BALAST SUYU İLE TAŞINAN ZARARLI SUCUL ORGANİZMALARIN KONTROLÜ VE YÖNETİMİ PROJESİ

Transkript

1 GEMİLERİN BALAST SULARI İLE TAŞINAN ZARARLI SUCUL ORGANİZMALAR VE PATOJENLER HAKKINDA YAPILAN ULUSAL VE ULUSLARARASI ÇALIŞMALAR BALAST SUYU İLE TAŞINAN ZARARLI SUCUL ORGANİZMALARIN KONTROLÜ VE YÖNETİMİ PROJESİ Murat KORÇAK BALAST SUYU PROBLEMİ NEDİR? Gemiler dengelerini ve stabilitelerini sağlamak için sadece bu amaçla ayrılmış tanklarına balast suyu olarak adlandırılan temiz deniz suyunu alırlar. Gemiler balast suyunu genelde yüksüz seyirleri sırasında alırlar. Taşınan balast suyu yaklaşık geminin taşıma kapasitesinin (dedveyt tonaj) %30 35 i mertebesindedir. Bu yolla milyonlarca farklı sucul organizma ve mikro organizma bir ekosistemden bir başkasına taşınmaktadır. Bu türler taşındıkları yerde kontrolsüzce çoğalarak geri dönüşümsüz bir şekilde bölgeyi istila edebilmektedir. Balast suyu, istilacı sucul organizmaların taşınmasını sağlayan en önemli vektörlerden biridir. Uluslararası ticaretin yaklaşık %90 ı gemiler ile yapılmaktadır. Yılda yaklaşık 7 milyon ton balast

2 suyunun gemiler tarafından taşındığı tahmin edilmektedir. Bu da 7000 den farklı türün gemilerin balast suyu tanklarında her gün farklı limanlar arasında taşındığı anlamına gelmektedir. İstilacı sucul organizmaların ekosisteme etkisi petrol kirliliği ile karşılaştırıldığında, petrol kirliliğinin etkisinin akut, yok edici ve göz ile gözlemlenebilir olduğu bilinmektedir. Ancak petrol kirliliğinin etkisi zamanla azalmakta ve uzun süreçlerde tamamen yok olmaktadır. Bir istilayı değerlendirdiğimizde ise ilk etki çok düşüktür. Ancak belli bir süre geçtiğinde habitata olan etki geri dönüşümsüz olarak artmakta ve sonuçlar yıkıcı olmaktadır. İstilacı türlerin ciddi ekonomik, çevresel ve insan sağlığına olumsuz etkileri vardır. Denizlerdeki istilacı türlerin büyük ekonomik ve çevresel etkileri bulunurken insan sağlığına da ciddi şekilde tehdit oluştururlar. İstilacı türlerin denizleri tehdit eden en büyük dört tehlikeden biri olduğu değerlendirilmektedir. Diğerleri küresel ısınma, kara kökenli kirleticiler ve aşırı avlanmadır. Türk kıyıları maruz kaldığı yoğun deniz trafiği nedeniyle dünyanın en hassas bölgelerinden birisidir. 66 farklı istilacı türün Türk kıyılarına yerleştiği bilimsel olarak raporlanmıştır. Bunlardan 19 u zararlı tür olarak sınıflandırılmaktadır. Bu kapsamda Türkiye bölgesinde bir insiyatif başlatarak bu sorunun üstesinden gelmek amacıyla TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi ile bir proje başlatmıştır. Projenin amacı, uluslararası deniz trafiğinin ve taşınan balast suyunun riskini belirlemek ve bu riski azaltmak için alınacak önlemleri ortaya koymaktır. Ayrıca proje ile Türk deniz alanlarında Balast Suyu Yönetimi Sözleşmesi ve rehberleri kapsamında balast suyu ile taşınan zararlı sucul organizma ve patojenlerin riskini en aza indirgemek amacıyla belirlenen balast suyu yönetimi uygulamalarını hayata geçirmek amaçlanmaktadır. Proje kapsamında Türkiye nin Balast Suyu Yönetimi Sözleşmesi ni imzalamasının ardından oluşacak sorumlulukları belirlenmiş olup, bu sorumluluklar kapsamında kapasite arttırımı amacıyla yapılması gerekli aktiviteler belirlenmiştir.

3 BALAST SUYU PROBLEMİNİN ÇÖZÜMÜ NEDİR? Gemi Balast Suları ve Sedimanların Kontrolü ve Yönetimi Uluslararası Sözleşmesi bu sınırı aşan deniz çevresi problemini çözmek amacıyla kritik olarak ihtiyaç duyulan bölgesel işbirliği ve politikaların harmonizasyonunun sağlanması için hazırlanmış bir girişimdir. Balast suyu sözleşmesi henüz yürürlüğe girmemiştir. Ancak, Türkiye nin de içinde bulunduğu bir çok ülkede imzalama süreçleri devam etmektedir yılı içinde yürürlüğe girmesi beklenmektedir. Sözleşme yürürlüğe girdikten sonra gemilerin tonajlarına göre belirlenen bir takvim çerçevesinde yılları arasında tüm gemilere balast arıtım cihazları takılarak gemilerin taşıdıkları sular içindeki tüm canlıları arıtması sağlanacaktır yılları arasındaki bu geçiş sürecinde henüz balast arıtım cihazı takmamış tüm gemiler ise balast sularını sözleşmenin B 4 maddesinde belirtilen deniz alanlarında değiştireceklerdir. Bu şekilde taşıdıkları organizma bakımından zengin deniz suyunu organizma bakımından daha fakir olan açık deniz suyu ile değiştirerek istilacı türlerin taşınması riskini azaltmış olacaklardır. Sözleşme, gemilere arıtım ve değişim yükümlülüğü getirirken bir taraftan da ülkelere sertifikasyon, denetim, bilimsel araştırma, ikili işbirliği, bilgi değişimi gibi bazı yükümlülükler getirmektedir. Ülkelerin bu yükümlülüklerini yerine getirebilmesini desteklemek amacı ile IMO bir proje oluşturmuştur. Globallast Partnership adı verilen bu proje kapsamında ülkelerde kapasite artırımı çalışmaları yürütülmektedir. Türkiye, IMO(Uluslararası Denizcilik Örgütü) tarafından yürütülen Globallast Partnership Projesinin Akdeniz bölgesi için lider ülkesidir. Bu kapsamda Türkiye Akdeniz ülkeleri için çalıştaylar ve eğitimler düzenlemekte ayrıca, Akdeniz ülkeleri tarafından oluşturulan Bölgesel Görev Gücü nün oturum başkanlığını yapmaktadır.

4 TÜRKİYENİN ULUSAL PROJESİ SONUCUNDA ELDE EDİLENLER: Tübitak Marmara Araştırma Merkezi ile Denizcilik Müsteşarlığı arasında yürütülen ulusal proje 2008 de tamamlanmıştır. Proje, toplam 13 iş paketi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir bu paketler özetle: 1. Son 5 yıllık gemi trafiği dikkate alınarak, balast suyu envanterinin hazırlanması ile hangi limanlarımıza hangi limandan ve ne kadar miktarda balast suyu taşınmakta olduğunun belirlenmesi. 2. Türk deniz alanlarına, 10 yıl içerisinde taşınacak balast suyu miktarını belirleyen trend analizinin yapılması 3.IMO Balast Suyu Risk Değerlendirme yöntemine göre kıyı alanlarımızın riskinin belirlenmesi 4. Coğrafi Bilgi Sistemi oluşturularak tüm bilgilerin sayısal haritalara işlenmesi 5. Gemi Balast Suları ve Sedimanlarının Kontrolü ve Yönetimi Uluslararası Sözleşmesi, 2004 hükümleri ve ilgili 14 rehber kapsamında uygun balast yönetim modelinin oluşturulması, 6. Türkiye nin uluslararası yükümlülüklerinin ve bu yükümlülüklerin yerine getirilmesi için yapılması gereken faaliyetlerin belirlenmesi, 7. Balast sularının yönetimi konusunda ulusal mevzuat taslaklarının hazırlanması, 8. Denetim mekanizmalarının oluşturulması, 9. Balast suları konusunda idare ve ilgili kamu kurum/kuruluşları için ideal yapılanma ile sivil toplum örgütleri, bilimsel kuruluşlar ve üniversitelerin konu hakkındaki rollerinin belirlenmesi, 10. İdari kapasitenin görevini icra etmede ihtiyaç duyacağı teknik alt yapının ve tedarik modellerinin belirlenmesi, 11. İlgili personelin eğitim ihtiyaçlarının belirlenmesi, eğitim sistem ve programlarının hazırlanması, 12. Zararlı sucul organizmalar ve patojenler hakkında bilgileri içeren veri tabanının hazırlanması, 13. İhtiyaç duyulan sediman alım tesislerinin kapasite ve özelliklerinin belirlenmesi

5 1. Envanter Çalışması Limanlarımıza taşınan balast suyu envanteri çıkarılmıştır. Bu kapsamda limanlarımıza yıllık yaklaşık 23 milyon ton balast suyu deşarj edildiği tespit edilmiştir. Balast deşajları deniz trafiği ile orantılı olarak Marmara, İzmir ve İskenderun bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. 16 Ayrıca,balast sularının ülkemize hangi bölgelerden taşındığı tespit edilmiştir. Dünyanın neredeyse tüm biyolojik bölgelerinden ülkemize taşınım gerçekleştiğinden dolayı ülkemiz bu konuda en büyük risk altındaki ülkelerden biridir. Yapılan bir genelleme ile taşınım oranları yüzdelere vurulursa aşağıdaki tablo ortaya çıkmıştır. Ayrıca, oluşturulan bir web tabanlı sistem ile gemilerden balast suyu raporlama formları toplanmaya başlanmıştır. Bu formlar ile gemiler ve taşıdıkları balast suları ile ilgili detaylı bilgilere ulaşılabilmektedir. IMO tarafından toplanılması önerilen bu formlar kaptanlarının beyanları ile sisteme gemi acenteleri tarafından girilmekte ve Liman Başkanlıkları tarafından onaylanmaktadır.

6 T.C. BAŞBAKANLIK DENİZCİLİK MÜSTEŞARLIĞI Deniz Ulaştırması Genel Müdürlüğü 18 Ülkemizde ve diğer komşu ülkelerde yapılan istilacı türler ile ilgili tüm bilimsel çalışmalar derlenmiş olup, yapılan derlemeler sonucu Türk Deniz alanlarına diğer deniz alanlarından gelen 263 tür kayıt altına alınmıştır. Bu türlerin 66 adedinin gemiler ile taşındığı ortaya çıkmıştır. 19 tür zararlı istilacı olarak belirlenmiştir. TÜRK DENİZ ALANLARINA DİĞER DENİZLERDEN TAŞINAN TÜRLER Türk Deniz Alanlarına diğer denizlerden gelen 263 tür tespit edilmiştir. Geliş Yolları: 180 adedi Süveyş kanalından doğal yolla gelmiştir. 66 adedi gemiler tarafından taşınmıştır. 6 adedi Cebelitarık kanalından doğal yolla gelmiştir. 3 adedi Akuakültür ile gelmiştir. Gemiler tarafından taşınan 66 türden 19 u zararlı sucul organizma olarak tanımlanmaktadır Risk Değerlendirmesi Proje kapsamında uluslararası denizyolu taşımacılığı ile balast suyu taşınımı olan limanlarımızda biyolojik istila riskini belirlemek ve limanlarımızı sahip oldukları risk derecesine göre sınıflandırmak amacı ile 2 farklı metodoloji uygulanmıştır. Bunlar, GloBallast ve Geliştirilmiş Helcom BSRA yöntemidir. Alıcı ile verici liman arasındaki çevresel benzerliklerin karşılaştırılmasına dayanılarak yapılan risk değerlendirilmesinde, verici limandan taşınan balast suyunun miktarı, taşınma sıklığı, sefer süresi,

7 sıcaklık, tuzluluk ve yayılış gösteren riskli türler, risk parametreleri olarak değerlendirilmektedir. GloBallast BSRA, IMO GloBallast Proje Ekibi tarafından geliştirilmiş olan özel bir Veritabanı Sistemini kullanmaktadır. Metodolojinin ilk aşaması, balast suyu taşınımının miktarı, süresi, kaynağı gibi bilgilerin tanımlandığı IMO Balast Suyu Raporlama Formlarının (BSRF) toplanması ve bilgisayar ortamında depolanması ile başlamaktadır. Sistem ayrıca balast suyu alım limanlarının deşarj limanında oluşturduğu risklerin hesaplanması için geçmişe yönelik sefer bilgileri, limanlar için çevresel veri ve doğal olmayan türlere (non native) ait verileri kullanmaktadır Yapılan Balast Suyu Risk Değerlendirmesi sonucuna göre her bir liman için riskli limanlar gruplandırılmıştır. Aşağıda örnek olarak Aliağa Liman Başkanlığı ile taşınım olan limanların risk oranları verilmiştir.

8 Tüm limanlarımızın risk oranları belirlendikten sonra en yüksek riske sahip limanlarımız da kendi arasında gruplandırılmıştır. Buna göre; İzmit, Aliağa, İzmir ve İskenderun Liman Başkanlıkları çok yüksek riskli liman grubunda, Gemlik, Ambarlı, BOTAŞ, Mersin ve İstanbul yüksek riskli liman grubunda yer almışlardır. Tekirdağ, Samsun, Tuzla, Karadeniz Ereğli, Trabzon, Bartın, Antalya ve Karabiga orta, Taşucu, Silivri, Dikili, Çeşme, Güllük ve Bandırma Liman Başkanlıkları düşük riskli gruba dahil olmuşlardır.

9 3. Coğrafi bilgi sistemi Proje kapsamında üretilen tüm veriler CBS haritalarına işlenmiştir. CBS ortamına aktarılan tüm katmanlar yayınlanabilir haritalar şekline dönüştürülerek, hem internet hem de CD üzerinden doğrudan ulaşılabilecek şekilde düzenlenmiştir. Hazırlanan veri katmanları Bölge Müdürlükleri, Liman Başkanlıkları, Risk Değerlendirme Sonuçları, Hassas Alanlar, Balast Suyu Basım Miktarları, Gemilerden Toplanan Balast Suyu Formlarından Alınan Toplam Balast Suyu Basım Miktarları, Balast Formu Dolduran Gemi Sayıları, Batimetri Durumu, Biyobölgeler, Sınırlar, Türlerin Dağılımı olmak üzere 11 farklı grupta değerlendirilmiştir. 4. İstilacı Türler Veri Tabanı Çeşitli ulusal ve uluslararası kaynaklar, websayfaları ve bilimsel çalışmalardan elde edilen veriler ve bilgiler ışığında hazırlanan zararlı sucul organizma veri tabanında ülkemiz için kaydı bulunan tüm türlere ait bilgilere ulaşılabilmektedir.. Türlerle ilgili ayrıntılı bilgilerin de yer aldığı bu sistemde tür adına ve habitata göre sorgu yapılabilmektedir. Genel kullanıma açık olan veritabanında yeni canlı türlerini ekleme, mevcut canlı türlerini silme veya güncelleme işlemlerini yapmak mümkündür. Internet kullanıcılarının veya uzmanların yeni bir tür ilavesi veya veritabanında kayıtlı türler hakkındaki değişiklik istekleri, ana

10 sayfada yer alan bir form aracılığı ile yapılabilmektedir. Bu form doldurulduktan sonra e posta ile Denizcilik Müsteşarlı ğına gerekli işlemlerin yapılması için iletilebilmesi yeterlidir. 5. Balast Değişim Alanları Proje Kapsamında, Uluslararası Balast Sularının Kontrolü ve Yönetimi Sözleşmesi 2004 ün B4 maddesi standartlarına göre denizlerimiz haritalandırılmış ve balast değişimi yapılabilecek alanlar rotalara göre analiz edilmiştir. bu alanlar içinde gemiler balast sularını değiştirerek istilacı sucul organizmaların taşınımı en aza indirgenebilmektedir.

11 6. Taslak Ulusal Mevzuatlar hazırlanmıştır. Balast Suyu Sözleşmesi (2004) nin kabul edilmesi durumunda, Türk Deniz Yetki Alanlarında uygulanacak olan Balast Suyu Yönetimi nin Sözleşme şartlarını ve gerekliliklerini karşılaması, etkin olarak uygulanması ve kontrollerinin sağlanması için hazırlanmış olan taslak mevzuat; kanun, uygulama yönetmeliği ve teknik konularda düzenleme sağlayacak 6 adet genelgeden oluşmaktadır. Bunlar; Gemi Balast Suları ve Sedimanlarının Yönetimi ve Kontrolü Kanunu, Gemi Balast Suları ve Sedimanlarının Yönetimi ve Kontrolü Esaslarına Dair Kanunun Uygulama Yönetmeliği, Balast Suyu Değişimi İçin Alternatif Alanların Belirlenmesi İle İlgili Genelge, Balast Suyu Değişimi Yöntemleri ve Güvenlik Önlemlerinin Uygulanmasına Dair Genelge, Balast Suyu Numune Alma Yönteminin Usul ve Esasları İle İlgili Genelge, Risk Değerlendirilmelerinin Yapılması Hususunda Genelge, Sediman Ara Depolama İstasyonları Hususunda Genelge, Balast Suyu Yönetim Planlarının Geliştirilmesi Hususunda Genelge dir. Hazırlanan mevzuatlar Sözleşme nin şartlarını birebir karşılamakla birlikte düzenlemeler ulusal organizasyonumuza veya mevcut ulusal mevzuata uygunluk göstermektedir. 7. Eğitim Notları Balast Yönetiminde aktif olarak bulunan tüm paydaşların yararlanabileceği detaylı eğitim notları IMO rehberlerine ve model kurslarına sadık kalınarak Türkçe olarak hazırlanmış ve kitap haline getirilmiştir. PİLOT UYGULAMAYA BAŞLANMIŞTIR Gemi Balast Suları ve Sedimanların Kontrolü ve Yönetimi Uluslararası Sözleşmesi ne ülkemizin taraf olmasının ardından yapması gereken liman uygulamalarının denenmesi ve sonuçları kapsamında eksikliklerimizin tespit edilerek gelecekte yapılacak kapasite artımı çalışmalarının planlanması amacı ile Denizcilik Müsteşarlığı BOTAŞ Liman Başkanlığında pilot uygulamaya başlanmıştır. Pilot uygulamada, Botaş Liman Başkanlığına gelen tüm gemilere limana girmeden önce uygun bir alanda balast suyu değişimi yapma zorunluluğu getirilmiştir. Eğer gemiler değişim yapamamış iseler derhal denetlenmektedirler. Geminin riskli olduğunun tespiti durumunda balast suyu örneği alınmakta ve analiz için TÜBİTAK a gönderilmektedir. Analiz sonucu bir istilacı tür tespit edilirse aynı rotadan gelen tüm gemiler bir dahaki gelişlerinde balast değişimi yapmadan limanlara kabulleri gerçekleşmeyecektir. Bu kapsamda, Botaş Liman Başkanlığına numune ekipmanları temin edilmiş olup, gemlerin denetlenmesi ve numune alınması hususunda 2 kere eğitim verilmiştir.

12 BALAST SUYU RİSK DEĞERLENDİRME YAZILIMI PROJESİ Balast suyu risk değerlendirmesi karmaşık, farklı veri tabanları ve yazılımlar kullanılarak yapılan uzmanlık gerektiren ve zaman alan bir değerlendirme türüdür. Bu işlemin sürekli pratik ve harcama yapmadan yapılmasına olanak sağlayacak bir yazılım geliştirilmesi çalışması Müsteşarlığımız tarafından başlatılmıştır. TÜBİTAK MAM ile ortak yürütülen bu çalışma kapsamında üretilecek olan yazılım internet üzerinden dağıtılacak olup, tüm ülkeler bu sistemi kullanarak kendi ülkeleri için risk değerlendirmesi yapabileceklerdir. Bu şekilde Türk yapımı bu yazılım uluslar arası bir standart niteliği kazanarak kullanılmaya başlanacaktır.türkiye nin bu girişimi denizcilik otoriteleri ve IMO tarafından yakından takip edilmektedir. Uluslar arası toplantılarda taktirle karşılanmaktadır. BALAST SUYU YÖNETİMİ STRATEJİSİ Türkiye de balast suyu yönetimi konusunda gelecekte yapılacak çalışmalar için hedefler belirlenmiş ve bir strateji belgesi oluşturulmuştur. Bu strateji belgesi, Türkiye nin durumunun değerlendirildiği bir rapor ve balast suyu uygulamalarının mali yönlerinin incelendiği bir çalışma ile birlikte bir yayın haline getirilerek 2010 yılı içinde yayımlanmıştır. Strateji belgesi Şubat ayı içinde yapılacak geniş katılımlı bir toplantı ile tüm ilgililerin görüşleri doğrultusunda final hale getirilecektir.

13 BÖLGESEL ÇALIŞMALAR Karadeniz in kirliliğe karşı korunması kapsamında Bükreş Sözleşmesi ve Akdeniz in kirliliğe karşı korunması kapsamında ise Barselona sözleşmesi tüm kıyıdaş ülkeler tarafından imzalanarak yürürlüğe girmiştir. Her iki denize de kıyısı olan Türkiye bu iki bölgede de özellikle balast suları konusundaki çalışmalara aktif olarak destek vermektedir. Şu an itibariyle her iki bölgede de Balast suyu yönetimi bölgesel strateji belgeleri hazırlanmakta ve gelecekte yapılacak çalışmalar planlanmaktadır. Türkiye her iki bölge için çalışmalarını ayrı ayrı sürdüren çalışma gruplarının oturum başkanlığını yürütmekte ve yapılan çalışmaları yönlendirmektedir.