Krizler Kapitalist Sistemin Sigortasıdır

Transkript

1 GÜNDEM Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2008 Cilt: 45 Sayı:525 AB Komisyonu 26 Mart 2008 yılında yayınladığı raporda uluslararası finans piyasalardaki krizin ve yükselen fiyatların AB nin ekonomik büyümesi üzerinde olumsuz etki yaratacağı uyarısında bulundu. Bundan ilaveten AB Merkez Bankası Başkanı Jean-Claude Trichet Brüksel de AB Parlamentosu Ekonomi ve Para Kurulunda yüksek enflasyon ve Euro nun yüksek kurunun AB ekonomisini olumsuz etkilediği açıklamasında bulundu. AB Merkez Bankası Başkanı ayrıca fiyat istikrarı sebebiyle faiz oranlarını değiştirmediklerini de ifade etti. Euro bölgesi Şubat 2008 enflasyon oranının bir önceki yılın aynı ayı ile kıyaslandığında %3,3 ile parasal birlik oluşumundan beri en yüksek orana ulaştığı, enerji ve gıda ürünleri fiyat artışlarının yüksek enflasyon oranında etkili olduğu da belirtildi. AB Komisyonu AB de yükselen enflasyon oranlarını AB nin 2007 yılının son çeyreğinde yaşanan yavaşlayan büyümenin esas sebebi olarak göstermektedir. Özellikle Almanya da 2007 yılının son çeyreğinde özel tüketim malları harcamasında %0,8 lik bir azalma görülmüştür ve bu azalma ekonomik büyüme üzerinde de olumsuz etki yaratmıştır. Şimdi ise kısaca 1980 lerden beri görülen ekonomik krizlere kısaca değinmek istiyorum. Kara Pazartesi olarak da adlandırılan 19 Ekim 1987 de ikinci dünya savaşından sonra ilk borsa krizi yaşandı. Dow Jones borsa endeksi bir gün içinde %22,6 değer kaybetti ve bu değer kaybı bütün dünya borsalarını kapsadı. Ekonomi uzmanları buna gerçek bir sebep bulamadılar. Fakat üzerinde durulan en önemli sebep ticaretin otomatizasyonuydu. Amerikan Merkez Bankası faiz indirimi ile hemen krize müdahele etti ve kriz nispeten kısa bir sürede aşılmış oldu. Hem ABD, hem de örneğin Almanya ekonomisi 1988 yılında, 1987 yılı ile kıyaslandığında daha yüksek ekonomik büyüme gerçekleştirdi. N. ALAKBAROV Naib ALAKBAROV Dokuz Eylül Üniversitesi / Siegen Üniversitesi Asya krizi ise Tayland da başladı ve Asya kaplanları olarak da adlandırılan Endonezya ve Güney Kore ye yayılarak önemli olumsuz sonuçları beraberinde getirdi. Asya krizi olarak da adlandırılan bu krizin esas kıvılcımı Tayland hükümetinin Tayland milli parası olan Baht ın Dolar a karşı olan bağımlılığının ortadan kaldırılması oldu. Daha önce ise bölgede yaşanan yüksek konjonktürde gerileme görünmekteydi. Ekonomide yaşanan bu canlılık bölgeye birçok yabancı sermayeyi çekmişti. Bankacılık sektöründe denetleme kurulunun olmayışı bankaların daha çok kısa vadeli ve geri ödemesi zor olan kredilerle borçlanmasına yol açtı. Yüksek konjonktürün tersine dönmesi bölgede önemli durgunluğa sebep oldu. Fakat bölge bu krizin olumsuz etkilerini çabuk atlatabildi. Bu krizin Avrupa ve ABD ekonomileri üzerindeki etkileri de fazla olmadı. Asya krizi finans piyasalarında risk algılamasının yeniden değerlendirilmesine ve böylelikle Rusya dan spekülatif sermayenin kaçışına ve faizlerin yükselmesine sebep oldu. Rusya da yaşanan krizin kıvılcımı ise Rusya milli parası olan Ruble nin 17 Agustos 1998 yılında ABD Dolarına karşı serbest bırakılması oldu. Rusya tüm borç ödemelerini durdurduğunu açıkladı. Finans piyasalarında yaşanan türbülanslar Uzun Vadeli Sermaye Yönetimi Hedging Fonlarının (Long- Term Capital Management) çökmesine sebep oldu. ABD faiz oranlarında indirime gitmek zorunda kaldı. Rusya ekonomisinde 1999 yılında görülen olumlu gelişmeler 2000 yılında da devam etti ve 2000 yılında Rusya ekonomisi %10 oranında büyüme gerçekleştirdi. Yeni ekonomi krizi olarak adlandırılan 2001/2002 krizinin esas sebebi yeni yüzyıla girerken internet, telekominikasyon ve teknoloji hisse senetlerinin değer kazanacağı beklentisiyle aşırı değerlenmesi oldu. Yeni ekonominin birçok hisse senedi aşırı değerlenmişti. İnternet sektöründe yaşanan yüksek canlılıktan sonra birçok yeni firmanın iflası yaşandı yılında 77 yaşında hayatını kaybeden Amerikalı makro iktisatçı Hyman P. Minsky, her ekonomik canlanma kendi ekonomik krizini de beraberinde getirmektedir açıklamasını yapmaktadır. Minsky bu açıklamasını şöyle izah etmektedir. Uzun ekonomik istikrar yavaş yavaş ve farkına varılmaksızın bankaların verdiği kredilerin güvenlik standartlarında gevşemeye sebep olmaktadır. Çünkü ekeonominin yüksek konjonktür zamanında kredilerin çok az kısmı geri dönme sorunu yaşamaktadır. Bankalar ekonomik canlanma sebebiyle gittikçe daha gevşek kredi 17

2 18 GÜNDEM vermekte ve kredi alıcıları da yüksek konjontürün getirdiği yüksek iyimserlik sebebiyle daha rahat kredi almaktadırlar. Her iki tarafın bu davranışı toplam olarak ekonomideki kredi hacmini artırmaktadır. Ama öyle bir an gelmektedir ki, artık borçlu olanlar borcunu sadece yeni borçlarla ödeye bilmektedirler. Bu durum iktisatta Ponzi 1 sistemi olarak adlandırılmaktadır (Storbeck, 2008). Subprime krizi de Ponzi finans sistemi çerçevesinde değerlendirilebilir. Fakat burada krizin oluşma mekanizması tümüyle farklıdır. Subprime krizi finansal ürünlerin yapısının yanlış gelişiminden kaynaklanmaktadır. Bu şekilde bankalar artık kredi verirken faizden değil, kredilerin tekrar satışından gelir sağlamaktadırlar. Esas sorun krediyi değerlendiren tarafın (krediyi satın alan) borçlunun kredibilitesini dğerlendirme sorumluluğu olmamasında yatmaktadır. Bu da sürekli olarak kredilerin geri ödenme riskinin sistematik yanlış değerlendirilmesine sebep olmaktadır. Riskler olduğundan daha az değerlendirilmiş ve dolayısıyla piyasaya geri ödenme riski yüksek çok sayıda kredi verilmiştir. Gayri menkul fiyatlarında yaşanan sürekli artış bu krizin üzerini kapatmıştır. Bu krizden çıkarılan en önemli ders Amerika Birleşik Devletlerinde finans piyasalarının reforma ihtiyaç olduğudur. Birçok iktisatçıya göre ABD Merkez Bankası bu krizin oluşmasında birebir suçludur. Çünkü ABD Merkez Bankası, finansal iktisat duayenlerinden John Taylor a göre yılları arasında gevşek para politikası izleyerek bu krizin oluşmasına sebep olmuştur. Amerikan finans piyasaları son altı ayda dramatik değişiklikler yaşadı. Bağımsız faaliyet sürdüren beş yatırım bankasından Eylül 2008 itibariyle sadece ikisi piyasada kalabildi. Altı ay önce Bear Stearns yatırım bankası zorunlu satışını kabul etmek zorunda kalmıştı. Merril Lynch yatırım bankası ise Bank of Amerika tarafından 50 milyar Dolara satın alındı. 158 yıllık geçmişe sahip Lehman Brothers yatırım bankası ise iflasını açıkladı. Eylül 2008 itibariyle Goldman Sachs ve Morgan Stanley yatırım bankaları piyasada tutunmayı başardılar. Fakat 21 Eylül 2008 itibariyle Goldman 1 Charles Ponzi 1920 li yıllarda hile ile milyonların sahibi olmuştur. Ponzi sistem Charles Ponzi nin adından kaynaklanmaktadır. Sachs ve Morgan Stanley mevduat bankacılığı statüsüne geçtiler. İlk olarak şu sorunun cevabını daha geniş bir şekilde verelim: Subprime krizi dendiğinde ne anlaşılmaktadır? Subprime krizi ABD kredi ve finans piyasalarında ortaya çıkan ve tüm dünya piyasalarını etkisi altına alan türbülanslardır. Şimdi subprime piyasasının oluşumu üzerine kısa bir bilgi verelim. Subprime piyasası olarak daha düşük gelirli kredi kullanıcılarının belirtildiği gayri menkul kredi alımının bir alanı olarak anlaşılmaktadır. Normal olan, bir bankanın kredi verirken bu kredinin kredi alıcısı tarafından geri ödenme riskini araştırmasıdır. Fakat 1980 yıllarında yükselen konjonktür ABD de bankaları yeni kredi yöntemlerine itti. Daha düşük gelirli ve daha az servete sahip kişiler hedef kitle olarak belirlendi. İlk olarak şunu belirtmek gerekir ki, ABD mortgage kredi sisteminin en temel sorunlarından biri bu finansman sistemi çerçevesinde verilen kredilerin devlet garantisi altında olmasıdır. Roosvelt in Yeni Düzen Programına esasen kurulan Federal Ulusal Konut Kredileri Birliği (The Federal National Mortgage Association - FNMA) 1938 yılında yaşanan büyük buhrandan çıkılmak amacıyla bir finansman yapısı olarak kuruldu. Bu yapıyla önceleri yüksek gelirli ailelerin ev sahibi olması hedeflenmekteydi, fakat daha sonralar yaşanan refah artışı ile birlikte daha az gelirli ailelerin de ev sahibi olmaları sağlandı yılına kadar bir kamu kuruluşu olarak fealiyetini sürdüren FNMA, rekabeti teşvik edici özelleştirme anlayışı çerçevesinde Fannie Mae, Freddi Mac ve Ginnie Mae adında 3 şirkete bölündü. Bu şirketlerin çoğunluk hisseleri borsaya arzedilerek yönetim yapıları özerk hale getirildi. Bu krizin nasıl oluştuğunu şöyle açıklayabiliriz. Varsayalım ki, A şahsı konut kredisi almak için bu krediyi vermek için kurulmuş finans kuruluşları veya bankalara başvurmaktadır. Bu kuruluşlar sistemin esasını teşkil etmektedirler. Çünkü konutun fiyatını, verilen kredinin faizini ve vadesini belirleyen bu kuruluşlardır. Bir sonraki adımda ise bu krediyi veren banka veya finans kuruluşları ellerindeki bu krediyi Fannie Mae ve Freddie Mac gibi devletin konut kredisini teşvik etmek için desteklediği finansman kuruluşlarına götürerek verilen kredi faizinden belli bir miktar

3 Finans GÜNDEM Politik & Ekonomik Yorumlar 2008 Cilt: 45 Sayı:525 daha az bir faizle satmaktadırlar. Bu finansman kuruluşlarının kazancı verilen kredinin faizi ile bu krediyi satın alarken ödedikleri faiz arasındaki farktır. Fakat burada önemli bir sorun ortaya çıkmaktadır. Krediyi verirken risk değerlemesi yapan ve kredi faizini ve vadesini belirleyen banka artık sistemden çıkmaktadır. Sorun krediyi satın alan kuruluşların borçlunun kredibilitesini değerlendirmemelerinden kaynaklanmaktadır, daha doğrusu böyle bir sorumluluklarının olmamasında yatmaktadır. Bu aşamada bütün risk artık finansman kuruluşunun üzerine geçmektedir. N. ALAKBAROV Bir sonraki aşamada ise konut kredisi finansman kuruluşu, portföyündeki ipotekli konut kredileri stokunu karşılık göstererek tahvil çıkarıyor. ABD deki ve ABD dışındaki bankalar da bu tahvili almak için kuyruk oluştururlar, çünkü tahvillerin tamamen güvence altında olmasına karşılık, bu tahvillerin faizlerinin Amerikan Hazine Bonosu ve tahvil faizlerinden azda olsa yüksek olması yatıyor. Bu sistemi biraz daha açıklamak istiyorum. Subprime mortgage sistemi kredi geçmişi yeterince iyi olmamakla birlikte yine de ev sahibi olmak isteyen veya gelecekte daha fazla gelir elde edeceğini düşünen riskli tüketicilere yüksek faizli kredi sağlanmasını içeriyor. Genel kurala göre, bu kredileri sağlayan firmalar portföylerinin bir kısmını ABS e (Asset Backed Securities varlığa dayalı menkul kıymet) çevirmek için büyük bankalarla birlikte çalışıyor. Böylece verilen kredilerin riskleri başka yatırımcılara transfer edilmekte ve aynı zamanda kredi kapasitesi de artırılmış olmaktadır. Bankalar varlığa dayalı menkul kıymetleri CDO ya (Colateralized Debt Obligation çeşitli bonoların birleştirilip yatırımcıya satılmasını sağlayan borç iştiraki) çevirip farklı risk kademelerine ve kalitelere ayırarak özel yatırımcılara ve kuruluşlara satıyor. Bu yapıyı daha düşük seviyeli gelir gruplarına açma yönündeki girişimlerin temelini 2005 yılına kadar ABD Merkez Bankası nın sistemdeki faiz oranlarının düşürülmesi yönündeki baskıları oluşturmaktadır. ABD Merkez Bankası, bu dönemde devlet tahvillerinin faizlerini %1 lere kadar düşürdü. Hem birinci aşamadaki bankalar (bankalar tarafından ipotek kredileri finansman kuruluşlarına satıldığı için), hem de üçüncü seviyedeki tahvil müşterileri (çünkü tahvillerin tamamı devlet güvencesindeydi) riskten arındırılmış oldukları için bu girişimin sürdürülmesini uzun süre desteklediler. Fakat ABD de kredi faiz oranlarının yükselmesiyle bu sistem hasar gördü. ABD deki sistemin iki açığı sistemi çöküş notasına götürdü. Bunlardan birincisi ipotek edilen konutun borcun tamamına karşılık gösterilmesi ve diğeri de çok düşük veya sıfır peşinat ile sisteme girilebilmesi. Bu iki açık, konut fiyatlarının düşmesi karşılığında sistemi fazlası ile hassas hale getirdi. Bu yükselen faiz dalgası, kredisini değişken faizle alan (ya da sabit faizle başlayıp değişkene dönmesini baştan kabul eden) subprime borçlularını ödeme açısından kilitledi. Kredi borcunu ödeyemeyen yüksek riskli borçlular borcun tamamına karşılık ipotek edilen konut gösterildiği için ellerindeki konutu bankaya teslim etmek zorunda kaldılar. Bankaların ellerinde yüksek miktarda hacizli konut olduğundan ve bankalar da bu konutları satmaya çalıştıklarından konut fiyatları düşmeye başladı. Ve böylelikle ABD deki ipotekli kredilerin yaklaşık yarısını ellerinde tuttukları veya bu kredilere garanti vermiş oldukları için Fannie Mae ve Freddi Mac tahvilleri değer kaybederek karşılığı yarı fiyat bile etmeyen ucuz konutlar olan belgeler haline geldi. Burada şuna da dikkat çekmek gerekir: Fannie Mae ve Fredddie Mac, ABD deki ipotekli kredilerin yaklaşık yarısını ellerinde tutmaktadırlar ve bu rakam yaklaşık 5 trilyon 400 milyar ABD Dolarıdır. Diğer yandan bu şirketler alacakları tüm dünyadan olan yüksek tutarda borca sahiptirler (Fannie Mae nin 800 milyar ABD Doları, Freddie Mac in ise 740 milyar ABD Doları tutarında borcu vardır). Bu yüzden de bu iki şirkette olanlar tüm dünyanın ilgisini çekmekteydi. Bu kriz hem ABD, hem de tüm dünyada devletin ekonomilere daha fazla müdahelesini de beraberinde getirdi. Örneğin, ABD Merkez Bankası 200 milyar Dolar ödeyerek Fannie Mae ve Fredddie Mac kuruluşlarını devletleştirmek zorunda kaldı. ABD Finans Bakanlığı bankaların elinde bulunan geri ödenmeyen kredileri satın almak için 700 milyar Dolar ayırdı ve bu yolla bankaların likidite ihtiyaçları giderilerek istikrarlı bir duruma gelmeleri amaçlandı. ABD devleti AIG sigorta devinin %80 nini devletleştirerek şirkete 85 milyar Dolar aktardı. Almanya devleti 500 milyar Euro değerinde kurtarma paketini kabul etti. Bu tutardan 400 milyar Euronun bankalarda bulunan 19

4 20 GÜNDEM daha az bir faizle satmaktadırlar. Bu finansman kuruluşlarının kazancı verilen kredinin faizi ile bu krediyi satın alarken ödedikleri faiz arasındaki farktır. Fakat burada önemli bir sorun ortaya çıkmaktadır. Krediyi verirken risk değerlemesi yapan ve kredi faizini ve vadesini belirleyen banka artık sistemden çıkmaktadır. Sorun krediyi satın alan kuruluşların borçlunun kredibilitesini değerlendirmemelerinden kaynaklanmaktadır, daha doğrusu böyle bir sorumluluklarının olmamasında yatmaktadır. Bu aşamada bütün risk artık finansman kuruluşunun üzerine geçmektedir. Bir sonraki aşamada ise konut kredisi finansman kuruluşu, portföyündeki ipotekli konut kredileri stokunu karşılık göstererek tahvil çıkarıyor. ABD deki ve ABD dışındaki bankalar da bu tahvili almak için kuyruk oluştururlar, çünkü tahvillerin tamamen güvence altında olmasına karşılık, bu tahvillerin faizlerinin Amerikan Hazine Bonosu ve tahvil faizlerinden azda olsa yüksek olması yatıyor. Bu sistemi biraz daha açıklamak istiyorum. Subprime mortgage sistemi kredi geçmişi yeterince iyi olmamakla birlikte yine de ev sahibi olmak isteyen veya gelecekte daha fazla gelir elde edeceğini düşünen riskli tüketicilere yüksek faizli kredi sağlanmasını içeriyor. Genel kurala göre, bu kredileri sağlayan firmalar portföylerinin bir kısmını ABS e (Asset Backed Securities varlığa dayalı menkul kıymet) çevirmek için büyük bankalarla birlikte çalışıyor. Böylece verilen kredilerin riskleri başka yatırımcılara transfer edilmekte ve aynı zamanda kredi kapasitesi de artırılmış olmaktadır. Bankalar varlığa dayalı menkul kıymetleri CDO ya (Colateralized Debt Obligation çeşitli bonoların birleştirilip yatırımcıya satılmasını sağlayan borç iştiraki) çevirip farklı risk kademelerine ve kalitelere ayırarak özel yatırımcılara ve kuruluşlara satıyor. Bu yapıyı daha düşük seviyeli gelir gruplarına açma yönündeki girişimlerin temelini 2005 yılına kadar ABD Merkez Bankası nın sistemdeki faiz oranlarının düşürülmesi yönündeki baskıları oluşturmaktadır. ABD Merkez Bankası, bu dönemde devlet tahvillerinin faizlerini %1 lere kadar düşürdü. Hem birinci aşamadaki bankalar (bankalar tarafından ipotek kredileri finansman kuruluşlarına satıldığı için), hem de üçüncü seviyedeki tahvil müşterileri (çünkü tahvillerin tamamı devlet güvencesindeydi) riskten arındırılmış oldukları için bu girişimin sürdürülmesini uzun süre desteklediler. Fakat ABD de kredi faiz oranlarının yükselmesiyle bu sistem hasar gördü. ABD deki sistemin iki açığı sistemi çöküş notasına götürdü. Bunlardan birincisi ipotek edilen konutun borcun tamamına karşılık gösterilmesi ve diğeri de çok düşük veya sıfır peşinat ile sisteme girilebilmesi. Bu iki açık, konut fiyatlarının düşmesi karşılığında sistemi fazlası ile hassas hale getirdi. Bu yükselen faiz dalgası, kredisini değişken faizle alan (ya da sabit faizle başlayıp değişkene dönmesini baştan kabul eden) subprime borçlularını ödeme açısından kilitledi. Kredi borcunu ödeyemeyen yüksek riskli borçlular borcun tamamına karşılık ipotek edilen konut gösterildiği için ellerindeki konutu bankaya teslim etmek zorunda kaldılar. Bankaların ellerinde yüksek miktarda hacizli konut olduğundan ve bankalar da bu konutları satmaya çalıştıklarından konut fiyatları düşmeye başladı. Ve böylelikle ABD deki ipotekli kredilerin yaklaşık yarısını ellerinde tuttukları veya bu kredilere garanti vermiş oldukları için Fannie Mae ve Freddi Mac tahvilleri değer kaybederek karşılığı yarı fiyat bile etmeyen ucuz konutlar olan belgeler haline geldi. Burada şuna da dikkat çekmek gerekir: Fannie Mae ve Fredddie Mac, ABD deki ipotekli kredilerin yaklaşık yarısını ellerinde tutmaktadırlar ve bu rakam yaklaşık 5 trilyon 400 milyar ABD Dolarıdır. Diğer yandan bu şirketler alacakları tüm dünyadan olan yüksek tutarda borca sahiptirler (Fannie Mae nin 800 milyar ABD Doları, Freddie Mac in ise 740 milyar ABD Doları tutarında borcu vardır). Bu yüzden de bu iki şirkette olanlar tüm dünyanın ilgisini çekmekteydi. Bu kriz hem ABD, hem de tüm dünyada devletin ekonomilere daha fazla müdahelesini de beraberinde getirdi. Örneğin, ABD Merkez Bankası 200 milyar Dolar ödeyerek Fannie Mae ve Fredddie Mac kuruluşlarını devletleştirmek zorunda kaldı. ABD Finans Bakanlığı bankaların elinde bulunan geri ödenmeyen kredileri satın almak için 700 milyar Dolar ayırdı ve bu yolla bankaların likidite ihtiyaçları giderilerek istikrarlı bir duruma gelmeleri amaçlandı. ABD devleti AIG sigorta devinin %80 nini devletleştirerek şirkete 85 milyar Dolar aktardı. Almanya devleti 500 milyar Euro değerinde kurtarma paketini kabul etti. Bu tutardan 400 milyar Euronun bankalarda bulunan

5 Finans GÜNDEM Politik & Ekonomik Yorumlar 2008 Cilt: 45 Sayı:525 mevduata devlet garantisine, 80 milyar Euronun ise devletleştirme için kullanıma ayrılması amaçlanmaktaydı. Hem ABD Merkez Bankası, hem de AB Merkez Bankası faiz indirimine giderek piyasada oluşan likidite sorununu çözmeye çalıştılar (sadece ABD Merkez Bankası 2008 yılı Ekim ayında iki defa faiz indirimine gitti). Bu örnekleri artırmak mümkündür. Bu krizden hangi dersler çıkarılmalıdır: 1990 yılında 89 milyar Dolar olan ABD mal ve hizmet dış ticaret açığının, 2007 yılında 755 milyar Dolara çıkması, devlet borcunun ise 1990 yılında 2 trilyon 412 milyar Dolardan 2008 yılında tahminlere göre 5 trilyon 429 milyar Dolara çıkması tüm dünya ekonomisi için bedelsiz kalmamıştır.. Merril Lynch, Goldman Sachs, Lehman Brothers, Bear Stearns, Morgan Stanley yatırım bankalarının 2000 ile 2007 yılları arasında toplam kazancının 126 Milyar Dolar olmasının bir bedeli olmalıydı. Kapitalist sistemin esas çalışma mekanizması kar etmek üzerine kurulmuştur. Burada hiçbir sorun yoktur. Fakat bankaların ve finans kuruluşlarının ekonomik anlamda kabuledilebilir sınırların dışına çıkarak yüksek risklerle kasalarını doldurmaya çalışmaları ve bu riskleri satarak veya hedge ederek tüm dünya finans piyasalarını bu risklere ortak etmelerinin bir ağır bedeli bu gün de olmasa yarın görülecekti. Bu kriz bir gerçeği tüm aydınlığı ile ortaya çıkardı. Globalleşen sermayenin önündeki tüm engellerin kaldırıldığı bir dünyada finans piyasalarının regüle edilmesi kaçınılmazdır. Ekonominin temel kavramlarından olan kısa ve uzun vade kavramlarının farkının önemi birkez daha kanıtlandı. Dengesizlik sadece ve sadece kısa dönemde kabul edilebilirdir. Bu dengesizliği uzun döneme yaymak girişimleri hüsranla sonuçlanmaktadır(abd de yüksek miktarda görülen ikiz açıkların sürdürülmeye çalışılması, yüksek kar etmek maksadıyla yüksek riskli ekonomik davranışlar içinde olmak ve daha önemlisi bu davranışları sürekli kılmaya çalışmak v.b.). N. ALAKBAROV Krizler bence kapitalist sistemin bir sigortası olarak değerlendirilmelidir. Çünkü bu yolla yapılan yanlışlar ortaya çıkmakta ve böylelikle ekonominin çalışma mekanizması kabuledilebilir sınırlar içerisine çekilmektedir yılı Nobel ödüllü iktisatçı Krugman ın New York Times gazetesinde tüm dünyadaki borsa çökmelerine ilişkin yazdığı Belki borsaların çökmesine izin vermeliyiz ve daha sonra Hayır böyle bir riski göze alamayız, çünkü borsalarda yaşanan bu çökmenin reel ekonomi üzerinde de olumsuz etki yaratacağı kaçınılmazdır ifadelerinden anlaşıldığı gibi, ekonominin herhangi bir alanında oluşan dengesizlik önlem alınmadığı zaman eninde sonunda ekonominin tümünü kapsamaktadır yılı son dönemlerine ve 2009 yılına ilişkin özellikle AB ve ABD ekonomilerini bekleyen ekonomik durgunluk beklentileri bu krizin sadece finansal piyasalarla sınırlı kalmayıp, ilgili ülkelerin, özellikle AB ve ABD ekonomilerinin ekonomik büyümesi üzerinde de olumsuz etki yaratacağını göstermektedir yılında tüm dünya ekonomisinin bir durgunluğa gireceği artık her kesin dile getirdiği bir gerçektir. Hem ABD ekonomisi, hem AB ekonomisinde durgunluk görülecektir (AB Komisyonu nun 2008 yılı Ekim ayı raporunda Almanya nın 2009 yılında 0 büyüme gerçekleştireceği belirtilmektedir. AB Komisyonu nun diğere bir raporunda ise 15 AB ülkesinin 2008 yılında ortalama olarak %1,4 ekonomik büyüme yaşayacağı belirtildi. Komisyon daha önce bu ülkeler için 2008 yılı itibariyle %1,7 ekonomik büyüme tahmin etmişti). Bu da hiç kuşkusuz ihracatının büyük bölümü AB ve ABD ye olan Türkiye için olumsuz bir gelişmedir. Bu kredi krizi bankaların likidite sorunu yaşamalarına sebep oldu, çünkü bankaların ihityaç duydukları hazır nakit paraya olan ulaşımları sınırlanmaktaydı. Bu gelişmeler Türk bankalarının maliyet artışı yaşamalarına sebep olarak bu maliyetlerdeki artışı tüketicilere kredi verirken daha yüksek faiz oranı ile aktarmak durumunda bıraktı. ABD subprime mortgage piyasasındaki bu gelişmeler Türkiye gibi mortgage piyasasının daha olgunlaşmaması sebebiyle direkt olarak Türkiye ekonomisini etkilememektedir. Bunun esas sebebi Türkiye mortgage piyasasında üst ve alt gelir seviyesinde olanlar için farklı faiz oranları uygulanmasının söz konusu olmamasıdır. Büylelikle Türkiye de bankalar belirli bir risk değerlendirme sürecinden geçen tüketiciler için sabit ödeme imkanı sunan ve daha az riskli sabit faizli kredilerle hizmet sun- 21

6 22 GÜNDEM maktadırlar. Bir diğer sebep ise mortgage piyasası ürünlerinin menkul kıymet niteliği taşımaması ve dolayısıyla kredi riskini başka yatırımcılara aktaramaması ve böylelikle kredi verilmesi sebebiyle oluşan riskin tümüyle üstlenmesinden kaynaklanmaktadır. Türkiye ekonomisinin genelde bu krizden daha az etkilenmesinin diğer bir sebebi de Türkiye de reel faiz oranlarının yüksekliğidir. Hiç kuşkusuz diğer önemli bir sebep de Türk bankalarının ve finans piyasalarının uluslararası (daha doğrusu ABD) mortgage piyasalarıyla olan daha az alış-verişlerinden kaynaklanmaktadır. Fakat bu kriz hala daha gelişme aşamasında olan Türk mortgage sistemine yönelik yasal düzenlemeler yapılırken bu açıkların ve oluşabilecek sorunların dikkate alınmasına yol açarak Türkiye için olumlu katkıda bulunabilir. Fakat değindiğim gibi bu kriz tüm dünya ekonomilerini ve diğer sektörleri de etkilediği/etkileyeceği için Türk ekonomisi de bu olumsuz gelişmelerden nasibini alacaktır. Kaynakça Balzlı, Beat et al. (2008), Der Preis der Überheblichkeit - Eine Wirtschaftskrise verändert die Welt, Der Spiegel, 40. Lorenzoni, Guido (2007), Inefficient Credit Booms, NBER Working Paper, No Projektgruppe Gemeinschaftsdiagnose (2008), Folgen der US-Immobilienkrise belasten Konjunktur, de/wirtschaftspolitik/konjunkturprognosen/konjunkt/2008/ gd08-01.pdf. SEDEFED, Mortgage Krizi ve Türk Ekonomisine Etkileri, Steinwender, Patrick (2008), Subprime-Krise: Definition, Ursache und Wirkung, Johannes Kepler Universität Linz. Storbeck, Olaf (2008), Die Anatomie der Krise, Handelsblatt.