KÖKLER 1. İsim (Ad) Kökleri

Transkript

1 KÖKLER 1. İsim (Ad) Kökleri Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.» at, bel, göz, kan, kül, o, pek, siz, sol, yol, araba, kitap» içimizden sözcüğünün anlamlı en küçük parçası iç sözcüğüdür. Ancak burada bahsedilen içmek fiili değil, bir şeyin içidir. Bu yüzden içimizden sözcüğünün kökü isim köküdür.» İsim kökleri -mak / mek mastar ekini almazlar. kalemlik sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü kalem sözcüğüdür. kalem sözcüğüne -mek veya -mak eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle kalem sözcüğü ad köküdür.» Yansıma kökler de isim köklerinden sayılır. cız, çat, fıs, güm, pat, şar, vız 2. Fiil (Eylem) Kökleri İş, oluş veya durum bildiren köklere fiil kökü denir. Fiil kökleri -mak / mek mastar ekini alabilen köklerdir.» aç-, at-, çiz-, del-, gel-, kal-, tak-, yık-, yüz-» sevgi sözcüğünün kökü sev dir. sev sözcüğüne -mek ekini getirdiğimizde sevmek olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için sev- fiil köküdür ve sevgi fiil köklü bir sözcüktür.

2 » solungaç sözcüğünün kökü olan solu sözcüğü -mak eki alarak solumak olabilir. Bu nedenle solungaç sözcüğü fiil köklüdür. NOT: Fiil köklerini ad kökleri gibi tek başına yazıp söyleyemeyiz. Mastar durumundaki fiil köklerinin sonuna ya kısa çizgi ( ) konur ya da mak, mek mastar eki getirilir. Fiilin sonuna konan kısa çizgi ( ), mak, mek diye okunur. Örneğin yırt fiil kökü yırtmak olarak okunur. Bir sözcüğün kökünün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu bulmanın en kolay yolu sözcüğün köküne -mak / mek mastar eki getirip denemektir. gözlük kökü göz dür mastar eki eklersek gözmek olur gözmek sözcüğü anlamsız olduğu için göz isim köküdür. geçit kökü geç tir mastar eki eklersek geçmek olur geçmek sözcüğü anlamlı olduğu için geç fiil köküdür. Yalnız bunu yaparken aşağıda anlatacağımız sesteş ve ortak kök özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekir. 3. Sesteş Kökler Yazılışları aynı olmasına rağmen anlamları ve türleri farklı olan köklere sesteş kök denir.» Bahçeye büyük bir çukur kazın. cümlesindeki kazın sözcüğünün kökünü incelediğimizde kökün mastar eki alabildiğini görüyoruz. Bu nedenle sözcüğün kökü fiildir.» Hayvanat bahçesindeki kaz elini ısırmış. Burada ise yukarıda fiil kökü olarak kullanılan kaz sözcüğünün isim kökü olarak kullanıldığını görüyoruz. Çünkü burada sözü edilen kümes hayvanı olan kazdır NOT: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz. SESTEŞ KÖK İSİM FİİL gül gül çiçek, bitki gül- gülümsemek yaz yaz mevsim adı yaz- yazı yazmak kan kan damarlarımızdaki kırmızı sıvı kan- inanmak, aldanmak var var mevcut, bulunan var- ulaşmak, erişmek ARALARINDA ANLAM İLGİSİ YOK

3 4. Ortak Kökler Hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklere ortak kök denir. Ortak kökler arasında anlam ilişkisi vardır. ORTAK KÖK İSİM FİİL göç > göç göç- tat > tat tat- şiş > şiş şiş- boya > boya boya- ARALARINDA ANLAM İLGİSİ VAR Sesteş kök ile ortak kök arasındaki fark: Sesteş kökler arasında anlam ilişkisi bulunmazken ortak kökler arasında belirgin bir anlam ilişkisi vardır. Kökün Özellikleri 1-) Kök, Sözcüğün Başındadır Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler sona gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başındadır. 2-) Kök, Ek Alırken Yapısal Değişikliğe Uğramaz Kök, tâbi olunan; ek, tâbi olan öğedir. Başka bir deyişle Türkçede, kök sabit kalır, ek köke uyum sağlamaya çalışır. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. Ancak bu olayın bozulduğu birkaç istisnai durum vardır: Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar: ben -> bana sen -> sana EK Sözcüklerin cümle içindeki görevlerini belirtmek ya da sözcüklerde yeni sözcük üretmek amacıyla kullanılan seslere / hecelere ek denir. Sözcüklere cümlede görev yüklenirken ve onlardan yeni sözcükler türetilirken öncelik yapım eklerinindir. Yapım eklerinin üzerine çekim ekleri gelir. Ama bir iki ek haricinde çekim ekinin üzerine yapım eki getirilemez.» Türkçede ekler, ünlü uyumu kurallarına uyarlar. Bu yüzden eklendikleri hece ya da sözcükteki ünlülere göre ses değişimine uğrarlar. Örneğin, belirli geçmiş zaman kipi eki bu bağlamda (-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü) olarak karşımıza çıkar. Ancak -yor, -ken, -ki, - leyin, -mtrak ve -gil ekleri ses değişimine uğramaz.

4 » Ekler kendilerinden önceki sözcüklere bitişik yazılır. Yalnız, mi soru eki her zaman ayrı yazılır. Ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana başlıkta incelenir: 1. Yapım Ekleri Sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Kısacası yapım eki, adından da anlaşılacağı gibi, sözcüklerden yeni sözcük yapım işini yapar. Yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir. Yapım ekleri dörde ayrılır: 1.1. İsimden İsim Yapım Ekleri İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler yapan eklerdir.» tuz İsim kök - luk İsimden İsim Yapım Eki» sanat İsim kök - çı İsimden İsim Yapım Eki» vatan İsim kök - daş İsimden İsim Yapım Eki» et İsim kök - çil İsimden İsim Yapım Eki» -lik: zeytinlik, şekerlik, suluk, insanlık, kardeşlik» -li: köylü, nişanlı, renkli, mavili, bilgili, görgülü» -siz: evsiz, huysuz, akılsız, işsiz, parasız» -cil: evcil, otçul, bencil» -cık: kızılcık, arpacık, kulakçık, kitapçık» -daş: meslektaş, vatandaş, arkadaş, sesteş» -inci: üçüncü, beşinci» -msı: acımsı, ekşimsi» -sal: kumsal, evrensel» -ıt: yaşıt» -tı: horultu cıvıltı 1.2. İsimden Fiil Yapım Ekleri İsim kök veya gövdelerine gelerek fiil oluşturan eklerdir.» garip Fiil kök - se- İsimden Fiil Yapım Eki» kan Fiil kök - a- İsimden Fiil Yapım Eki» şaka Fiil kök - laş- İsimden Fiil Yapım Eki» yaş Fiil kök - ar- İsimden Fiil Yapım Eki

5 » -le: başla-, suçla-, sula-, terle-» -al: azal-, çoğal-, düzel-» -l: doğrul-, sivril-» -a: kana-, yaşa-, türe-, boşa-» -da: fısılda-, horulda-, gürülde-» -at: yönet-, gözet-» -kır: fışkır-, haykır-» -lan: evlen-» -laş: şakalaş-, dertleş-, çocuklaş-» -(a)r: morar-, karar-, yaşar-» -se: önemse-, garipse Fiilden İsim Yapım Ekleri Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim türeten eklerdir.» as Fiil kök - kı Fiilden İsim Yapım Eki» sev Fiil kök - gi Fiilden İsim Yapım Eki» kork Fiil kök - u Fiilden İsim Yapım Eki» süz Fiil kök - geç Fiilden İsim Yapım Eki» -im: seçim, üretim, bölüm, çözüm, verim» -gi: vergi, sevgi, görgü, bilgi, örgü, sergi, algı, atkı» -gın: dalgın, kızgın, bilgin, durgun, salgın» -ı / -i: yazı, doğu, batı, gezi, tartı» -ıcı / -ici: yırtıcı, satıcı, yapıcı, geçici, kurucu» -ca: düşünce, eğlence» -ecek: giyecek, yakacak, açacak» -ak: yatak, kaçak, durak,» -ga: bölge, bilge, süpürge,» -gan: çalışkan, unutkan, çekingen» -gıç: bilgiç, dalgıç, başlangıç» -ik: kesik, açık, göçük, kırık» -ın / -in: yığın, akın, tütün, ekin,» -nç: gülünç, basınç,» -ıntı: esinti, çıkıntı, döküntü,» -(e)r: gelir, gider, okur,» -maca: bulmaca, kesmece» -sel: görsel, uysal, işitsel» -anak: gelenek, görenek, olanak, seçenek» -ış: dikiş, yürüyüş» -ıt: geçit, yakıt, ölçüt» -ma: dondurma, danışma» -mak: çakmak, ekmek» -tı: belirti, kızartı 1.4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

6 Fiil kök veya gövdelerine gelerek yeni fiiller türeten eklerdir.» kov Fiil kök - ala- Fiilden Fiil Yapım Eki» gez Fiil kök - dir- Fiilden Fiil Yapım Eki» taşı Fiil kök - n- Fiilden Fiil Yapım Eki» üşü Fiil kök - t- Fiilden Fiil Yapım Eki» -t: yürüt-, anlat-, ağlat-» -(a)r: kopar-, çıkar-, uçur-, düşür-» -dır: yazdır-, açtır-, bıktır-, sordur-» -(ı)l: atıl-, yazıl-, çözül-, sorul-» -(ı)n: taran-, yıkan-, silin-, alın-» -ele: kovala-, itele-» -ı: kazı-, sürü-» -msa: anımsa-, gülümse- 2. Çekim Ekleri Sözcüklerin çekimlenerek değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir. Çekim ekleri, kelimenin biçimini değiştirir; anlamını değiştirmez. Eklendiği sözcüğe yeni bir anlam kazandırmaz. Çekim ekleri, sözcüklerin diğer sözcüklerle bağ kurmasını; sözcüklerinin cümlede görev almasını; hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri sözcüklerin cümle kuruluşunu gerçekleştirmesini sağlar. 2. tekil kişi emir kipiyle kurulan tümcelerin (Atla. Koş. Bak. Ye. ) haricinde hiçbir tümce, çekim eki olmadan kurulamaz. Okul git > Okul-a git-(i)yor-um Okula gidiyorum. Ağaç dal kır > Ağaç-ın dal-ı-(n)ı kır-dı-lar Ağacın dalını kırdılar. Çekim ekleri, getirildikleri kelimenin türüne göre, isim (ad) çekim ekleri ve fiil (eylem) çekim ekleri olmak üzere iki öbekte incelenir: 2.1. İsim (Ad) Çekim Ekleri İsimlerin ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, eylemlere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir. İsim çekim ekleri şunlardır: 1. Çokluk Eki 2. Durum (Hâl) Ekleri 3. İlgi (Tamlama) Ekleri

7 4. İyelik (Aitlik) Ekleri 5. Eşitlik Ekleri Çokluk (Çoğul) Eki (-lar / -ler) İsimlerin sayı bakımından birden çok olduğunu belirtir.» Martılar kanat çırptı gökyüzüne.» Şehirler beton yığınına döndü. NOT: Çokluk eki, eklendiği sözcüğe çokluk anlamı dışında farklı anlamlar da kazandırır.» Türkler köklü milletlerdendir. ( millet anlamı)» Beş yaşlarında bir çocuğu var. ( yaklaşık anlamı)» Bu akşam Bülent Beyler bize gelecekler. ( aile anlamı)» Sabahları spor yaparım. ( her anlamı) Durum (Hâl) Ekleri (-i, -e, -de, -den) İsimlere belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma anlamı katan eklerdir. Dört başlıkta incelenir: a) Belirtme durumu eki (-i / -ı / -u / -ü) Eylemdeki işten, hareketten, oluştan etkilenen varlığı belirtir. Bu eki alan sözcük, cümlede belirtili nesne olur.» Evi boyadım.» Avcı balığı yakaladı.» Külü üstüme savurdu.» Türkçede iki tane -i eki vardır: -i: belirtme durumu eki: Kalem-i aldı. (Neyi aldı?) -i: iyelik eki: (onun) kalem-i b) Yönelme durumu eki:(-e / -a) İsme getirilen -a, / -e hâl ekidir.» Hafta sonu pazara gittim.» Erikleri üç liraya aldım.» Sabaha dönerim.

8 c) Bulunma durumu eki: (-de / -da / -te / -ta) İsimlere -da / -de / -ta / -te ekleri getirilerek yapılır. Durum, zaman ve yer bildirir.» Defterimi evde unuttum.» Yetmişinde kadından ne istedin?» Kitabı bir solukta okudum.» Okullar bu yıl da eylülde açılacak. UYARI: Bulunma durumu eki, bağlaç olan de / da ile karıştırılmamalıdır. Bulunma durumu eki olan -de / -da birleşik; bağlaç ve ilgeç olan de / da ise daima ayrı yazılır.» Telefonum kardeşimde kaldı.» Sinemaya kardeşim de gelmek istiyor. d) Ayrılma (Çıkma) durumu eki: (-den / -dan / -ten / -tan) İsimlere -dan / -den / -tan / -ten ekleri getirilerek yapılır. Yer, zaman, sebep ve karşılaştırma bildirir.» O, yemeğini her gün evden getirir.» Sıcaktan bayıldı. Yorgunluktan uyuyakalmış.» Kardeşinden daha çalışkan.» İzmir e akşamdan gidelim İlgi (Tamlama) Ekleri (-ın / -in / -un / -ün) Bir ismi başka bir isimle ilgili hale getirir; isimleri isimlere bağlar. Bu ek 1. tekil ve 1. çoğul şahıs için -im şeklindedir: ben-im, biz-im» Belirtili isim tamlaması kurar:» Bebeğin yüzü çok sevimli.» Kardeşim benim kalemimi almış İyelik (Aitlik) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri) İsimlere gelerek onların kime veya neye ait olduğunu belirten eklerdir. Şahıslara göre çekimlenir.

9 (benim) defterim (senin) defterin (onun) defteri (bizim) defterimiz (sizin) defteriniz (onların) defterleri» Evimizin küçük bir bahçesi var.» Gömleğimin düğmesi kopmuş. UYARI: İyelik eklerini belirtme hal eki ile karıştırmamak gerekir.» Evi yeni aldık. (o evi)» Evi çok büyükmüş. (onun evi) Bu iki sözcükte de -i eki var. Hangisi iyelik, hangisi hâl anlamak için şu soruyu sorabiliriz: Kimin evi? Bu soruyu sorduğumuzda ikinci cümlenin cevap verdiğini ve Onun evi büyükmüş. şeklinde söylenebildiğini görüyoruz. Öyleyse -i eki ikinci cümlede iyelik eki, birinci cümlede ise Neyi aldık? sorusuna cevap verdiğinden -i hâl eki olarak kullanılmıştır. Ayrıca -i eki almış sözcüğün başına onun sözcüğü getirerek de bunu anlayabiliriz. (Onun) Evi yeni aldık. olmuyor, ama (Onun) Evi çok büyükmüş. oluyor. Demek ki ikinci cümledeki -i eki, iyelik ekidir Eşitlik Ekleri (-ca / -ce / -ça / -çe) Eşitlik ekleri, isim soylu sözcüklere gelerek onlara çeşitli anlamlar katarlar.» Böyle çocukça davranmamalısın. (benzerlik)» Ailece tatile gittik. (topluluk, birlikte)» Benden boyca uzunsun. (karşılaştırma, bakımından)» Bence sen de haklısın. (görelik, kanaat)» Masraflarınız şirketimizce karşılanacak. (tarafından) 2.2 Fiil (Eylem) Çekim Ekleri Fiiller, çekimli hâlde kullanılır. İkinci tekil kişi emir çekimi hariç bütün eylemler çekim eki alarak kullanılır. Fiil çekim ekleri, fiil kök veya gövdelerine eklenerek, fiillerin zamanını,

10 yapılış şeklini ve şahsını (eylemi yapan kişiyi) belirtirler. Eylem çekim eklerini 2 temel grupta sınıflandırabiliriz: 1) Kip ekleri a) Bildirme (zaman) kipi ekleri b) Dilek kipi ekleri 2) Kişi (şahıs) ekleri Kip Ekleri Eylemin gösterdiği kılış, durum veya oluşun zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına kip adı verilir. a) Bildirme (Haber) Kipi Ekleri Eylemin gerçekleşmesi, zaman kavramı içinde mümkündür. Zaman içinde eylem ya gerçekleşmiştir, ya gerçekleşmektedir ya da sözün söylenmesinden sonraki bir zaman diliminde gerçekleşecektir. Eylemlerin gerçekleşme zamanını bildirmek için kip ekleri kullanılır. Dilimizde 4 temel zaman vardır, bunlar: 1) Geçmiş zaman a) Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman b) Öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman 2) Şimdiki zaman 3) Gelecek zaman 4) Geniş zaman (Tüm zamanları kapsar.) Eylemlerde Zaman 1- Geçmiş Zaman Eki (-di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü / -mış, -miş, -muş, -müş) Eylemin geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. Bilinen (görülen / belirli) geçmiş zaman ve öğrenilen (duyulan / belirsiz) geçmiş zaman olmak üzere ikiye ayrılır. a- Bilinen (Görülen / Belirli) Geçmiş Zaman Eki (-di, -dı, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü) Görülen, tanık olunan, bilinen veya yapıldığından emin olunan geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.

11 » Dün tüm ödevlerimi bitirdim. (Bilinen)» Ellerini güzelce yıkadı. (Görülen, tanık olunan)» Ayak sesleri yaklaşıyor, geldiler. (Duyularla kesinleşmiş)» Cumhuriyet 1923 te kuruldu. (Bilimsel kesinlik) b- Öğrenilen (Duyulan / Belirsiz) Geçmiş Zaman Eki (-mış, -miş, -muş, -müş) Görülmeyen, başkasından duyulan veya bittikten sonra fark edilen geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.» İstanbul a dün epeyce kar yağmış. (Başkasından öğrenilmiş.)» Ben görmeyeli epey büyümüşsün. (Sonradan fark edilmiş.)» Keloğlan bir de bakmış ki (Masal üslubu. Masal ve fıkra anlatım biçiminde de başkasından öğrenilme anlamı vardır.) 2- Şimdiki Zaman Eki (-yor, -(i)yor, -(ı)yor, -(ü)yor, -(u)yor) Halen yapılmakta olan, henüz tamamlanmamış bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır.» Bahçede çiçekleri suluyor.» Bu problemi bir türlü çözemiyorum 3- Gelecek Zaman Eki (-ecek, -acak) Gelecek zaman içerisinde bir eylemin bildirilmesinde kullanılır.» Yarın hastaneye gideceğim.» İşe yarın başlayacaksın.» Bu toplantıya onu çağırmayacağız. 4- Geniş Zaman Eki (-r, -(i)r, -(ı)r, -(ü)r, -(u)r, -(e)r, -(a)r) Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığının bildirilmesinde ve genel yargıları anlatmakta kullanılır.» Akşamları kitap okurum.» Her yaz köyümüze gideriz.» Dünya, Güneş in etrafında döner.

12 Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden çok farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki -maz, -mez şeklinde kullanılır. geldim > gelmedim gelirim > gelmem gelirsin > gelmezsin gelir > gelmez gelirsiniz > gelmezsiniz geliriz > gelmeyiz gelirler > gelmezler b) Dilek Kipi Ekleri Bir dileği, bir isteği, tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur. Dilek kipleri dörde ayrılır, bunlar: 1) Gereklilik kipi 2) Şart kipi 3) İstek kipi 4) Emir kipi 1- Gereklilik Kipi (-meli / -malı) Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu ifade eder.» Ödevlerini zamanında yapmalısın.» Saha çok çalışmalıyım.» Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katabilir.» İstanbul a varmış olmalı. (ihtimal) 2- Koşul (Şart) Kipi (-se / -sa) Fiil kök veya gövdesine gelerek söz konusu olan işin dileğe ve şarta bağlı olduğunun bildirilmesini sağlar.

13 » Bu akşam sinemaya gitsek. (dilek)» Ödevlerini bitirsen dışarı çıkmana izin verebilirim. (şart) 3- İstek Kipi (-e / -a) Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar. Cümle içerisinde genelde -elim, -eyim şeklinde kişi eklerini almış haliyle karşımıza çıkar.» Eğri oturup, doğru konuşalım.» Doğum günüme eski arkadaşlarımı da çağırayım. 4- Emir Kipi ( ) Eylemin yapılması gerektiğini emir şeklinde bildirir. Emir kipinin eki yoktur, kişi ekleriyle çekimlenir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Biraz acele edin. Bu konuyu sessizce dinleyin. Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz Kişi (Şahıs) Ekleri Fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi eklerin, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelirler.» Bugün bir saat kitap okudum. cümlesinde okumak fiiline getirilen -m eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi ben) yapıldığını bildirmektedir.» Bu konuyu sessizce dinleyin.» Kapalı alanlarda sigara içmeyiniz. Kişi (şahıs) fiil - kip - kişi eki Kişi (şahıs) fiil - kip - kişi eki 1. tekil kişi (ben) Gel di m 1. tekil kişi (ben) Oku malı y ım 2. tekil kişi (sen) Gel di n 2. tekil kişi (sen) Oku malı sın 3. tekil kişi (o) Gel di 3. tekil kişi (o) Oku malı 1. çoğul kişi (biz) Gel di k 1. çoğul kişi (biz) Oku malı y ız

14 2. çoğul kişi (siz) Gel di niz 2. çoğul kişi (siz) Oku malı sınız 3. çoğul kişi (onlar) Gel di ler 3. çoğul kişi (onlar) Oku malı lar GÖVDE Her türemiş sözcük bir gövdedir. Gövde, köke yapım eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. Gövde, ad gövdeleri ve eylem gövdeleri olarak ikiye ayrılır: 1. İsim (Ad) Gövdeleri a) Addan yapılan ad gövdeleri (Ad Kökü) + (Yapım Eki) = (Ad Gövdesi) ev-li, kuş-çu, yol-suz, baş-lık b) Eylemden yapılan ad gövdeleri (Eylem Kökü) + (Yapım Eki) = (Ad Gövdesi) bak-ıcı, yak-ıt, koş-u, dur-ak 2. Fiil (Eylem) Gövdeleri a) Addan yapılan eylem gövdeleri (Ad Kökü) + (Yapım Eki) = (Eylem Gövdesi) baş-la-, kan-a-, dara-l-, yön-el- b) Eylemden yapılan eylem gövdeleri (Eylem Kökü) + (Yapım Eki) = (Eylem Gövdesi) yak-tır-, silk-ele-, sür-ü-, yık-ı-l-

15 Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, bütün gövdeler, kök durumundaki sözcüklere yapım eki getirilerek oluşturulmuştur. Bu gövdelere de yapım ekleri getirilerek yeni gövdeler oluşturulabilir: göz-et -> gözet-im, gözet-lebak-ıcı -> bakıcı-lık silk-ele -> silkele-(y)-ici Yapı Bakımından Sözcükler 1. BASİT KELİMELER Yapım eki almamış sözcüklerdir. Bu tür sözcükler çekim eki alabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök durumunda bulunur.» Ağacın dalına kuşlar kondu. Bu cümlede eklerin tamamı çekim ekidir. Dolayısıyla bu cümledeki tüm sözcükler basit yapılıdır.» Masasında kitaplar vardı. Bu cümledeki bütün isimler yapım eki almadıkları için basit yapılıdır.» Kış bu yıl erken geldi. Bu cümlede altı çizili fiil basit yapılıdır. 2. TÜREMİŞ KELİMELER Kök ya da gövdelere yapım eki getirilerek oluşturulan yeni sözcüklerdir. Türemiş sözcükte en az bir tane yapım eki bulunur. Türemiş sözcüklere gövde de denir. (Türemiş Sözcük) = (Kök) + (Yapım Eki)» ev li evli» yol cu luk yolculuk» ört ü lü örtülü

16 » sor u lar sorular Yukarıdaki sözcüklerde altı çizili ekler yapım ekidir. Kök veya gövdelere gelerek yeni bir kelime türetmiştir. Dolayısıyla yapım eki alarak oluşan bu yeni kelimeler türemiş kelimelerdir.» Mert le on yıl önce tanıştık.» Bahçedeki çiçekleri suladı. Yukarıdaki cümlelerde altı çizili fiiller yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.» Babamın çalışma masası çok düzenlidir.» Durakta öğrenciler servis bekliyor. Yukarıdaki cümlelerde altı çizili isimler yapım eki yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır. 3. BİRLEŞİK KELİMELER Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.» Ata + Türk Atatürk bu sözcükte Ata ve Türk sözcükleri bir araya gelerek yeni bir kelime oluşturmuştur. İki farklı sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan bu tür sözcüklere birleşik sözcükler diyoruz.» ne + asıl nasıl» demir + baş demirbaş» Afyon + kara + hisar Afyonkarahisar Birleşik sözcükleri, yapılarına göre ve oluşumlarına göre olmak üzere iki farklı açıdan ele alıyoruz Yapılarına Göre Bileşik Kelimeler Birleşik sözcükler, birleşik isim ve birleşik fiil olmak üzere iki farklı yapıdadır Birleşik İsim En az iki sözcükten oluşan isimlerdir. Birleşik isimler farklı yollarla oluşturulabilir:» İsim tamlaması yoluyla» denizaltı» hanımeli» gökkuşağı» ateşböceği

17 » Sıfat tamlaması yoluyla» Akdeniz» Acıgöl» Eskişehir» Bir isimle bir fiilin kaynaşmasıyla» bilgisayar» imambayıldı» gecekondu» ateşkes» İki fiilin kaynaşmasıyla» çekyat» dedikodu» biçerdöver» kapkaç Birleşik Fiil En az iki sözcükten oluşan fiillerdir. Birleşik eylemler üçe ayrılır: 1) Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller İsim soylu sözcüklerden sonra gelen etmek, olmak, kılmak, eylemek ve buyurmak yardımcı eylemlerinin kendisinden önceki isimle birleşmesiyle oluşur.» Sevdiğim için bu mesleği tercih ettim.» Sınavdan yüksek puan alınca mutlu oldu.» Adam, etrafındakilere sürekli emir buyuruyordu.» Mevla bize yardım eylesin.» Dili sade kullanarak sözü etkili kılmış. NOT: Yardımcı eylemle birleşik fiil oluşturulurken ses türemesi veya ses düşmesi olursa yardımcı fiile isme bitişik yazılır.» Ayrılığın acısını derinden hissetti. (his + etmek hissetmek )» Marketi oğluna devretti. (devir + etmek devretmek) 2) Kurallı Birleşik Fiiller İki kelimenin belli kurallara göre birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiillerde, kendi anlamından uzaklaşarak ana fiile yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik gibi anlamlar katar. Kurallı birleşik fiiller her zaman birleşik yazılır. Kurallı birleşik fiiller dörde ayrılır:

18 a. Yeterlilik Fiili Bir fiile ebil(mek) yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye gücü yetme veya ihtimal anlamı katar. Soru olarak kullanıldığı bazı durumlarda rica anlamı katar.» Öğretmeniyle konuşabilmiş. cümlesinde konuşabilmek sözcüğü yeterlilik birleşik fiilidir. Bilmek fiili normalde bir şey üzerinde bilgisi olmak anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek konuşmak fiiline gücü yetebilme, yapabilme anlamı katmıştır.» Babam iki bavulu aynı anda taşıyabiliyor. (Gücü yetme)» Bu yıl kış geç gelebilir. (İhtimal)» Mektubu okuyabildin mi? (Gücü yetme, yapabilme)» Biraz daha sessiz olabilir misiniz? (Rica)» Yeterlilik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama anlamı taşıyorsa ebilmek yardımcı fiilinin bilmek kısmı atılır, onun yerine -ma, -me olumsuzluk eki ama(mak), eme(mek) şeklinde getirilir: Başarabilirim Başaramam Açabilirim Açamam Okuyabilir Okuyamaz Yeterlilik fiili gücü yetmezlik, yapamama ihtimali içeriyorsa : Yazabilirim Yazamayabilirim Gelebilirim Gelemeyebilirim b. Tezlik Fiili Bir fiile iver(mek) yardımcı fiili getirilerek yapılır. Cümleye çabukluk (tezlik), birdenbirelik ve kolaylık anlamı katar.» Penceredeki güvercin pır diye uçuverdi. cümlesinde uçuvermek sözcüğü tezlik birleşik fiilidir. Vermek fiili normalde yakınındaki nesneyi başkasına iletmek, ulaştırmak anlamı taşır. Ancak burada bu anlamı yitirerek uçmak fiiline birdenbire uçtu anlamı katmıştır.» Dağ gibi bulaşığı yıkayıverdi. (Çabukluk)» Öğretmenimiz zor soruyu çözüverdi. (Kolayca)» Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde yapılır: -ma, -me olumsuzluk eki ya yardımcı fiilden sonra getirilir ya da ana fiilden sonra getirilir. ebilmek yardımcı fiilinin bilmek kısmı atılır, onun yerine -ma, -me olumsuzluk eki ama(mak), eme(mek) şeklinde getirilir: Olumlu 1. Olumsuz 2. Olumsuz Alıverdi Alıvermedi Almayıverdi

19 Ancak iki olumsuz biçim arasında anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde tezlik anlamı ağırlıktadır. İkinci olumsuz biçiminde ise önemsememe anlamı ön plandadır. c. Sürerlik (Süreklilik) Fiili Ana fiile edur(mak), ekal(mak) ve egel(mek) yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Cümlelere işin, oluşun hareketin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.» Siz resimli kitaplara bakadurun. cümlesinde bakadurmak sözcüğü sürerlik birleşik fiilidir. Bakmak ana fiiline adurmak getirilerek bakadurmak fiili elde edilmiştir. Fiilde bakmaya devam edin anlamı vardır.» Koltuğun üzerinde uyuyakalmış.» Bu gelenek nesilden nesile süregelmiş.» Sürerlik fiilinin olumsuz biçimi yoktur. d. Yaklaşma Fiili Bir fiile eyaz(mak) yardımcı fiili getirilerek yapılır. Fiile hemen hemen, az kalsın anlamı katar. Fiilin gerçekleşmesine çok yaklaşıldığı anlamı taşıdığı için buna yaklaşma fiili adı verilmiştir.» Bir genç havuzda boğulayazdı. cümlesinde boğulayazmak sözcüğü yaklaşma birleşik fiilidir. Boğulmak ana fiiline ayazmak getirilerek oluşturulmuştur. Fiilde az kalsın boğuluyordu, boğulmaya çok yaklaştı anlamı vardır.» Kardeşim yolda yürürken düşeyazdı.» Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur. 3) Deyimleşmiş (Anlamca Kaynaşmış) Birleşik Fiiller En az iki sözcüğün genelde gerçek anlamından uzaklaşarak kaynaşmasıyla oluşan fiillerdir. Deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.» Odunların depoya taşınmadığını görünce küplere bindi. cümlesinde küplere binmek sözünde küp sözcüğü ile binmek fiili anlamca kaynaşıp kalıplaşmıştır. Bu sözcükler gerçek anlamından uzaklaşıp mecazlaşarak bir deyim oluşturmuştur. Dolayısıyla küplere binmek sözü deyimleşmiş (anlamca kaynaşmış) birleşik fiildir.» Onun söylediklerine artık kulak asmıyorum.» Masanın üzerindeki gazetelere göz gezdirdi.» Bunları söylemeye dilim varmıyor.

20 3.2. Oluşumlarına Göre Birleşik Kelimeler Bileşik sözcükler üç yolla oluşur: Anlam Kayması Yoluyla Oluşanlar: Bu yolla oluşan bileşik sözcüklerde üç farklı durum söz konusudur: a) Tüm bileşenlerinin gerçek anlamından uzaklaştığı bileşik sözcükler: balıksırtı(desen), tavukgöğsü(tatlı), yavruağzı(renk), aslanağzı(çiçek) Bu sözcükler, kendilerini oluşturan sözcüklerin karşıladığı kavramlardan ayrı, yepyeni bir kavramı karşılamaktadır; bileşen sözcüklerin kendi gerçek anlamları ile oluşturdukları bileşik sözcüğün anlamı arasında bire bir bir ilgi kurulamaz. Örneğin, aslanağzı bileşik sözcüğünü ele alacak olursak; aslan bir hayvan adı, ağzı da bir organ adıdır. Bu iki sözcüğün oluşturduğu aslanağzı ise bir çiçek adıdır ve bu sözcüğün aslanla ya da ağızla bir ilgisi yoktur. Ancak bu iki sözcük birlikte düşünüldüğünde aslanağzı sözcüğü; aslanın ağzını anımsatması itibariyle (benzetmeden yola çıkarak) normalde birbiriyle ilgisi olmayan bu iki sözcüğün bileştirilmesiyle oluşturulmuştur. b) Birinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler: adamotu, başköşe, sigaraböreği, kuşüzümü, tozpembe c) İkinci sözcüğün gerçek anlamından uzaktaştığı bileşik sözcükler: gökyüzü, aşçıbaşı, giyimevi, rüzgargülü, gökkuşağı Ses Değişimi Yoluyla Oluşanlar: Birleşik sözcüğü oluşturan sözcüklerden, birincisinin son sesinde ve ikincisinin ilk sesinde ses düşmesi, hece düşmesi oluşması veya bu iki sözcük arasında kaynaşma meydana gelmesi sonucunda oluşur. kahve + altı > kahvaltı cuma + ertesi > cumartesi ne + ise > neyse bu + ile > böyle pek + iyi > peki ne + için > niçin

21 Tür Değişimi Yoluyla Oluşanlar: Bileşen öğeler, bileşik sözcük durumuna geldiklerinde hangi sözcük türünden olurlarsa olsunlar, isim soylu sözcüğe dönüşürüler. kaptı + kaçtı > kaptıkaçtı eylem eylem ad gece + kondu > gecekondu belirteç eylem ad 1. BÜYÜK HARFLERİN KULLANILDIĞI YERLER» Cümleler büyük harfle başlar.» Elindeki kitabı bize tanıttı.» Kapıyı altmış yaşlarında bir teyze açtı.» Cümle içinde başkasından aktarılan ve tırnak içine alınan cümleler büyük harfle başlar.» Babam kardeşime seslendi: Ayşe, gelirken bıçakla çatal da getir!» Sabri Bey: Sabah erkenden yola çıkalım. dedi.» İki noktadan sonra gelen cümleler büyük harfle başlar. Ancak iki noktadan sonra cümle niteliğinde olmayan örnekler sıralandığında bu örnekler büyük harfle başlamaz.

22 » Size tavsiyem şu: Her zaman düzenli çalışın. Bu örnekte iki noktadan sonra gelen kısım, bir cümle olduğu için büyük harfle başlamıştır.» Rafta ne yok ki: konserveler, şekerler, kutular Bu örnekte ise iki noktadan sonra gelen kısım, cümle niteliği taşımadığı için küçük harfle başlamıştır.» Dizeler genellikle büyük harfle başlar.» Vurulup tertemiz alnından, uzanmış yatıyor. Bir hilâl uğruna, ya Râb, ne güneşler batıyor!» Özel adlar büyük harfle başlar.» Kişi adları ve soyadları büyük harfle başlar.» Ömer Seyfettin, Nazım Hikmet, Necip Fazıl Kısakürek» Bu şiir Mehmet Akif Ersoy a aittir.» Takma adlar da büyük harfle başlar.» Avni (Fatih Sultan Mehmet), Demirtaş (Ziya Gökalp)» Kişi adlarından önce ve sonra gelen saygı sözleri, unvanlar, lakaplar, meslek ve rütbe adları büyük harfle başlar.» Kadı Mehmet Efendi, Avukat Mustafa, Zeynep Hanım» Dün gece Yüzbaşı Hakan, bölüğüne tatbikat yaptırdı.

23 » Hayvanlara verilen özel adlar büyük harfle başlar.» Gofret, Çomar, Zeytin, Karabaş, Sarıkız» Yabancı birinin kendisine yaklaştığını gören Çakır havlamaya başladı.» Akrabalık bildiren sözcükler büyük harfle başlamaz.» Burcu abla, Nesrin teyze, Nilgün hala» Osman dayım bugün bize gelecekmiş.» Akrabalık bildiren sözcükler başa geldiğinde veya lakap yerine kullanıldığında büyük harfle başlar.» Nene Hatun, Müslüm Baba, Susuz Dede» Bugün Susuz Dede yi ziyarete gittik.» Hitap kelimeleri büyük harfle başlar.» Sevgili Öğrenciler, Değerli Kardeşim» Saygı bildiren sözlerden sonra gelen ve makam, mevki, unvan bildiren kelimeler büyük harfle başlar.» Sayın Bakan, Değerli Öğretmenim

24 » Cümle içinde özel adın yerine kullanılan makam veya unvan sözleri büyük harfle başlar.» Uzak Doğu dan gelen heyeti Vali, makamında kabul etti.» Millet, boy, oymak adları büyük harfle başlar.» Türk, Alman, İngiliz, Özbek» Beni Türk hekimlerine emanet ediniz. (M.Kemal Atatürk)» Dil ve Lehçe adları büyük harfle başlar.» Türkçe, Almanca, İngilizce» Her cumartesi İngilizce kursuna gidiyorum.» Devlet adları büyük harfle başlar.» Türkiye Cumhuriyeti, Azerbaycan, Amerika Birleşik Devletleri, Suudi Arabistan» Bu yıl ülkemize en çok turist Almanya dan gelmiş.» Din ve mezhep adları ile bunların mensuplarını bildiren sözcükler büyük harfle başlar.» Müslümanlık, Müslüman; Hristiyanlık, Hristiyan; Musevilik, Musevi; Budizm, Budist; Hanefilik, Hanefi» Ünlü bir manken, evlendikten sonra din değiştirerek Hristiyan oldu.

25 » Din ve mitoloji ile ilgili özel adlar büyük harfle başlar.» Tanrı, Allah, İlah, Cebrail, Zeus, Kibele» İslam a göre peygamberlere vahiy getirmek, Allah ın emir ve yasaklarını bildirmekle vazîfeli melek Cebrail dir. NOT: Tanrı, Allah, İlah sözleri özel ad olarak kullanılmadıklarında küçük harfle başlar.» Eski Yunan tanrıları, müzik dünyasının ilahı.» Gezegen ve yıldız adları büyük harfle başlar.» Mars, Dünya, Güneş, Halley» Güneş in Dünya ya uzaklığı km dir. NOT: Dünya, güneş, ay sözcükleri gezegen anlamı dışında kullanıldığında küçük harfle başlar.» Güneş doğmaz oldu dünyama.» Yer adları (kıta, bölge, il, ilçe, köy, semt vb.) büyük harfle başlar.» Asya, İç Anadolu, Konya, Bahçelievler» Avrupa kıtası bir yarımada şeklindedir.

26 NOT: Yer-yön bildiren (doğu,batı,güney,kuzey,orta ) sözcükler, tek başına ya da özel isimden sonra kullanıldıklarında küçük harfle,özel isimden önce kullanıldıklarında büyük harfle başlar.» Siz Doğu Anadolu yu gördünüz mü?» Anadolu nun doğusuna yılın ilk karı düştü. NOT: Mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak adlarında geçen mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak kelimeleri büyük harfle başlar.» Atatürk Bulvarı, Cumhuriyet Mahallesi, Kazım Karabekir Caddesi NOT: Özel ada dâhil olmayıp tamlama kuran şehir, il, ilçe, belde, köy vb. sözler küçük harfle başlar.» Konya ili, Etimesgut ilçesi, Uzungöl beldesi, Darıca köyü» Yer adlarında ilk addan sonra gelen deniz, nehir, göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren ikinci adlar büyük harfle başlar.» Ağrı Dağı, Çoruh Nehri, İstanbul Boğazı, Süveyş Kanalı, Avrupa Yakası, Van Gölü» Saray, köşk, han, kale, köprü, kule, anıt vb. yapı adlarının bütün kelimeleri büyük harfle başlar.

27 » İshakpaşa Sarayı, Çankaya Köşkü, Horozlu Han, Ankara Kalesi, Galata Köprüsü, Beyazıt Kulesi, Zafer Abidesi» Galata Köprüsü bir hafta boyunca trafiğe kapatılmış.» Yer bildiren özel isimlerde kısaltmalı söyleyiş söz konusu olduğunda, yer adının ilk harfi büyük yazılır.» Hisar dan, Boğaz dan, Köşk e» Boğaz ı seyretmenin keyfi bir başkadır.» Kurum, kuruluş ve kurul adlarının her sözcüğü büyük harfle başlar.» Türkiye Büyük Millet Meclisi, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Devlet Malzeme Ofisi, Millî Kütüphane, Çocuk Esirgeme Kurumu, Atatürk Orman Çiftliği, Çankaya Lisesi, Mavi Köşe Bakkaliyesi, Yeşilay Derneği, Emek İnşaat, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü» Yapılan ihaleyi Yeşil İnşaat kazandı.» Kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adlarının her kelimesi büyük harfle başlar.» Medeni Kanun, Türk Bayrağı Tüzüğü, Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği» Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel, beste vb.) her sözcüğü büyük harfle başlar.» Nutuk, Safahat, Kendi Gök Kubbemiz, Sinekli Bakkal, Varlık, Resmî Gazete, Hürriyet, Milliyet, Zaman, Kaplumbağa Terbiyecisi, Leyla ile Mecnun, Saraydan Kız Kaçırma, Onuncu Yıl Marşı» Törende Onuncu Yıl Marşı da okundu.

28 NOT: Özel ada dâhil olmayan gazete, dergi, tablo vb. sözcükler büyük harfle başlamaz.» Milliyet gazetesi, Türk Dili dergisi, Halı Dokuyan Kızlar tablosu NOT: Kitap, makale, tiyatro eseri, kurum adı vb. özel adlarda yer alan kelimelerin ilk harfleri büyük yazıldığında ve, ile, ya, veya, yahut, ki, da, de sözleriyle mı, mi, mu, mü soru eki küçük harfle yazılır. Özel adın tamamı büyük yazıldığındaysa bu sözler ve ekler büyük harfle yazılır.» Mai ve Siyah, Suç ve Ceza, Leyla ile Mecnun, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı» TALİM VE TERBİYE KURULU BAŞKANLIĞI, SAVAŞ VE BARIŞ» Tarihî olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar.» İlk Çağ, Yükselme Devri, Millî Edebiyat Dönemi» Ulusal, resmî ve dinî bayramlarla anma ve kutlama günlerinin adları büyük harfle başlar.

29 » Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı, 19 Mayıs Atatürk ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı, Ramazan Bayramı, Nevruz Bayramı, Miraç Kandili, Anneler Günü, 14 Mart Tıp Bayramı, Hıdırellez» Kurultay, bilgi şöleni, çalıştay, açık oturum vb. toplantıların adlarında her kelimenin ilk harfi büyük yazılır.» Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Kitle İletişim Araçlarında Türkçenin Kullanımı Bilgi Şöleni» Özel adlardan türetilen bütün kelimeler büyük harfle başlar.» Türklük, Türkçe, İstanbullu, Avrupalılaşmak» Gezi boyunca Erzurumlu bir arkadaşımız bize eşlik etti. NOT: Özel ad kendi anlamı dışında yeni bir anlam kazanmışsa büyük harfle başlamaz.» hicaz (Türk müzi ğinde bir makam), donkişotluk (gereği yokken kahra manlık göstermeye kalkışma) NOT: Para birimleri büyük harfle başlamaz.» avro, dinar, dolar, lira, kuruş, liret NOT: Özel adlar yerine kullanılan o zamiri cümle içinde büyük harfle yazılmaz.

30 » Arkadaşımla konuşurken birden o geldi.» Belirli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar.» 29 Mayıs 1453 Salı günü, 29 Ekim 1923, 28 Aralık» SBS 8 Haziran da yapılacakmış. NOT: Belirli bir tarihi belirtmeyen ay ve gün adları büyük harfle başlamaz.» SBS haziranda yapılacakmış. Yangın çıkışı levhası» Tabela, levha ve levha niteliğindeki yazılarda geçen kelimeler büyük harfle başlar.» Giriş, Çıkış, Müdür, Vezne, Otobüs Durağı, Şehirler Arası Telefon, 3. Kat, 4. Sınıf, 1. Blok» Kitap, bildiri, makale vb.nde ana başlıktaki kelimelerin tamamı, alt başlıktaki kelimelerin ise yalnızca ilk harfleri büyük olarak yazılır.» Kitap, dergi vb.nde bulunan resim, çizelge, tablo vb.nin altında yer alan açıklayıcı yazılar büyük harfle başlar. Açıklayıcı yazı, cümle niteliğinde değilse sonuna nokta konmaz.

31 2. SAYILARIN YAZIMI» Sayılar metin içerisinde yazıyla yazılır.» Üç ay sonra İzmir e gideceğim.» Bu gelenek bin yıldır sürüyor.» Saat, para tutarı, ölçü, istatistik verilere ilişkin sayılarda rakam kullanılır.» Bugün okula saat de gideceğiz.» Manavdan 5 kg soğan aldık. NOT: Saat ve dakikalar metin içinde yazıyla da yazılabilir.» Saat dokuzu beş geçe» Birden fazla sözcükten oluşan sayılar ayrı yazılır.» üç yüz altmış beş, bin iki yüz elli» Bir yıl üç yüz altmış beş gündür.» Para ile ilgili işlemler ve senet, çek vb. ticarî belgelerde geçen sayılar bitişik yazılır. Buradaki amaç belgenin üzerinde sonradan değişiklik veya ekleme yapılamasını önlemektir.» 675,53 (altıyüzyetmişbeştl,otuzbeşkr)

32 » Dört veya daha çok basamaklı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır ve aralarına nokta konur.» 4.567, , , » Türkiye nin nüfusu 2012 yılı sonunda kişiye ulaştı.» Dört veya daha çok basamaklı sayıların kolay okunabilmesi amacıyla içinde geçen bin, milyon, milyar ve trilyon sözleri harfle yazılabilir.» 1 milyar 500 milyon kişi, 3 bin 255 kalem» Türkiye nin nüfusu 2012 yılı sonunda 75 milyon 627 bin 384 kişiye ulaştı.» Sayılarda kesirler virgülle ayrılır.» 4,56; 15,2» Sıra sayıları yazıyla ve rakamla gösterilebilir. Rakamla gösterilmesi durumunda ya rakamdan sonra bir nokta konur ya da rakamdan sonra kesme işareti konularak derece gösteren ek yazılır.» 15., 56., XX.; 15 inci, 56 ncı NOT: Sıra sayıları ekle gösterildiklerinde rakamdan sonra sadece kesme işareti ve ek yazılır, ayrıca nokta konmaz.

33 » 8. inci (yanlış) 8 inci (doğru), 2. nci (yanlış) 2 nci (doğru) NOT: Üleştirme sayıları rakamla değil yazıyla belirtilir.» 8 er (yanlış) sekizer (doğru), 2 şer (yanlış) ikişer (doğru) NOT: Romen rakamları tarihî olaylarda, yüzyıllarda, hükümdar adlarında, tarihlerde ayların yazılışında, kitap ve dergi ciltlerinde, kitapların asıl bölümlerinden önceki sayfaların numaralandırılmasında, maddelerin sıralandırılmasında kullanılır. 3. BİRLEŞİK KELİMELERİN YAZIMI 3.1. BİTİŞİK YAZILAN BİRLEŞİK KELİMELER» Ses düşmesine uğrayan bileşik sözcükler bitişik yazılır.» cumartesi (cuma ertesi), nasıl (ne asıl), niçin (ne için), kaynana (kayın ana), birbiri (biri biri)» Et- ve ol- yardımcı eylemleriyle birleşirken ses düşmesine veya ses türemesine uğrayan bileşik sözcükler bitişik yazılır.» kaybolmak (kayıp olmak), hissetmek (his etmek), emretmek (emir etmek), halletmek (hal etmek)» Bütün gün kendinden bahsetti.» Sözcüklerden her ikisi veya ikincisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik sözcükler bitişik yazılır.

34 » altınbaş (kavun), çakırkanat (ördek), karagöz (balık), yalıçapkını (kuş), kedigözü (lamba), aslanağzı (çiçek), kargaburnu (alet), tavukgöğsü (tatlı), narçiçeği (renk), camgöbeği (renk), alinazik (yemek), kavuniçi(renk)» Üzerine narçiçeği bir gömlek giymişti.» -a, -e, -ı, -i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek, kalmak, durmak, gelmek, görmek, yazmak eylemleriyle yapılan fiiller bitişik yazılır.» yapabilmek, uyuyakalmak, gelivermek, düşmeyegör, alabildiğine, gidedurmak, düşeyazmak, süregelmek» Senin için bütün zorluklara katlanabilirim.» İkinci kelimesi -an / -en, -r / -ar / -er / -ır / -ir, -maz / -mez, -mış / -miş sıfat-fiil eklerini alarak kalıplaşan birleşik sözcükler bitişik yazılır.» ağaçkakan, dalgakıran, gökdelen, hacıyatmaz, çokbilmiş, yurtsever, külyutmaz, hayırsever» Boğazın kıyısına yapılan gökdelenler, Boğaz ın silüetini bozuyor.» Bir veya iki öğesi çekimli fiil olan birleşik kelimeler bitişik yazılır.» külbastı, şıpsevdi, biçerdöver, çıtkırıldım, imambayıldı, dedikodu, yanardöner» Hasat mevsimi gelince biçerdöverler çalışmaya başlar.» Bir veya iki öğesi emir kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır.» alaşağı, ateşkes, yapboz, rastgele, çekyat, kapkaç, sıkboğaz» İri yarı adamı bir hamleyle alaşağı etti.

35 » İki veya daha çok sözcükten oluşmuş Türkçe yer adları bitişik yazılır.» Çanakkale, Pınarbaşı, Kabataş» Şehir, kent, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak, su vb. sözcüklerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz ad tamlaması kalıbındaki yer adları bitişik yazılır.» Akşehir, Eskişehir, Taşlıçay, Elmadağ, Batıkent, Akdeniz, Yeşilırmak» Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan, köy vb. yer ve kuruluş adlarında ise gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır.» Kemalpaşa, Bayrampaşa» Ara yönleri belirten sözcükler bitişik yazılır.» kuzeybatı, güneydoğu» Somut olarak yer bildirmeyen alt, üst, üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle oluşan birleşik sözcükler bitişik yazılır.» ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı, akşamüzeri, suçüstü» Hırsız, akşamüstü suçüstü yakalanarak gözaltına alındı.

36 » Dilimizde her iki öğesi de asıl anlamını koruduğu hâlde yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan sözcükler de vardır.» Baş sözcüğüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: başbakan, başkomutan, başöğretmen, başyazar» Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: aşçıbaşı, binbaşı» oğlu, kızı sözleri: eloğlu, çapanoğlu, elkızı» Ağa, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan birleşik kelimeler: ağabey, hanımefendi» Biraz, birkaç, birkaçı, birtakım, birçok, birçoğu, hiçbir, hiçbiri, herhangi belirsizlik sıfatları ve zamirleri de gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır.» Ev sözcüğüyle kurulan bileşik sözcükler bitişik yazılır.» aşevi, bakımevi, doğumevi, gözlemevi, orduevi, huzurevi, öğretmenevi yazılır. Eczahane sözcüğü yaygın kullanım sebebiyle eczane biçiminde» Hane, name, zade kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.» dershane, beyanname, haramzade

37 NOT: Eczahane, hastahane, pastahane, postahane sözleri kullanımdaki yaygınlık dolayısıyla eczane, hastane, pastane, postane biçiminde yazılmaktadır AYRI YAZILAN BİRLEŞİK KELİMELER» Etmek, edilmek, eylemek, olmak, olunmak yardımcı fiilleriyle kurulan birleşik fiiller, ilk kelimesinde herhangi bir ses düşmesi veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır.» alt etmek, arz etmek, azat etmek, dans etmek, kul olmak, not etmek, terk etmek, var olmak, yok etmek, yok olmak» Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır.» Hayvan türlerinden birinin adıyla kurulanlar: köpek balığı, uğur böceği, bal arısı, Ankara keçisi, yaban ördeği» Bitki türlerinden birinin adıyla kurulanlar: çörek otu, lavanta çiçeği, kuş üzümü, yer elması, mantar ağacı» Nesne, eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler: lüle taşı, Oltu taşı, duvar saati, el sabunu, İngiliz anahtarı, toplu iğne, alt geçit» Durum, olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler: açık öğretim, Ay tutulması, iş birliği» Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler: tulum peyniri, İzmir köftesi, çiğ köfte, kuru yemiş» Zamanla ilgili birleşik kelimeler: bağ bozumu, gece yarısı, gün ortası, hafta başı, hafta sonu» Bilim ve bilgi sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: dil bilgisi, gök bilimi

38 » -r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır.» bakar kör, çalar saat, döner sermaye, güler yüz, koşar adım, yazar kasa, çıkmaz sokak, görünmez kaza, tükenmez kalem, uçan daire» Renk sözü veya renklerden birinin adıyla kurulmuş isim tamlaması yapısındaki renk adları ayrı yazılır.» gümüş rengi, portakal rengi, ateş kırmızısı, boncuk mavisi, limon sarısı» Ağır, ağır çıkacaksın bu merdivenlerden, Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak, Ve bir zaman bakacaksın semâya ağlayarak (Ahmet Haşim)» Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır.» açık mavi, açık yeşil, kirli sarı, koyu mavi, koyu yeşil» Yer adlarında kullanılan batı, doğu, güney, kuzey, güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu, aşağı, yukarı, orta, iç, yakın, uzak kelimeleri ayrı yazılır.» Batı Trakya, Doğu Anadolu, Güney Kutbu, Kuzey Amerika, Güneydoğu Anadolu, Aşağı Ayrancı, Orta Asya, İç Anadolu, Yakın Doğu, Uzak Doğu» Türklerin ana yurdu Orta Asya dır.» Kişi adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb. yer ve kuruluş adlarında, sondaki unvanlar hariç şahıs adları ayrı yazılır.

39 » Yunus Emre Mahallesi, Gazi Mustafa Kemal Bulvarı, Nene Hatun Caddesi, Fevzi Çakmak Sokağı, Koca Mustafapaşa, Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Sütçü İmam Üniversitesi» Dış, iç, sıra sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır.» çağ dışı, sıra dışı, yasa dışı, ceviz içi, hafta içi, yurt içi, aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra» Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır.» alt yazı, üst kat, ana bilim dalı, ön söz, ön yargı, art niyet, arka plan, yan etki, karşı görüş, iç savaş, dış hat, orta oyunu, sağ açık, sağ bek, peşin hüküm, bir hücreli, iki anlamlı, tek eşli» İyi dilek, karşılama ve uğurlama sözleri ayrı yazılır.» hoşça kal, sağ ol, hoş geldin, güle güle, Allah a ısmarladık, hoş bulduk NOT: Günaydın, başsağlığı sözleri istisnadır. 4. KISALTMALARIN YAZIMI» Özel isimlerin kısaltması büyük harfle başlar ve sonuna nokta konur.» Alb. (albay), Prof. (profesör), Cad. (cadde)

40 NOT: Noktalı kısaltmalara ek getirilecekse kelimenin okunuşu esas alınır. Ek, noktanın yanına yazılır.» Alb.dan, Prof.ün, yy.ın» Birkaç sözcükten oluşan kurum, kuruluş adları, her sözcüğünün ilk harfi alınarak kısaltılır ve her harf büyük yazılır. Ayrıca bu kısaltmalar arasına nokta konmaz.» TRT, PTT, DSİ, TEK (doğru) T.R.T., P.T.T., D.S.İ., T.E.K. (yanlış)» Birkaç sözcükten oluşan kurum ve kuruluş adlarının kısaltmaları, kullanılan harflere göre okunur. Kısaltmaya ek getirildiğinde ek, kısaltmanın okunuşuna göre, kesme işareti ile ayrılarak yazılır.» TDK -Te De Ke şeklinde okunur.- TDK da çalışıyorum. ifadesi yanlıştır. TDK de çalışıyorum. ifadesi doğrudur.» Bazı kısaltmalar küçük harfle yazılır ve kendilerinden sonra nokta konmaz.» m (metre), l (litre), g (gram)» Küçük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde sözcüğün okunuşu; büyük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde kısaltmanın son harfinin okunuşu esas alınır.

41 » TRT dan (yanlış) TRT den (doğru) THY dan (yanlış) THY den (doğru) kg den (yanlış) kg dan (doğru) 5. BAZI KELİME VE EKLERİN YAZIMI cümleden çıkarıldığında cümlede bozulma olmaz. Bağlaç olan da, de ayrı yazılır ve 5.1. DE / DA BAĞLACININ YAZIMI» Bağlaç olan da, de ayrı yazılır. Kendisinden önceki sözcüğün son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar. Cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamında bozulma olmaz.» Durumu ona da bildirdi.» Kardeşi de gelecekmiş.» Ya sözüyle birlikte kullanılan da mutlaka ayrı yazılır.» O ya da sen, biriniz benimle gelin. NOT: Ayrı yazılan da, de hiçbir zaman ta, te biçiminde yazılmaz. Da, de bağlacını kendisinden önceki sözcükten kesme ile ayırmak da yanlıştır.

42 » Ayrılsak ta beraberiz bundan sonra. (yanlış) Ayrılsak da beraberiz bundan sonra. (doğru)» Orhan da geldi. (yanlış) Orhan da geldi. (doğru) NOT: Da, de bağlacının bulunma durum eki olan -da, -de, -ta, -te ile hiçbir ilgisi yoktur. Bulunma durum eki getirildiği sözcüğe bitişik yazılır. Cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamında bozulma olur.» Eşyaları arabada unutmuş.» Timsahlar, karada ve suda yaşar. Soru Çözüm Seni hastalığım da sağlığımda da yanımda görmeliyim. Güneşin doğduğunuda battığınıda senle izlemeliyim. Yanabilir saltanatlar, olsun yeniden yaparız, Biz de bu sevda sürdükçe ölsekte yan yanayız. Yukarıda Mustafa Ceceli nin seslendirdiği Hastalıkta Sağlıkta isimli parçadan bir dörtlük verilmiştir. Bu dörtlükte kaç tane yazım yanlışı vardır? A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 Seni hastalığım da sağlığımda da yanımda görmeliyim. Güneşin doğduğunuda battığınıda senle izlemeliyim.

43 Yanabilir saltanatlar, olsun yeniden yaparız, Biz de bu sevda sürdükçe ölsekte yan yanayız. Toplam 5 yanlış vardır. Doğru cevap D seçeneği Kİ BAĞLACININ YAZIMI» Bağlaç olan ki ayrı yazılır. Cümleden çıkarıldığında cümlede bozulma olmaz.» Böyle de olmaz ki!» Erken çıkalım ki yemeğe yetişelim. NOT: Ki bağlacı birkaç örnekte kalıplaşmış olduğu için bitişik yazılır. Bunları SOMBaHÇeMİ olarak kodlayabiliriz: Sanki Oysaki Mademki Belki a- Halbuki Çünkü e- Meğerki İllaki BAĞLAÇLARIN YAZIM ÖZELLİKLERİNİ EĞLENCELİ BİR ŞEKİLDE ANLATAN ŞU VİDEOYU DA İZLEMENİZİ ÖNERİYORUZ: İŞLER GÜÇLER İMLÂ KILAVUZU VİDEO 5.3. Mİ SORU EKİNİN YAZIMI» Soru eki olan mi ayrı yazılır ve kendisinden önceki sözcüğün son ünlüsüne bağlı olarak ünlü uyumlarına uyar.» Bana da pasta kaldı mı?» Arkadaşlığımız bitti mi?» Soru ekinden sonra gelen ekler, bu ekle bitişik olarak yazılır.

44 » Bugün sinemaya gidebilir miyim?» Bana yardım eder misin?» Bu ek sorudan başka görevlerde kullanıldığında da ayrı yazılır.» İlginç mi ilginç bir kitap.» Gece oldu mu eve girerim NE NE BAĞLACININ YAZIMI» Bu bağlacın kullanıldığı cümlelerin yüklemi olumlu olmalıdır.» Ne Almanya da ne Fransa da aradığı ilacı bulamadı. (yanlış)» Ne Almanya da ne Fransa da aradığı ilacı bulabildi. (doğru) 5.5. PEKİŞTİRMELERİN YAZIMI» İlk hecenin sonuna m,p,r,s seslerinden birinin getirilmesiyle yapılan pekiştirmeler daima bitişik yazılır.» masmavi, tertemiz, apaçık, yemyeşil» Kimi kuralsız pekiştirmeler de bitişik yazılır.» paramparça, güpegündüz, sırılsıklam

45 » Sözcüğün ilk hecesinden özel olarak oluşturulan ikileme biçimindeki pekiştirmeler ayrı yazılır.» bas bas bağırmak, ter ter tepinmek, kasım kasım kasılmak 5.6. İKİLEMELERİN YAZIMI» İkilemeler ayrı yazılır.» Oynaya oynaya gelin çocuklar.» Onunla baş başa görüşmelisiniz.» İkilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına herhangi bir noktalama işareti konulmaz.» Aşağı yukarı üç senedir çalışıyorum. (yanlış)» Olanları bana tek, tek anlatmalısın. (yanlış)» Sözcüğün ilk sesi yerine m sesi getirilerek yapılan ikilemeler daima ayrı yazılır.» Burada kitap mitap yok.» Bizde akıl makıl kalmadı. 6. YAZIMI KARIŞTIRILAN BAZI SÖZCÜKLER YANLIŞ alış veriş bazan

46 ard arda bir kaç herkez iddaa orta okul kiprik kirbit klavuz orjinal Hıristiyan ıstırap profösör süpriz traş yalnış yanlız antreman ahçı çukulata direk baya herşey hapşurmak heralde DOĞRU alışveriş bazen art arda birkaç herkes iddia ortaokul kirpik kibrit kılavuz orijinal Hristiyan ızdırap profesör sürpriz tıraş yanlış yalnız antrenman aşçı çikolata direkt bayağı