TOB N VERG S VE TÜRK YE DE UYGULANAB L RL

Transkript

1 TOB N VERG S VE TÜRK YE DE UYGULANAB L RL I. G R Dr. Fatih SARAÇO LU* Özgür AHAN** Uluslararası sermaye piyasaları, günümüzde geçmi e göre daha bütünle mi ve etkin bir hale gelmi olup; bu durum, mobil sermayenin daha yüksek oranda vergilendirilmesini zorla tırmaktadır. Bir ülkedeki yüksek oranlı vergiler, vergi mükelleflerinin sermayelerini yurt dı ına kaçırmalarına ve orada yerle melerine neden olabilmektedir. Bu durum, Avrupa Birli i içinde vergi uyumla tırması çalı malarının en önemli konulardan biri olup, uyum çalı malarıyla ilgili öncelikli konulardandır. Yüksek oranlı vergilerin, mükellefleri, sermayelerini yurt dı ına kaçırmaya yönlendirmesi nedeniyle; yüksek marjinal oranlı global vergileri globalle en dünya ekonomisinde etkin bir biçimde uygulamaya koymak çok zor olmaktadır 1. Sermayenin mobilitesinin giderek artması, di er bir ifadeyle daha akı kan bir hale gelmesi, hem mali idarelerin i ini zorla tırmakta hem de ülkelerin ekonomik sistemini daha kırılgan bir hale getirmektedir 2. Sermayenin bu denli hızlı akıyor olması, özellikle geli mekte olan ülkelerden ba layarak, tüm dünya ekonomisini etkisi altına alan ekonomik krizlerin tetikleyicisi olmaktadır. Artan sermaye hareketlerinin neden oldu u ekonomik dalgalanmalar ve krizlerin yarattı ı olumsuz etkilerin giderilebilmesi için, sermaye hareketlerinin kısıtlanmasına yönelik bazı önerilerde bulunulmu tur. Bu önerilerden biri de * Gazi Üniversitesi,..B.F. Maliye Bölümü Ö retim Görevlisi. ** Gazi Üniversitesi,..B.F. Maliye Bölümü Ara tırma Görevlisi. 1 Vito TANZI: Globalization and the Work of Fiscal Termites, Finance & Development, Vol: 38, No: 1, March 2001 (Çeviren: Hüseyin EN: Globalle me Ve Vergilemedeki Mali Bo luklar, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı:241, Eylül-2001, s. 167). 2 Abdulkadir GÖKTA : Küreselle me ve Vergi Gelirlerinin Bile imine Etkileri, Sermaye Hareketlerinin Vergilendirilmesi Önerisi I, Yakla ım Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 89, Mayıs 2000, s. 98. SAYI TAY DERG S SAYI: 55 71

2 Tobin Vergisi dir. Bu çalı mada Tobin Vergisi nin uygulama biçimi ve alanı incelendikten sonra, verginin lehine ve aleyhine görü lere de inilecek; son olarak Tobin Vergisi ne benzer bir verginin Türkiye de uygulanabilirli i incelenecektir. II. TOB N VERG S N N TANIMI, KAPSAMI VE AMACI A. TANIMI VE KAPSAMI Küreselle menin devletler ve sosyal sınıflar açısından yarattı ı sorunları hafifletmek amacıyla yapılan öneriler, sermaye hareketlerinin sınırlandırılması kar ısında en azından bu hareketlerin vergilendirilmesi üzerine odaklanmı tır 3. Keynes 1936 yılında, finansal piyasalarda uygulanacak i lem vergilerinin kısa vadeli spekülasyonu engelleme ve uzun vadeli yatırımları te vik etme konusunda potansiyel rolüne dikkat çekmi tir. Keynes e göre, hisse senedi piyasasında uygulanacak böyle bir vergi, amacı kısa vadeli alım satım kârı elde etmek olanları etkileyecek, temel göstergelere bakarak yatırım yapanları ise etkilemeyecektir. lem vergisinin spekülasyonu engelleyici gücü, verginin yıllık kümülatif maliyeti hesaplanarak bulunabilir 4. James Tobin, spekülatif amaçlı uluslararası sermaye hareketlerinin giderek artmasının neden oldu u finansal ve ekonomik dalgalanmaları önlemek ve ulusal politikaları piyasanın diktatörlü ünden korumak için, dövizlerin çevrilmesini içeren bütün uluslararası kambiyo i lemlerini etkileyecek bir verginin uygulanmasını önermi tir 5. Öneri özet olarak, bir para biriminden ba ka bir para birimine çevrilecek olan paradan yüzde 0.1 ile yüzde 0.5 arasında de i en bir oranda vergi alınması biçimindedir 6. Söz konusu vergi hem alımda hem de satımda i lemin amacı ne olursa olsun, i lem miktarı üzerine uygulanacak oran kadar tahsil edilecektir. 3 Abdulkadir GÖKTA : Küreselle me Ve Vergi Gelirlerinin Bile imine Etkileri, Sermaye Hareketlerinin Vergilendirilmesi Önerisi II, Yakla ım Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 90, Haziran 2000, s statistiksel olarak, %1 oranında i lem vergisinin yıllık maliyeti her gün i lem yapılması halinde %8000'e, haftalık i lem halinde %180'e, aylık i lem halinde %27'ye ula makta, buna kar ılık 10 yıllık bir yatırım periyodunda yıllık efektif vergi oranı %0.2'ye dü mektedir (Celali YILMAZ: Döviz Kuru stikrarının Sa lanmasında Vergi Politikasından Yararlanılması: Tobin Vergisi, Active Bankacılık ve Finans Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 24, Mayıs - Haziran 2002, (activeline.com/active/ar iv/sayi24/döviz html). 5 Serap DURUSOY: Finansal Liberalle menin Sorgulanmasının Nedenleri, Dı Ticaret Dergisi, Sayı: 18, Temmuz 2000, ( 6 Aysel ARIKBO A: Tobin Vergisi Önerisi, stanbul Üni. ktisat Fak. Maliye Güncesi, Sayı: 7, Ekim 2001, ( 72 SAYI TAY DERG S SAYI: 55

3 Ba langıçta bu verginin sadece cari piyasada uygulanması dü ünülmü, fakat bu piyasada var olan kaçamak yolların çoklu u verginin di er tüm piyasaları kapsaması gerekti ini ortaya koymu tur. Tobin e göre bu vergi, uluslararası alanda bütün ülkelerde aynı oranda alınmalı ve de i ik hükümetler tarafından kendi toprakları üzerinde gerçekle en i lemler hangi döviz cinsinden olursa olsun bütün i lemler için geçerli olmalıdır. Verginin maliyeti aktifin elde tutulma dönemine ters orantılı oldu undan spekülasyonu yava latacaktır. Hesap durumu ne kadar kısa vadeli olursa, vergi maliyeti de otomatik olarak o kadar fazla olacaktır 7. B. AMACI Tobin in önerisi, spekülasyon maliyetlerini yükseltip, kısa vadeli veya gecelik spekülasyonlardaki kar elde etme olasılı ını azaltmak amacıyla uluslararası sermaye hareketleri üzerine yüksek oranda bir i lem vergisi getirilmesidir. Böylece ülke ekonomisine spekülasyon yolu ile verilen zararlar azaltılıp, ülke merkez bankaları ulusal para birimini daha kolay koruyabilecek ve vergi geliri de elde edilebilecektir 8. Tobin vergisi gibi bir uygulama ile finansal piyasalardaki a ırı dalgalanmanın engellenmesi konusu finans ve ekonomi literatüründe uzun bir süredir tartı ılmaktadır. Bu tartı malar genel olarak, finansal araçların alım satım i lemlerine vergi getirerek piyasalardaki kısa vadeli ve spekülatif amaçlı i lemlerin engellenmesi ekseninde geli mektedir. Böyle bir vergi ile yatırımcılar kısa vadeli spekülatif i lemlerden, uzun vadeli yatırımlara do ru yönelerek, ekonomik etkinli i sa layacak ve ayrıca ülkenin vergi gelirleri artacaktır. Görü ünün öncüsü Keynes e göre, hisse senedi piyasasında uygulanacak i lem vergisi ile kısa vadeli alım ve satım i lemleri yaparak kazanç sa lamayı amaçlayan spekülatif hareketler etkilenecek ve bu tür i lemlerin hacmi daralacaktır. Ancak, temel göstergelere bakarak gerçek anlamda ve uzun vadeli alım ile yatırım yapmayı hedefleyenler ise bundan etkilenmeyecektir 9. Tobin Vergisi nde temel ve öncelikli amaç kısa dönem spekülatif i lemleri azaltmak olup; böyle bir verginin di er bir amacı da yine hükümetlerin 7 Serap DURUSOY: a.g.m. 8 Burçak TULAY - Pelin Ataman ERDÖNMEZ: Küresel Krizlere Yeni Yakla ımlar, Türkiye Bankalar Birli i Bankacılar Dergisi, Sayı: 32, Aralık 1999, s Bekir Yener YILDIRIM: Sermaye Piyasalarında lem Maliyetleri, Sermaye Piyasası Kurulu Piyasa Gözetim Ve Denetim Dairesi, Yeterlilik Etüdü, Ankara, Ekim 2002, s. 11. SAYI TAY DERG S SAYI: 54 73

4 makro ekonomik ve parasal politikalardaki etkinli inin artmasını sa layarak, vergi yükünü daha adil da ıtabilmesine olanak sa layacak bir nefes alma alanı nın yaratılmasıdır 10. Di er bir ifadeyle; spekülatif amaçlı sermaye hareketleri nedeniyle, ulusal döviz kurları ve kur politikası baskı altında olan bir hükümet, ulusal parasının de erini koruyabilmek için faiz ve kur politikalarını yönlendirirken bazı a ır maliyetlere katlanmak zorunda kalmaktadır. Bu durum, ülkeleri istihdam, büyüme ve gelir da ılımı gibi ekonomi politikası amaçlarına ula mada olumsuz etkilemektedir. Tobin Vergisi bu anlamda spekülatif baskıları azaltarak mali sigorta fonksiyonu görmektedir 11. III. TOB N VERG S N N UYGULAMA B Ç M VE ALANI Tobin Vergisi herhangi bir paranın ba ka bir para birimine dönü türülmesi i lemleri üzerine oldukça dü ük oranda bir vergi uygulanmasıdır. Verginin konusu döviz i lemleridir. Kısaca, bir ülkede yapılacak tüm döviz i lemleri üzerinden aynı oranda vergi alınmasıdır. Verginin tam ve etkin bir biçimde uygulanabilmesi için tüm dünya ülkelerince benimsenmesi gerekmektedir 12. Tobin Vergisi sadece Fransa, ili ve Malezya da çe itli biçimlerde uygulanmaktadır. Ayrıca Kanada, ngiltere, ABD, Belçika, talya, Arjantin gibi ülkeler ile Dünya Bankası, IMF, OECD, G 8, G 20 gibi uluslararası organizasyonlarda çe itli tarih ve ekillerde Tobin Vergisi ni gündemlerine almı lardır 13. Spekülatörler döviz alım - satımı i lemlerini piyasadaki çok çe itli türev araçlarıyla yapmaktadır. Türev araçların çe itlili i, spekülatörlerin bu araçları kullanarak vergiden kaçınmalarına ve spekülasyon amacıyla piyasaya girmelerine neden olabilmektedir 14. Finansal sistemdeki türev araçlarının çe itlili i, Tobin Vergisi'nin uygulanaca ı i lemlerin kapsamının belirlenmesini zorla tırmaktadır. 10 Do an GÖKBEL: Uluslararası Bir Vergi: TOB N Vergisi, ( 11 Hasan SABIR: Küreselle me Sürecinde Ekonomik Kriz ve Tobin Vergisi, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı: 170, Kasım 2002, s Nesrin YILDIRIM: Finansal Piyasaların Yeniden Düzenlenmesi: TOB N Vergisi, Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Sayı: 37, Nisan 2002, s Zeynep ARIKAN - Hatice YURTSEVER: Sermaye Hareketlerinin Vergilendirilmesine li kin Bir Öneri: Tobin Vergisi, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı: 189, Haziran 2004, s Celali YILMAZ: a.g.m., (activeline.com/active/ar iv/sayi24/döviz html). 74 SAYI TAY DERG S SAYI: 55

5 Tobin Vergisi nin zararlı olabilece i bir ba ka konu da, ticari i lemlerin maliyetlerini artırabilecek olmasıdır. Bu nedenle ticari amaçlı döviz i lemlerinin spekülatif amaçlı i lemlerden ayrı tırılması gerekmektedir. Bu tarz i lemlerin vergiden istisna tutulması yoluna gidilebilir 15. IV. TOB N VERG S N N LEH NDE VE ALEYH NDEK GÖRÜ LER Tobin Vergisi lehinde ve aleyhindeki görü ler, verginin global anlamdaki etkilerinden çok ulusal bazda yarataca ı etkilere dikkat çekmektedir. Tobin Vergisi nin uluslararası bir vergi olarak uygulanması gerekti ini belirterek, 1999 yılında parlamentosunda kabul eden ilk ülke Kanada dır 16. Tobin Vergisi, spekülasyonu caydırma etkisi, gelir sa lama fonksiyonu, mali tampon fonksiyonu ve i lem vadelerinin uzamasını sa laması açılarından savunulan bir vergidir. i. Spekülasyonu Caydırma Etkisi: Yıllık efektif oranlara dönü türüldü ünde, kısa vadeli döviz alım - satımları üzerine konulacak dü ük oranlı bir verginin spekülasyonu caydırma etkisi çok büyük olabilecektir. Örne in, vergi oranının %0,001 olması durumunda 1000 $ lık bir i lem üzerinden 1 cent vergi alınacaktır. Bu durumda dahi spekülatif amaçlı sermaye hareketlerinin hacminin dü ece i öngörülmektedir 17. ii. Gelir Sa lama Fonksiyonu: Tobin Vergisi çok dü ük oranlarda uygulansa bile önemli büyüklükte bir vergi hasılatı sa layacaktır 18. Ancak sa lanacak bu gelirin ne ekilde kullanılaca ı ve da ıtımının nasıl yapılaca ı hususu tartı ılmaktadır. Bu konudaki en somut öneri Kopenhag daki Birle mi Milletler Sosyal ler Zirvesi nde UNDP tarafından ileri sürülmü tür. UNDP %0,05 oranındaki bir verginin ortalama olarak yıllık 100 milyar $ lık bir gelir sa layaca ını ve bu gelirin i sizlik ve fakirlikle sava için kullanılabilece ini belirtmi tir 19. A a ıdaki tabloda de i ik vergi oranlarında yıllık olarak ortalama ne kadar vergi hasılatı sa lanabilece i tahmini olarak gösterilmektedir. 15 Yusuf KILD : Menkul Kıymet lem Vergisi ve Türkiye de Uygulanabilirli i, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı: 179, A ustos 2003, s Yusuf KILD : a.g.m., s Nesrin YILDIRIM: a.g.m., s Hasan SABIR: a.g.m., s Nesrin YILDIRIM: a.g.m., s. 87. SAYI TAY DERG S SAYI: 54 75

6 Vergilenebilir döviz i lemi 2 trilyon $ 240 i lem günü = 480 trilyon $ - % 20 vergi istisnası (480-96) = 384 trilyon $ - % 20 vergi kaça ı (384 96) = 288 trilyon $ - % 50 i lem hacmi kaybı ( ) = 48 trilyon $ = 48 trilyon $ efektif vergi tabanı Yıllık vergi hasılatı (milyar $) %0,5 vergi oranı %1 vergi oranı % 0,1 vergi oranı Kaynak: Celali Yılmaz; a.g.m., actiyeline.com/active/ar iv/sayi24/döviz html den alınarak tarafımızdan derlenmi tir. Dünya finans piyasalarında döviz üzerinden yakla ık olarak günde 2 trilyon $ lık i lem hacmi gerçekle mektedir. Hesaplamalar buna göre yapılmı tır. iii. Mali Tampon (Fiscal Buffer) Fonksiyonu: Tobin Vergisi'nin ulusal hükümetlerin para politikalarını uygularken döviz kuru de i ikliklerine olan ba ımlılıklarını azaltaca ı belirtilebilir. Dolayısıyla ülkeler ulusal ekonomi politikalarını belirlerken ve uygularken daha ba ımsız kararlar alabilecekler ve uygulayabileceklerdir. Bu durum, esasen spekülasyonun azaltılmasının dolaylı bir sonucu niteli indedir 20. iv. Kısa Vadeli lemlerin Maliyetlerini Artırarak lem Vadelerinin Uzamasını Sa lamak: Tobin Vergisi uygulandı ında kısa vadeli i lemlerin maliyetlerinin artmasıyla birlikte risklerinin de artıyor olması, bu tarz fonların daha uzun vadeli yatırımlara yönelerek reel sektöre olan katkılarının artmasını sa layacaktır. Tobin Vergisi ni destekleyen bir ba ka görü de, vergi uygulamasının iki a amalı olması ile ilgilidir. Spahn açılımı olarak adlandırılan görü ; istikrarın oldu u dönem ile dalgalanmaların arttı ı dönemlerde uygulanan vergi oranlarının farklı olmasını veya ek bir vergi alınmasını önermektedir. Spekülatif giri ve çıkı ların artmaya ba ladı ı dönemlerde bu uygulama ile vergi oranı artırılarak sermaye çıkı larının yarataca ı olumsuz etki en aza indirilebilecektir Celali YILMAZ: a.g.m. 21 Paul Bernard SPAHN: The Tobin Tax and Exchange Rate Stability, Finance & Development, June 1996, s SAYI TAY DERG S SAYI: 55

7 v. Vergide E itlik ve Vergide Adalet lkelerinin Sa lanması: Verginin büyük bölümünün yüksek gelirli bireylerin sermaye üzerinden elde ettikleri gelirlerinden alınması ve verginin artan oranlı yapısının sa layaca ı etkiler, vergide adalet ve e itlik ilkelerinin sa lanmasında önemli bir fonksiyon görmektedir. Ayrıca, çok uluslu irketlerin vergi dı ı kalan bir çok i lemi için de, uluslararası kurumlar vergisi tabanının olu turulmasında önemli bir i lev görebilece i ileri sürülmektedir 22. Tobin Vergisi nin lehine olan görü lerin yanı sıra, böyle bir verginin spekülatif amaçlı sermaye hareketlerini engelleyemeyece i, uygulamada çe itli sorunlar do urabilece i, vergi oranının belirsiz oldu u, mali egemenlik sorununa ve politik sorunlara neden olabilece i gibi aleyhine görü ler de bulunmaktadır. Bu görü ler kısaca a a ıdaki gibi özetlenebilir. i. Tobin Vergisi Spekülatif Amaçlı Sermaye Hareketlerini Engellemez: IMF in yaptı ı bir çalı maya göre bu verginin finansal piyasalardaki dalgalanmayı azalttı ını gösteren çok az sayıda bulgu vardır. Yani bu tür bir vergi spekülatif amaçlı sermaye hareketlerini engelleyememektedir. Ayrıca böyle bir verginin dünya çapında uygulanamaması, verginin ba arı ansını azaltmaktadır 23. ii. Tobin Vergisi nin Çe itli Uygulama Sorunları Vardır: Verginin kaçakçılı ı ve vergiden kaçınma nedeniyle böyle bir verginin uygulanmasında sorunlar çıkabilmektedir. Örne in, Tobin Vergisi gibi bir vergi dünya ölçe inde uygulanmaz ise, bu tür i lemler vergi dı ı bölgelere kayabilecektir 24. iii. Kesin Bir Vergi Oranı Belirlenemez: Verginin tüm türev i lemleri kapsaması gerekti inden, kesin bir vergi oranı belirlemek zordur. Vergi oranlarının kesin olarak belirlenmesi sorunlara neden olacaktır. Yüksek oran belirlenmesi halinde finansal piyasaların daralmasına ya da daha büyük vergi kaçırma çabalarına neden olabilecek; dü ük oranda uygulanması halinde ise spekülatif hareketler üzerindeki caydırıcı etkisi dü ük olacaktır 25. iv. Mali Egemenlik Sorunu: Vergi ulusal sınırlar içinde de il de uluslararası bir uygulamaya konu olursa egemenlik tartı malarına neden olabilir. Tobin Vergisi temelde, verginin uygulamaya sokulması ile kar ıla ılabilecek 22 Hale BALSEVEN: Dünya Uygulamalarında ve Türkiye de Finansal Piyasalardaki lem Vergileri, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı: 265, Eylül 2003, s Janet G. STOTSKY: Why a Two Tier Tobin Tax Want Work, Finance & Development, June 1996, s ükrü KIZILOT Mustafa DURMU : Ekonomik Krizler Ve Kamu Maliyesi, Kriz Ve IMF Politikaları, Editör: Ömer Faruk ÇOLAK; Alkım Yayınevi, stanbul, 2002, s Aysel ARIKBO A : a.g.m. SAYI TAY DERG S SAYI: 54 77

8 teknik problemlerden çok, verginin uygulanmasına kar ı do an direncin yarataca ı politik kaygılar nedeniyle ele tirilmektedir. Bu konudaki en önemli engellerden biri de dünya çapında finans sektörünün vergilendirilmeye kar ı gösterdi i tepkidir 26. v. Politik Sorun: Tobin Vergisi nin konusu döviz i lemleridir. Dünyada günlük ortalama 2 trilyon $ lık döviz i lemi yapılmaktadır. Bu i lemlerin sadece %86 sı dokuz ülkede (sırasıyla; ngiltere, ABD, Japonya, Singapur, sviçre, Hong Kong, Almanya, Fransa, Avustralya) gerçekle mektedir. Böyle bir uygulama, üzerine vergi konulan i lemlerin hacmini daraltabilece inden, bu tür i lemlerin çok büyük miktarda yapıldı ı ülkeler vergiye kar ı direnmektedirler 27. V. TOB N VERG S N N TÜRK YE DE UYGULANAB L RL Türkiye yakın zamanda ya adı ı krizler ile finansal piyasalarının ne kadar kırılgan oldu unu bir kez daha göstermi tir. Özellikle 1980 sonrası finansal liberizasyon politikalarıyla dı a açılımını hızlandıran Türkiye nin 1989 yılında sermaye hareketlerini serbest bırakması ile birlikte izledi i sıcak para politikası kırılganlı ı artırmı tır. Çünkü sıcak parayı çekebilmek için yüksek faiz dü ük kur politikaları uygulanarak kur faiz arbitrajı yaratılmı tır. Dü ük kur ise sürekli olarak cari açık ve buna ba lı olarak ödemeler dengesi sorununu olu turmu tur. Bu dönemde süreklilik arz eden cari açık ile olu an ödemeler dengesi sorunu ve buna ba lı olarak artan dı borç stoku, ekonomide tıkanmaları ve sermaye kaçı ı ile ba layıp devalüasyonla son bulan krizleri istikrarlı bir hale getirmi tir. Türkiye de sermaye hareketleri cari açık ve devalüasyona neden olarak finansal piyasalarda krize yol açmaktadır. Dolayısıyla, sermaye hareketleri bir ekilde denetlenmeli ve çıkı ı engellenmeli ya da çıkı lardaki etkiler hafifletilmelidir. Sermaye hareketlerinin kontrolü ile döviz kuru ve faiz oranları üzerindeki baskı azalaca ından, hem cari açık problemi hafifleyecek, hem de yüksek reel faizin nedeni ve sonucu olan kamu dengesizli i giderilebilecektir. Bu amaçla Tobin Vergisi Türkiye için bir çözüm olabilir; ancak, uygulamanın faydaları yanında bir takım zararları da olabilir. Örne in, sermaye giri ini ters yönde etkileyebilir. Çünkü böyle bir vergi, risk maliyetini artırmakta ve bu tür i lemlerden elde edilen karı daraltmaktadır. Ancak spekülatif amaçlı sermaye giri inin azalması nedeniyle kurun istikrarlı bir yapıya oturması ve kriz riskinin azalması; uzun vadeli do rudan sermaye giri ini te vik edebilir. 26 Aysel ARIKBO A : a.g.m. 27 Hasan SABIR: a.g.m., s SAYI TAY DERG S SAYI: 55

9 Tobin Vergisi ne benzer bir verginin Türkiye'de halen uygulanmakta oldu u belirtilebilir. öyle ki, 1984'de büyük kısmı iptal edilen Gider Vergileri Kanunu'nun halen yürürlükte olan maddelerine göre, döviz alım satımları üzerinden %0,1 oranında Kambiyo Muameleleri Vergisi alınmaktadır. Ülkemizde kayıt dı ı i lemlerin boyutu ve parasal hareketlerin iz bırakmadan takibinin kolaylı ı dikkate alındı ında, bu vergiden sa lanan yıllık hasılatın vergi potansiyelinin çok altında kaldı ı görülmektedir. Dolayısıyla, vergi potansiyelini tam olarak kavrayamayan ve beklenilen vergi hasılatını yaratmaktan uzak olan Kambiyo Muameleleri Vergisi'nin, Tobin Vergisi'nin alternatifi olamayaca ı görülmektedir. Türkiye'de a ırı dalgalı olan MKB'deki i lemler üzerine de dü ük oranlı bir i lem vergisi getirilmesi tartı ılmı ; ancak, böyle bir vergi yürürlü e konulamamı tır 28. Türkiye de uygulanabilecek bir Tobin Vergisi a a ıda belirtilen özellikleri ta ımalıdır; Vergi, sadece sermaye çıkı larından alınmalı, sermayenin yurt içine giri inden alınmamalıdır. Ayrıca vergi kısa vadeli i lemlerden alınmalı ve belli bir süre yurt içindeki bir finansal araca ba lanan sermaye vergiden istisna tutulmalıdır. Nitekim benzeri bir uygulama Malezya tarafından 1997 Asya Krizi sırasında kısa bir süre için uygulanmı ve ba arı elde edilmi tir (böyle bir verginin uzun dönem uygulanmasının ne tür bir etki yarataca ı tam olarak bilinmemektedir) 29. Vergi bütün i lemleri kapsamalıdır. Her türlü türev i lem vergi kapsamına alınmalıdır. Do rudan yabancı sermaye yatırımları vergiden istisna tutulmalı veya oran %0 olmalıdır. Spekülatif amaçlı yatırımlar için süreye göre de i en oranlar uygulanmalıdır (Örne in; 6 aya kadar olan portföy yatırımları için %0.1, 6 aydan uzun portföy yatırımları için %0.05, bir yıldan daha uzun portföy yatırımları için %0.02 ve 18 aydan daha uzun portföy 28 Celali YILMAZ: a.g.m. 29 Hüseyin EN - Abdullah KESK N - Ersan ÖZ: Tobin Vergisi Spekülatif Amaçlı Sermaye Hareketlerini Önlemede Bir Çözüm Olabilir mi?, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı: 190, Temmuz 2004, s SAYI TAY DERG S SAYI: 54 79

10 yatırımları için %0 eklinde). Bu sayede, spekülatif amaçlı kısa vadeli yabancı sermaye cezalandırılırken, uzun vadeli yatırımlar te vik edilmi olmaktadır. Bu tür bir uygulama denetim açısından da kolaylık sa lar. Çünkü daha az vergi ödemeyi amaçlayan yabancı sermaye, ülkedeki kalı süresini ispatlamak isteyece inden giri ve çıkı tarihleri ile ilgili belge düzenine dikkat edecektir. Spekülatif amaçlı yatırımlar için dü ünülebilecek bir di er yöntem 1991 yılında ili de uygulanan, belirli süreler için bankalarda zorunlu kar ılık bulundurulması zorunlulu udur 30. Ayrıca Bakanlar Kuruluna vergi oranlarını belli bir oranda artırma ya da azaltma yetkisi verilebilir. Anayasamızın 73. maddesinde verilen yetki bu vergi için de uygulanabilmelidir. Böylelikle olu abilecek bir dalgalanmada sermaye çıkı ının engellenmesi için anında müdahale edilebilir. Yurtiçi ve yurt dı ı bankalar arası döviz i lemlerini denetleyecek bir bilgi i lem a ı kurulmalı ve TCMB veya BBDK gibi bir organa tam yetki verilerek denetim sa lanmalıdır. Bu sayede yurda giri yapan yabancı sermayenin yurt içinde ne kadar kaldı ı takip edilebilir. Elde edilen vergi geliri kamu bütçesi dı ında ayrı bir fonda toplanarak TCMB nin rezervlerine eklenmeli ve kurun istikrarı için kullanılmalıdır. Bu sayede uluslararası kurulu lar (WB, IMF gibi) ile di er ülkelerin böyle bir vergi uygulaması nedeniyle do abilecek tepkileri kısmen de olsa önlenebilir. Belirtilen çerçevede uygulanacak bir vergi, uluslararası bir uygulama içermese bile, ba arı ansı yüksek olabilir. Çünkü kısa vadeli i lemlerin do rudan sermaye giri inden ayrılarak vergilendirilmesi do rudan sermaye giri ini olumsuz etkilemeyece i gibi, kurun istikrara kavu ması ve kriz riskinin azalması, do rudan sermaye giri inde olumlu bir etki yaratabilecektir. VI. SONUÇ 1990 lı yıllarda ya anan krizler, Tobin in ileri sürdü ü ve adının verildi i sermaye hareketlerine yönelik global bir vergi uygulamasını yeniden gündeme getirmi tir. Vergi, genel olarak spekülatif amaçlı sermaye hareketlerinin maliyetini 30 Hüseyin EN - Abdullah KESK N - Ersan ÖZ: a.g.e., s SAYI TAY DERG S SAYI: 55

11 artırdı ı ve caydırıcı bir etki yarattı ı için, bu tür i lemlerin neden oldu u dalgalanmaların önüne geçilece i ileri sürülmektedir. Ancak verginin tüm dünyada aynı biçimde ve oranda uygulanması, oranının belirlenmesi, vergi kaçakçılı ı ve vergiden kaçınma gibi bazı teknik güçlüklerinin yanı sıra, ulusal egemenlik ve finans piyasalarına hakim ülkelerin kar ı çıkmaları gibi politik güçlükleri de bulunmaktadır. Böyle bir verginin Türkiye de uygulanabilirli i tartı ılmalıdır. Ancak son yıllarda ya anan krizler Ülkemizdeki finansal piyasaların ne kadar kırılgan oldu unu ve bu tarz sermaye hareketlerinin ülke ekonomisine ne kadar büyük zararlar verdi ini göstermektedir. Dolayısıyla Tobin Vergisi nin Türkiye de piyasa artlarına göre ve uluslararası alanda tepki çekmeyecek bir biçimde uygulanması önerilebilir. KAYNAKÇA ARIKAN, Zeynep YURTSEVER, Hatice: Sermaye Hareketlerinin Vergilendirilmesine li kin Bir Öneri: Tobin Vergisi, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı: 189, Haziran ARIKBO A, Aysel: Tobin Vergisi Önerisi, stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi Maliye Güncesi, Sayı: 7, Ekim 2001, ( html). BALSEVEN, Hale: Dünya Uygulamalarında ve Türkiye de Finansal Piyasalardaki lem Vergileri, Vergi Dünyası Dergisi, Sayı: 265, Eylül DURUSOY, Serap: Finansal Liberalle menin Sorgulanmasının Nedenleri, Dı Ticaret Dergisi, Sayı: 18, Temmuz 2000, ( GÖKBEL, Do an: Uluslararası Bir Vergi: TOB N Vergisi, ( GÖKTA, Abdulkadir: Küreselle me Ve Vergi Gelirlerinin Bile imine Etkileri, Sermaye Hareketlerinin Vergilendirilmesi Önerisi I, Yakla ım Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 89, Mayıs SAYI TAY DERG S SAYI: 54 81

12 GÖKTA, Abdulkadir: Küreselle me Ve Vergi Gelirlerinin Bile imine Etkileri, Sermaye Hareketlerinin Vergilendirilmesi Önerisi II, Yakla ım Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 90, Haziran KILD, Yusuf: Menkul Kıymet lem Vergisi ve Türkiye de Uygulanabilirli i, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı: 179, A ustos KIZILOT, ükrü DURMU, Mustafa: Ekonomik Krizler Ve Kamu Maliyesi, Kriz Ve IMF Politikaları, Editör: Ömer Faruk Çolak, Alkım Yayınevi, stanbul, SABIR, Hasan: Küreselle me Sürecinde Ekonomik Kriz ve Tobin Vergisi, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı: 170, Kasım EN, Hüseyin KESK N, Abdullah ÖZ, Ersan: Tobin Vergisi Spekülatif Amaçlı Sermaye Hareketlerini Önlemede Bir Çözüm Olabilir mi?, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı: 190, Temmuz SPAHN, Paul Bernard.: The Tobin Tax and Exchange Rate Stability, Finance & Development, June STOTSKY, Janet G.: Why a Two Tier Tobin Tax Want Work, Finance & Development, June TANZI, Vito: Globalization and the Work of Fiscal Termites, Finance & Development, Vol:38, No:1, March 2001 (Çeviren: Hüseyin EN: Globalle me ve Vergilemedeki Mali Bo luklar, Vergi Dünyası, Sayı:241, Eylül ). TULAY, Burçak ERDÖNMEZ, Pelin Ataman: Küresel Krizlere Yeni Yakla ımlar, Türkiye Bankalar Birli i Bankacılar Dergisi, Sayı: 32, Aralık YILDIRIM, Bekir Yener: Sermaye Piyasalarında lem Maliyetleri, Sermaye Piyasası Kurulu Piyasa Gözetim Ve Denetim Dairesi, Yeterlilik Etüdü, Ankara, Ekim YILDIRIM, Nesrin: Finansal Piyasaların Yeniden Düzenlenmesi: TOB N Vergisi, Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Sayı: 37, Nisan YILMAZ, Celali: Döviz Kuru stikrarının Sa lanmasında Vergi Politikasından Yararlanılması: Tobin Vergisi, Active, Bankacılık ve Finans Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 24, Mayıs - Haziran 2002, ( iv/sayi24/ döviz html). 82 SAYI TAY DERG S SAYI: 55