

2 212 db sağlamışlardır. İşte bu çalışmalardan bir tanesi de sade ve anlaşılır dili, tasviri anlatımıyla oryantalistlerin hadislere yaklaşımlarını ortaya koymaya çalışan, Süleyman Doğanay ın kaleme aldığı Oryantalistlerin Hadisleri Tarihlendirme Yaklaşımları adlı eseridir. Eser, bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde eserin konu ve yöntemi, kronolojik olarak oryantalizmin tarihi seyri, isnad, isnadın başlangıcı, oryantalistlerin hadisleri tarihlendirme çalışmalarının fikrî arka planı ve Müslümanlara göre hadisin epistemik değeri konularına yer verilmiştir. Bu kısımda dikkatimizi çeken fikri arka plan konusuna değinmek yerinde olacaktır. Yazar, burada öncelikle hadislerin tarihlendirilmesi terkibinin, rivayetlere kuşkuyla yaklaşımı esas alan, hadislerin menşei noktasında Hz. Peygamber dönemini görmezden gelerek sonraki dönemlere odaklanan bakış açılarının yansıması olduğunu belirtir. (s. 35) Bunun tespit edilmesi, oryantalist kaynaklı kavramların veya yöntemlerin kullanımının ne derece sağlıklı olup olmadığını ortaya koymak açısından önemlidir. Yazar daha sonra, oryantalistlerin eleştiriye açık yönlerini ele almaktadır. Mesela, Goldziher in rivayetlerin fikri tartışma ve çatışmalardan doğduğu görüşünü vererek onun rivayetlere yaklaşımını ortaya koymuştur. (s. 39) Sonuç olarak da hadislerin tarihlendirilmesinin, oryantalist yaklaşımın temel problemlerinden birisi olduğu, hadislerin bir kurgu ürünü olması hasebiyle inşai bir süreç dahilinde olduğu belirtilmiş ve muhaddislerin yöntemleriyle karşılaştırma yapılarak onların, Müslümanların bakış açılarını dikkate almadığına ve önyargılı hareket ettiklerine değinilmiştir.(s ) Oryantalistlerin hadisleri tarihlendirmesindeki fikri arka plan konusunda şu sorular da sorulabilir mi? Batı nın geçirmiş olduğu siyasi, sosya-kültürel, sanayi ve dini alandaki gelişmelere paralel olarak onların dini metinlere yaklaşımları nasıl şekillenmiştir. Mesela onlar kendi Kutsal kitaplarına ve Peygamber sözlerine nasıl yaklaşmaktadır. Batıda yapılan biblical criticism (Kutsal kitap eleştirisi) çalışmaları yapılmaktadır. Bu tür yapmış oldukları çalışmaları ve yöntemleri acaba bizim kutsal metinlerimize de uygulamaya çalışmaları normal değil midir? Hadisleri tarihlendirme gereği duymalarında, onların Hz. Peygamber tasavvurlarının etkisi var mıdır? Nitekim bazı Oryantalistlerin Müslümanlar, Yahudi ve Hristiyan kültürü altında kalarak hadis üretmişlerdir şeklinde görüşlerinin arka planında İslam ı ve Hz. Peygamber i kabul etmeme düşüncesi olduğu aşikardır. İslamî araştırmalarda objektif görülen Motzki nin

3 dahi hadis tarihlendirmesini Hz. Peygamber e kadar götürmemesi acaba bu bakış açısıyla açıklanabilir mi? Hadisin epistemik değeri konusunda, haber-i vahidlerin zann ifade etmesinden hareketle reddedilme görüşüne yer verilerek böyle bir şeyin mümkün olmadığına çünkü insanlık tarihinin bilgi kaynağının çoğunu haber-i vahidlerin oluşturduğuna dikkat çekilerek bu tür haberlerin önemine işaret edilmiştir. Müslüman âlimlere göre haber-i vahidler her ne kadar zann ifade etse de sahih rivayetlerin gerçekliği temsil etme ihtimalinin yüksek olduğu ortaya konulmuştur. Bu doğrultuda Müslüman âlimlerin hadisleri anlamaya yönelik, oryantalistlerin ise redde yönelik çalıştığına dikkat çekilmiştir. Birinci bölümde hadislerin kaynak ve metin eksenli tarihlendirilmesi ele alınmıştır. Kaynak eksenli tarihlendirme kısmında öncelikle bu yöntemin, bir hadisin yer aldığı ilk kaynağı esas alması ve tarihlendirme sürecini buna göre şekillendirmesi şeklinde olduğu, bunun da hadisin menşeine dair bir bilgi verebileceği belirtilmiştir. Konuyla alakalı olarak oryantalistlerin, uydurma işlemini sadece isnad ve metin uydurmasından ibaret görmedikleri, sahife ve cüzlerin de uydurulabileceği görüşünde oldukları belirtilmiştir. Örneğin, burada Calder in Muvatta Mâlik e atfedilmiş olup gerçekte onun çalışması değildir şeklindeki görüşüne yer verilir. Daha sonra ise kaynak eksenli yaklaşımlar olarak Schacht ın e- silentio delili, Juynboll un rivayetlerin bölgesel menşeini belirlemek için kaynaklara yaklaşımı, Kister in rivayetleri ilk geçtiği kaynağa göre tarihlendirmesi ortaya konur. Metin eksenli tarihlendirme kısmında bu yaklaşımların metnin yapısına odaklandıkları ve bunun da önceden belirlenmiş bazı teorik prensipler bağlamında yapıldığına değinilir. Bu doğrultuda Goldziher in, Schacht ın ve Speight in görüşlerine yer verilir. Bu konuda çalışma yapan oryantalistlerin niçin metni esas aldıkları, senede dair neden araştırma yapmadıkları sorusu önem arzetmektedir. İkinci bölümde hadislerin isnad ve isnad-metin eksenli tarihlendirilmesi ele alınmıştır. Öncelikle isnad eksenli tarihlendirme de Schacht a ait en gelişmiş ve en mükemmel isnadların geç tarihli olması, yayılma eğilimindeki isnadların uydurma olması, aile isnadlarının uydurma olması ve müşterek raviye göre tarihlendirme konularına yer verilmiştir. Daha sonra ise Juynboll un Schacht ın bu ilkelerinden yola çıkarak oluşturduğu kısmi müşterek ravi, atlama isnadlar, isnad demeti, isnad kümesi, isnad ağı gibi konular açık- db 213

4 214 db lanmıştır. Bu kısmın sonunda da medar ve müşterek ravi karşılaştırılması yapılmış, Juynboll un aslında müşterek râvi kavramının karşılığı hadis literatüründe medar kavramı olarak geçmektedir, görüşü medarın hadis literatüründe kavram şeklinde değil de bağlama göre kelime anlamıyla kullanıldığı, örnekler verilerek açıklanmış ve medarın müşterek raviyle kavram olarak aynı anlamda kullanılamayacağı ortaya konulmuştur. Konuya dair bu bilgilerin yanında cevap bekleyen sorular arasına şunlar da eklenebilir: Oryantalistler niçin müşterek ravi kavramını kullanmaktadır, şayet Juynboll a göre medar, müşterek ravi ile aynıysa neden medar kavramını kullanmayıp da yeni bir kavram ortaya sürmektedir? Yeni kavram oluşturmadaki amaçları islami literatürdeki kavramların içini boşaltıp kendi sistemleri içerisindeki kavramları yerleştirmek olabilir mi? Oryantalistlerin yeni kavram üretmeleri konusu, -onların arka planlarını görme açısından- önemli olduğu için ele alınması ve oryantalistlerin ürettiği bir kavram kullanılabilir mi şeklindeki temel bir soruya cevap aranması araştırılması gereken konulardandır. Aynı şekilde isnad eksenli hadis tarihlendirmesi yapan oryantalistlerin İslam rivayetin sıhhati için üzerinde durdukları ravilere değil de bizatihi isnadın kendisini esas almaları konusu da önem arz etmektedir. Kendilerine göre daha nesnel verileri kullanmak isteyen oryantalistler, acaba bizatihi isnadı kullanmalarının sebebi isnadın ölçülebilir bir veri olmasından mı kaynaklanmaktadır yoksa farklı bir sebebi olabilir mi? Yazar, isnad ve metin birlikteliği bağlamında hadis tarihlendirme bölümünde öncelikle bu yöntemin isnad analizinden elde edilen sonuçların metinden elde edilen verilerle sağlamasının yapılması veya bu sürecin tersinden işletilmesi şeklinde olduğunu belirtir. Böyle çalışma yapan oryantalistlerin niçin sadece metin veya senedle yetinmeyerek ikisinin birlikteliğini esas almışlardır? sorusuna cevap mahiyetinde sadece sened veya metin tetkiklerinin daha güvenilir sonuçlar vermediği ortaya konularak bu tarz yaklaşımda güvenirliğin esas olduğunu vurgular (s ). Daha sonra bu tarzda çalışan Kramers, Schoeler, Motkzi ve Görke nin yaklaşımlarını ortaya koyar. Bunu yaparken oryantalistlerin birbirleriyle örtüştüğü ve farklılaştığı konular tespit etmeye çalışır. Meselâ, Motzki nin Juynboll un müşterek ravi odaklı çalışmasından farklı olarak isnadın yanı sıra metni hadis incelemelerine dahil etmekle farklı yaklaşım sergilediğine, ancak müşterek ravi teorisini uygulama konusunda Schacht ın takipçisi olduğuna dikkat çeker. (s. 212)

5 Sonuç bölümünde yazar, hadisleri tarihlendirme de görüş serdeden oryantalistlerin görüşlerini özet bir şekilde verdikten sonra onların asıl işletip geliştirdikleri metodun isnada dayalı tarihlendirme anlayışı olduğunu belirtir. Diğer tarihlendirme anlayışlarına nazaran bu metodun -iddia edildiği gibi- bir metot olmadığından, devşirme ilke ve ön kabullerle tarihlendirme yapıldığından bahseder. (s ) Netice itibariyle eser, oryantalistlerin hadis tarihlendirme yaklaşımlarını, ülkemizde yapılan diğer çoğu oryantalistik çalışmalarda- yabancı dilden tercüme zorluğundan olsa gerek- göremediğimiz tarzda sade ve anlaşılır biçimde ortaya koymasıyla göze çarpmaktadır. Eser bu yönüyle oryantalistlerin hadis tarihlendirme yaklaşımlarını öğrenmek isteyen bir araştırmacının müstağni kalamayacağı bir çalışmadır. Aynı şekilde oryantalistlerin birbiriyle bağlantılarının verilmesi, bir geleneği devam ettirdiklerini göstermesi açısından önemlidir. Bekir ÖZÜDOĞRU Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Hadis Anabilim Dalı db 215

Benzer belgeler

TEZ TANITIMI VE DEĞERLENDİRME

TEZ TANITIMI VE DEĞERLENDİRME Dr. Muammer BAYRAKTUTAR Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Öğretmeni Sabri KIZILKAYA, İsnad ve Metin Çözümlemeleri Bağlamında Geleneksel ve Yeni Yaklaşımlar, Yayınlanmamış Doktora