BOLLUK ÜLKESİ İSVEÇ. Hayati Tahsin Yılmaz

Transkript

1 BOLLUK ÜLKESİ İSVEÇ Hayati Tahsin Yılmaz

2 IÇINDEKILER Sayfa Bolluk Ülkesine Giriş 5 Işçi Kim Patron Kim Isveç Bir Sosyalist Ülke midir? 25 Patates Çağı 37 Bolluk ülkesinin Kurulu şu 47 Köy Enstitüleri Dü şü 63 Seks Eğitimi 71 Beyinler Örgütü Bir Başına Yaşamak 103 Düzenden Kesitler 113 Demirbaş Şarl ve Türkiye Yılları 131 Isveç'in Uluslararas ı Yeri 159

3 BOLLUK OLKESNE GIRIŞ Belleğimde ne varsa karmakar ışık oldu Avrupa'- ya ç ıkalı. Uygarlık deyince İsviçre'den söz edilirdi hep. Yolcu araçlar ımn biletçisiz, dükkânlar ın dükkanc ıs ız işlediği söylenirdi. Endüstri deyince de Almanya'yı sokmuşlardı kafamıza. Ülkenin İsveççe ad ı : SVERIGE Yönetimi : Krallık il Sayısı : 24 Belediye Sayısı : 278 Nüfus : 8,2 milyon işçi Say ısı : 4,2 milyon Yüzölçümü : km2 Km2'ye dü şen kişi : 20 Uygarlıkta olsun, endüstride olsun yüzeyden bir ayır ım yap ılam ıyor kimi Avrupa ülkeleri aras ında. Dahas ı, kimi demirperde ülkelerini de «bat ı» haritas ına alas ı geliyor ki şinin. Ama yine de bir ayır ım yap- 5

4 BOLLUK OLKESi İSVEÇ mam istenirse, Isveç'i birçok bak ımlardan Avrupa'n ın en ileri ülkesi say ıyor, İngiltere ve Fransa'y ı geri kalm ışlıkla suçluyorum. İngiltere ve Fransa'y ı suçlayan bu kan ımı değiştirebilmek amac ıyla bu iki ülkeye yaptığım çeşitli yolculuklar ın yarar sa ğlamadığmı da şurac ığa ekleyeyim. Hollanda'dan söz etmek isterim bir iki: Y ılda iki üç kez yolum dü şer bu ülkeye. Hollanda, on y ıl öncesinin Hollandas ı değil. Yeniden yarat ıyor ülkesini Hollandal ı. Denizden toprak kazanma sava şıyla yetinmiyor yaln ızca. On y ıl önce bisikletlilerden geçilmeyen caddelerden bir araba seli ak ıyor bugün. Yeni aç ı- lan motoryollar ı ta şıyamıyor trafiği. Son yıllarda kentlerin çevresinde ve k ırsal alanlarda yükselen görkemli yapılarm çokluğuna hiç bir Avrupa ülkesinde rastlanmıyor. Rotterdam - Amsterdam aras ındaki lâle tarlalanyla kapl ı kıyı şeridi görülmeye de ğer. Beton yap ılar pek girememi ş bu kıyılara. İngiltere'de bir de ğişiklik yok yap ılar konusunda. Parisi'nin çevresini gecekondular ın sardığı Fransa üzerine de sözüm yok. Avusturya ve İsviçre'de kimi yerle şme yerleri yer yer do ğallığını yitirmemi ş. Isveç konutlar ı uluslararas ı ölçülere göre yeni oldu ğundan (kentlerdeki konutlar ın üçte ikisi 2. Dünya Sava şı'ndan sonra yap ılmıştır) tam bir uyumluluk yok. Yine de her kentte bir «eski kent» (gamla stan) ay ırmaktan geri durmam ışlar. En az ından otuz kez geçti ğim Danimarka'da yok beton yığınlar ı. Bir iki büyük kentin yöresinde olsa da bozmuyor görünümü. Yüzy ılımızm araba, tv anteni, elektrik dire ği gibi araç ve gereçleri de olmasa, kişi, yüz yıl önceki Danimarka'da sanacak kendini. 6

5 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ Tüm yap ılar tuğladan. K ırm ızı ve sarı. Kimileri ak badana'', tu ğla üzerine. Eskiyle yeniyi ay ırma olana ğı yok katl ı kimi yap ılarda bile tuğladan yap ılma görünümü sa ğlanmış. Üllm topraklarının lıölününıü Yüzçle oran ı Orman 51 Tarım 8 Ev, yol, ulaşım 2 Su. 8 İşlenmez 31 Toplam 100 İki yıl kaldım Belçika'da, «Belçika'da yolu olmayan köy yok mu?» diye sormu ştum konuk olduğum bir aileye. Türkiye'den söz ediyorduk. Yemekteydik. Şaşkınlıkla bakışmışlardı biribirlerine de, Türkiye'de bulunmu ş olan evin bay' ı arkada şım yanıtlamışt ı sorumu: «Tahsin!» demi şti, «bakışlar ımızdan anlamış s ındır bir şeyler. 'Ki şi yemeden, içmeden ya şayabi-, lir mi?' diye soruyorsun gibi geldi bize. Burada 'yolu olmak' o kadar ola ğan ki, soru kar şıs ında şaşkın lığımızı gizleyemedik. 'Acaba yolu olmayan ev bulunur mu?' diye düşünüyorum şimdi. Ama sanmam ki, olsun!» O sıralar çok ilginç gelmi şti bu yan ıt bana. Yolsuz ve elektriksiz yap ılarnayacağım çok sonra anladım. 7

6 BOLLUK ÜLKES İ ISVEÇ Utrecht (Hollanda) araba pazar ından 300 gulden'e (florin) sat ınaldığım arabayla bir Türkiye izini yapmış, dönüşte, övgüsünü duyduğum Isveç'e ' şöyle bir uğrayay ım' demiştim. Dört arkada ş daha vard ı arabada benden ba şka. İş bulursak kalacak, bulamazsak ba şımızın çaresine bakacakt ık. Kimi kentlerdeki ısı, yağış ve güneş ortalamalar ı üzerine say ılar: Isı ortalamas ı Ocak Temmuz Yıllık yağış (cm) Yıllık güneş Stokholm saat Malmö «Kiruna «Londra «New York «Paris «Hamburg «Madrid «gün(1) Ankara +0,3 +23,1 36,7 95,8 (188,4) İstanbul +5,4 +23,2 67,3 76,6 (189,4) İzmir +8,4 +27,6 70,0 144,2 (169,4) Antalya +10,1 +28,2 106,8 136,8 (172,7) (1) Türk kentlerine ili şkin say ılar.yeşilköy Meteoroloji istasyonumdan al ınm ışt ır. ilgililerin aç ıklamalar ına göre, 0,19'a kadar bulutlu havalar güne şli; 0,2'den 0,8'e kadar bulutlu ve 0,8'den sonras ı da kapal ı say ı l ıyor. Bu durumda, ayraç içine ald ığım ız bulutlu günleri gösteren say ılar ın yar ıs ın ın, güneşli günlere eklenmesi gerekiyor. 8

7 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ Gece Sassnitz'te (Do ğu Almanya) t ıraşımız ı olmu ş, dört saatlik feribot yolculu ğu boyunca arabam ıza ve kendimize çekidüzen vermi ştik. Birer turist gibi girmeliydik Isveç'e. Trelleborg'a indi ğimizde, arabalar ın çoğunluğu gümrük yoklamas ından bile geçmezken, gümrükçüler alıkoydu bizim arabay ı trafik yoklamas ı için. Trafik polisleri de, arabada yapt ıklar ı inceleme sonucu, 'bu arabay ı' Isveç'te kullanamayaca ğımız ı, geri dönmemiz gerektiğini bildirdiler. Arabay ı gümrüğe ba ğışlayabileceğimizi (!), ba şka bir araba satmalarak Isveç'i gezmek istediğimizi söyledik. Olmuyordu. Uzun tart ışma sonunda ç ıkar yolu gösterdi görevlilerden biri: «Elli kron üste verirseniz, arabay ı atabileceğiniz bir araba mezarl ıkç ıs ı bulurum ben!» Şaşırmıştık. Bulunduğumuz öteki Avrupa ülkelerinde döküntü arabalar bile parayla sat ılırdı mezarl ıkç ı- lara. Burada hem çal ışır durumdaki arabam ız ı bağışlayacak, hem de elli kron üste verecektik. Ama gözden çıkarm ışt ık arabayı ve uyduk kurala. «Soldan sürünüz, sa ğdan geçiniz!» Valizler elimizde tren istasyonunu bulana dek birkaç yerde dikildi kar şımıza bu garip tabela. 0 zamanlar ı (1967'ye kadar) soldand ı trafik. Tam istasyona varm ıştık ki, bir arkada şımız ın mendilini ç ıkar ıp ağlamas ına ve hepimizin gözlerinin ya şarmas ına neden olan bir olay oldu: İçinde be ş ki şiyle bizi binlerce km'den getiren arabam ız, bir kamyonun arkas ına ba ğlı olarak önümüzden geçmez mi! Biraz önce tartıştığımız polislerden birinin orada bulunu şu, kayg ı- m ız ı gidermeğe yetti. Araban ın durumunu iyi bulma-

8 BOLLUK OLKES İ İSVEÇ dıklar ından, motoru çal ıştırarak direksiyona oturma yürekliliğini kendilerinde bulamamışlar. Ve de denize atılmak üzere götürülüyormu ş arabamız' En büyük be ş göl (km2): KİMİ VERILERLE İSVEÇ En yüksek beş dağ (In): 1 - Kebnekaise: Sarektjâkko: Kaskasatjâkko: Sulitelma: Helagsfj5llet: En büyük be ş ada (km2) 1 - V5nern: Gotland: V5ttern: Öland: M5laren: Orust: Hj51maren: Hisingen: Storsjön: V5,rmdö: 180 En uzun 5 akarsu (km): En büyük 5 kent (1974): 1 - Klarülven - Gröta 51v: Stokholm: Muonia-Torne 51v: Göteborg: Da,151ven: Malmö: Ume Slv: Uppsala: Lule 51v: Norrköping: Isveç'e arabayla ilk gelen yabanc ı, büyük küçük tüm karayollar ındaki park yerlerine çöp torbalar ı konulmuş olduğunu hemen farkeder. Herkesin, yak ıt deposunu kendisinin doldurdu ğu (self servis) tüm yak ıt istasyonlar ında yağ kontrol çubuklar ının silinmesi vb. iş- 10

9 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ geri için temiz ve yumu şak ka ğıtlar bulundurulur. Kimi istasyonlara, ellerin kirlenmesine kar şı, bir kez kullan ılan plastik eldivenler konulmu ştur. Tüm kentlerde, özellikle geceleri, ka ğıt paraya yak ıt veren otomat'lar vardır. Sokakta sigaras ını yakan çoğu Isveçli, çevresinde çöp kutusu göremezse, yanm ış kibrit çöpünü kibrit kutnsuna koyar. Tüm tuvaletlerde kül taba ğı bulunur. Çöpler, üzerlerinde «sağlığa uygundur» yaz ılı, yağmurdan etkilenmez çuvallara konur. Toplan ırken çoğu kez özel çöp arabalar ında bir yandan da yak ılır. Çöp araçlar ı- nın uğramadığı çok kenar yerlerde oturanlar, çöplerini çöplüklere özellikle kendileri ta şır ve cumartesi d ı- şında para da öderler. Isveçli, kullanmayacağı giysi ve gereçleri biriktirmez. Kimi satıcılar şöyle bir yol tutturmu ştur: Örne ğin dikiş makinesi sat ıcısı, belirli bir süre için, yeni makine alacaklar ın eski makinelerini, (eskilik ve çal ışma durumlar ına bakmaks ızın) elli kron yerine sayaca ğını ilânlar ında duyurur. Asl ında elli kron ölü bir de ğerdir ama çoğu kez ki şiyi çöplüğe gitme derdinden kurtar ır. Almanya, İngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda gibi ülkelerde hemen her kentte «bit» pazarlar ı bulunmasına kar şın, Isveç'te kullan ılmış giysi satılmaz. Kimi kentlerde, kimi sosyal kurumlar ın yönettiği, bağış yoluyla sağlanan giysilerin sat ışı yap ılmaktadır. Giysiler kimi kez, istekli evlere da ğıtılan boş torbalar ın doldurularak belirli bir günde kap ılar ın önüne b ırak ılmas ının istenmesi yoluyla sa ğlanır. Bunun d ışında, paraya gerek duyulmas ı gibi nedenlerle kullan ılmış giysiyi paraya çevirme olana ğı yoktur. 1 1

10 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ Kullanılmayan giysi ve öteki gereçler, genellikle cumartesileri halka aç ık ve paras ız olan çöplüklere y ı- ğılır. Hiç giyilmemi ş giysilerden arabaya kadar her şey atılır bu çöplüklere: Yap ı gereçleri, mobilyalar, makineler, bisikletler, kap kacak, yatak-yorgan... Ve ak şam üzerleri dev makineler dümdüz eder çöplük alanlar ını. 12

11 İŞÇİ K İ M, PATRON K İ M İsveç'teki ilk fabrika i şçiliğin, Stokholm'un 300 km kuzeybat ıs ında, küçük Vansbro kentindeki bir buzdolabı fabrikas ındayd ı. Kente var ıp trenden indiğimizde, ıs ıölçer s ıfır ın altında 36 dereceyi gösteriyordu. Geceydi. Bizi, bir ayl ık çocuklar ı olmas ı nedeniyle uykusunu tam alamad ığını söyleyen uykulu, i şçi kılıklı bir genç kar şılay ıp yerlerimize yerle ştirdi. Haftalık çalışma saati 1966'da 45, 1969'da 42,5 ve 1972'de 40 saate inmiştir Yap ım dalında, kimi ülkelerdeki gerçek çal ışma haftas ı (saat): İSVEÇ 38,4 33,4 ABD 39,7 39,9 Japonya 47,8 42,6 Bat ı Almanya 45,6 43,0 İngiltere 47,4 43,6 Fransa 45,7 44,5 13

12 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ Işbaşı yaptığımızda bu genç kar şımıza patronun oğlu ve mühendis olarak ç ıktı. Eşi doğum yaptığmdan alt ı ay izinliydi. Dahas ı patron çal ışıyor, patronun e şi çalışıyordu. Boğazda bir yazl ığına tutacaklar ı yal ı için, gazete ilanlar ına «hizmetçi odas ı» sözcüklerinin de eklendiği bir ülkenin çocuğu olarak, şimdiyedek çalıştığım İsviçre, Belçika ve Bat ı Almanya da içinde olmak üzere tüm i şyerleri için geçerli olan bu durumu yad ırgamamak elden gelmiyor. I şbaşına yar ım saat kala, patronu fabrikanm kap ıs ını aç ıyor görmek! Sabah namaz ıyla dükkân aç ıp al ıc ı bekleyen bakkallar gibi. Zavallı patronlar. Işçilere gelince. Durum oldukça tersine. Herkesin «sütüne» b ırakmışlar çal ışmay ı. Ya da, kendilerinden önceki ku şaklar ekmi ş de, ürününü yiyor bunlar Sanılır ki, grev yapmak yasaklanm ış da onun için a ğırdan alınıyor işler. Ek iş olarak çal ıştığım restoran'da, bir büyük araba (otomobil) kurulu şunun o kentteki temsilcisinin o ğ- lu Hans da çal ışıyordu tatillerinde. Bir gün Hans'a, babas ının o kadar zenginli ği varken, ne diye restoran i ş- çiliği yaptığını sordum. Biliyordum, benim dü şünceme onun restoran i şçiliği yapmas ı ne kadar ayk ır ıysa, böyle bir soru sorulmas ı da onun dü şüncesine ayk ır ıydı. Bu nedenle ters olmu ştu Hans' ın yanıt ı : «Babam çal ışmış, milyoner olmu ş. Ben de çal ı- şıp milyoner olaca ğım!» Küçültücü gözlerle bakm ışt ım Hans'a. Zavall ı (!) Hans, çal ışacak da milyoner olacakt ı. Hem de restoran iş çiliğiyle. Yüksek okullarda ö ğrenim yapan patron çocukla- 14

13 BOLLUK ÜLKESI` ISVEÇ rmdan kimileri tatillerinde çal ışırlarken, tüm yolculuk bürolar ın ı aşındırmalar ına kar şın, otellerin dolu; uçaklarda yer kalmamas ı nedeniyle tatillerini Akdeniz ülkelerinde geçiremeyen i şçilerin yak ınışlar ını dinledim. Birinciler belki «ayr ılar»d ır, çok say ıda olmakla beraber, böylelerine belki bir ben rasthyorum. Ama ikinciler Isveç'e özel bir durumdur. Gerçekte, patronun o ğlu ile kimsesiz bir işçi aras ında ya şamaca hiç bir ay ır ım yoktur. Daha da ileri gidece ğim: Isveç'te ki şinin oturduğu eve, evinin düzenine, kulland ığı araban ın marka ve modeline, ma ğazadan al ışverişine, üzerindeki giysilere, yemesine, içmesine, gezmesine... bak ıp da kimin işçi; kimin patron olduğunu kestirmek olanak d ışıdır. Bir Isveçli i şçi, bir ayl ık kazanc ıyla gidiş geliş uçak bileti ve tüm giderler içinde olmak üzere İstanbul, Napoli, ya da Kanarya adalar ında iki hafta ya şayabilir. Yıllık izin paral ı olduğundan bir aylığın' art ırmas ı da gerekmez. Son y ıllarda İtalya'da, Ispanya'da birçok İsveç köy ve kentleri kurularak, oralara İsveç'teki yaşama kolaylıklar ı götürülüyor. Kimi ülkelerde kişi başına yap ılan yurt dışı yıllık turistik harcamalar ı ( İsveç kronu): ' İSVEÇ Batı Almanya Fransa ABD İngiltere Japonya

14 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ Öyle bir düzen ki, öğrenciler bile, en ucuz yemeğin porsiyonu on kron olan restoranlarda ö ğle yemeklerini yer; patronlar bugünkü varl ıklar ıyla (çalışmadan) yaşamlar ını sürdüremeyeceklerini bilirler. Ev kadınlar= yar ıdan çoğu evi dışmda da çalışır. «Kabul» günü düzenlemek şöyle dursun, kocas ı patron olan, polis; öğretmen; mühendis olan kad ınlar bile bula şıkç ı ya da paspasç ı olarak çal ışmaktan tedirginlik duymazlar. Benim iki i şte çal ışmama, bu düzene ko şullanmış olan İsveçlinin bir türlü akl ı yatmaz. O bilir ki, bugün işçiyse, emeklilik ya şına dek i şçi olarak kalacakt ır. Üç be ş kuru ş artır ıp dükkân açma, patron olma olas ılığı aklından geçemez. Kald ı ki, patron da olsa çal ışacaktır. İyisi mi, her geçen günün ömürden gitti ğini düşünüp, kazand ığını son kuruşuna kadar harcayarak gününü gün etmeğe çalışır. Yapım dalında kimi ülkelerdeki saat ücretleri ( İsvec krom): ABD 11,79 18,28 İSVEÇ 5, Batı Almanya İngiltere 4,13 8,84 Fransa 2,73 6,86 Japonya 1,15 5,58 Küçük kurulu şlar ın, büyük kurulu şlar kar şıs ında yaşama olas ılığı çok azd ır. Aile kurulu şlar ı yerlerini hızla büyük kurulu şlara b ırakmaktad ır. Giysiler hep «haz ır işi»dir. Karde şimin Istanbul'da bir dikimevi bu- 18

15 BOLLUK ÜLKEM ISVEÇ lunduğunu anlat ırken, Isveçli arkada şlar ımdan birinin sözümü keserek, babas ının giysicilerden çektiğini anlatmas ını unutamam. İçinde 90 bin ki şinin yaşadığı, büyük kentlerden Örebro'da otururmu ş arkada şın babas ı. Çok şişmanlığı nedeniyle uymazmış bedenine haz ır giysiler. Ve de kentin tek dikimevine giysi diktirebilmek 9-10 ay önceden s ıraya girmeyi gerektiriyormu ş. Dikiş paras ı olarak verdiği kron da taba! Sınıf ay ırımı yok İsveçte. Yaln ızca trenlerde 1. ve 2. s ın ıf bulunduğunun ayırımına vard ım. Feribotlarda yok bu ay ır ım. Otellerde ve restoranlarda var m ıdır! ınıf yok»tur. Ama bu «s ınıf yok» bilmem. Isveç'te «s sözcüklerini bir İsveçliye söylerseniz, bir garip bakacaktır yüzünüze. Araba, buzdolab ı, çama şır makinesi, tv gibi araç ve gereç sat ışlar ının hemen tümü taksitledir. Bankalar taksit'in kar şılığını sat ıc ıya öder. Banka faizi %9,5'tur. Bu oran al ıc ıya çoğu kez olarak yans ır. Sat ıc ılar taksitle satma ğa ko şullandır ılmıştır. Hiç bir zaman «taksitle mi alacaks ın, peşin mi?» diye sormazlar. Banka faizi, etiket fiyat ının üzerine eklenir. Olağan bir alışveri ş şöyle olur: Örneğin bir araba satınalacak ki şi, bir araba sat ış kuruluşuna giderek bir araba seçer. Seçimde, gazete ilânlarm ın etkisi büyüktür. Yeni olsun, eski olsun fiyatlar arabalar ın üzerinde yaz ılıdır. Büyük kurulu şlar, kullan ılmış arabalar için de belirli bir süre için onar ım ve değiştirme güvencesi verir. Araba sat ışlarında ön koşul, %40' ı pe şin, geri kalan ı 24 ay (24 e şit) taksitledir. Ço ğu kez, oldukça iyi değerlendirilen al ıcının eski arabas ı %40'lık peşini karşılar. Araba seçimi bitince s ıra işleme, al ışveriş ' belge- 17

16 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ sini haz ırlamağa gelir. Alimin, de ğiştirdiği (eski) arabas ı yoksa ya da eski araba %40'l ık sm ır ı kar şılamazsa, ne kadar pe şin para ödenmesi gerekti ğini hesaplar satıc ı. Bulunan say ının «evet»lenmesiyle de belgeyi doldurmaya ba şlar. Bu arada al ıc ının ad ını, iş ve ev adresini sorar. Buraya kadar kim oldu ğu, ne i ş yaptığı ve nerede oturdu ğuyla kesinlikle ilgilenmez. Ne kefil ister, ne de kimliğini kan ıtlayan bir belge. Söz (ve imza) senettir! Ba şka ulustan olunmas ı da onu ilgilendirmez. (Son zamanlarda say ılar ı çok az olan kimi kurulu şlar, yabanc ılardan kefil isteme gereksinimini duyuyorlarsa da, bu ayr ılar kural ı bozmuyor). Kimi ülkelerdeki özel arabalarla ilgili say ılar (1973): Ülkedeki toplam özel araba sayıs ı (milyon) Kaç kişiye bir özel araba düşüyor? ABD 92,753 2,2 İSVEÇ 2,503 3,2 Fransa 13,920 3,7 Batı Almanya 16;324 3,8 Danimarka 1,203 4,1 İngiltere 12,700 4,2 Belçika 2,138 4,6 Japonya 12,531 8,6 İspanya 0,575 15,4 Alıc ın ın arabayı seçmesiyle binip gitmesi aras ındaki zaman (sigorta ve plaka i şleminden ba şka bir tak ın- 18

17 BOLLUK ÜLKES İ ISVEÇ t ıs ı yoksa) yar ım saati geçmez. Araban ın belgeleri bak ımından ne sat ıcıyla ne de bankayla bir tak ınt ı kalır. Sat ıc ılar ın kap ı kap ı dola şarak satt ıklar ı tüm araç ve gereçleri bir haftal ık süre içinde geri verme; hiç para ödemeksizin yeni ya da kullan ılmış arabalar ı bir haftaya kadar «deneme sürü şü»ne al ıkoyma olas ılığı var. Birinde karı - koca, ötekinde tek ki şi çalışan ikişer çocuklu (4 kişilik) iki ailenin ortalama kazanç ve yıllık giderleri (1974'te kron olarak) : Çokluk % Çokluk % Gelir vergisi ve sosyal güvenlik kesintisi Kalorifer içinde konut Ev giderleri (yiyecek vb.) Giyecek vb Eğlence, sa ğlık, yolculuk vb Güvence, biriktirme ve çeşitli TOPLAM Satışlar pazarl ıksızd ır. Ama biz al ışmışızdır bir kez, bozmaya çal ışırız bu kuralı. Ba şar ı da kazan ır ız kimi kez. Bir gün, üzerinde 110 kron yaz ılı bir saate 90 kron verince, sat ıc ının bozulup «90 krona kurtarmaz, 70 krona alınışı var!» demesine şaşır ıp kalmıştık. «Bunun alı- 19

18 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ nışı 120 krondur. Ben zarar ına olarak 110 krona veriyorum!» diyecek, almak istemeksek arkam ızdan çağıracak yerde (!). Herifler satıştan anlam ıyor ki! Yemi şçisi kötülerini ve çürüklerini kendisi yiyecekmi ş gibi hep iyilerini iyilerini koyar (çoğu kez seçmecedir ya); arabac ısı sataca ğı araban ın motorunun iyi olmad ığın ı söyler; saatçisi de 20 kron kazanc ı beğenmez (!). Kolayd ır mağazalardan al ışveri ş etmek. Raflara konulan her şeyin fiyatlar ı üzerindedir. Seç seç al. Et, süt, ya ğ, yumurta gibi yiyecekler de so ğuk haval ı yerlerde. Önceleri şeker yerine tuz da al ınsa, seçip almaya alışılıyor da; paras ını ödemek için kuyruğa girmek zor geliyor kişiye. Kimi mağazalarda paketlenmi şlerin yanı s ıra et, bal ık gibi yiyecekler tart ıyla da veriliyor. Böyle bir mağazada bir s ıra numaras ı kopararak et kuyruğuna girdim bir gün. Önümde iki üç ki şi vard ı ama zor oluyordu beklemek. Özellikle eti toptan (iki üç koyun birden) ald ığımızdan, pek katland ığım yoktu böyle s ıkıntılara. «Şuradan iki kilo et ver!» deyip etini alan çekilse, iyi. Tek bir elma, tek bir muz için al ışverişe çıkıldığı oluyor bu bolluk ülkesinde. Uzatmayal ım, tek bir ki şi kald ı önümde. Altm ışlık moruğun biri. «Şuradan 150 gram!» diye gösterdi kestireceği parçay ı. Kesip tartt ı parçay ı sat ıc ı, 200 gram tuttu. Ve bakt ı moruğa «uygun mu?» gibilerden. «Şuras ından al biraz!» dedi moruk. 150 gram istemi şti ya! Haz ırdı paket. Ama bir ikinci parça gösterdi moruk: «Şuradan 100 gram!» Gezdirme ğe' ba şlad ı bıçağı etin üzerinde sat ıcı, «buradan m ı, buradan m ı?» diye sorarak. «Az daha, az daha!» diye oyal ıyor moruk. 20

19 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ, şenme yok satıc ısında da. Moruğun karşısına iyice yakla şıp, üzerinde b ıçağı tuttuğu et parças ımm uzatarak, kesilecek yerin kertelenmesini istedi sat ıc ı. Kesip tarttı sonra: 125 gram. Yüzü tutmad ı moruğun 25 gram düşürmeye. Kendisi kerteledi ya! Sab ırla izledim al ışveri şi. Ve de hesab ı tuttum: Toplam 600 gram ı geçmeyen dört parça et ald ı moruk. işçilerin çeşitli kesimlere da ğılımı (Toplam iş saati yüzdesi): Tarım 17,8 8,5 4,2 Orman 3,4 3,1 1,8 Maden ve yap ım 34,4 33,6 29,5 Elektrik, gaz, su ve sa ğlık 0,9 1,1 1,1 Yapı 7,6 9,6 9,6 Alışveriş 11,6 12,9 13,1 Taşıma ve haberle şme 8,2 7,1'; 8,5 Özel servisler 8,0 9,9 10,7 Kamu servisleri 8,1 13,4 21,5 TOPLAM 100,0 100,0 100,0 Sıra bana gelince, bir koyun budu göstererek «yar ı- s ını kes!» dedim. Tüm gözler üzerime çevrildi. Sat ıcı da inanmadı «yar ım but» dediğime de anlamazdan geldi. Bıçağı gezdirdi budun üzerinde moru ğa yaptığı gibi. Caymad ım yar ım but'tan. B ıçağı bırak ıp sat ır ı aldı eline. İki buçuk kilo geldi et. Ve de iyi bir gösteri oldu. Mühendis diplomas ı alan kişiler bile çoğu kez bir 21

20 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ süre işçi olarak çal ışmak zorundadır. Ustaba şılar ı sağa sola buyruk ya ğdırmaz, kimi kez i şçi gibi çalışırlar. Herkes yapaca ğı işi bilir. Ayrı bir iş ç ıkarsa, örne ğin ustaba şı o iş için bir çekiç gerekti ğini düşünmüşse, çekici getirmeye kesinlikle kendisi gider. Bu örnekte i ş- çinin en doğru davranışı, o iş için çekiç gerekece ğini ustaba şından önce dü şünememekle kendini suçlayabilmesidir. Ülke içi trafiğinde yolcular ve kullanılan araçlar: 1950 Milyon Yüzde yolcu oran ı 1970 Milyon Yüzde yolcu oran ı Özel araba 5, ,2 84 Kamu araçları 11, ,6 16 Otobüs 3,5 20 6,0 8 Tramvay, tünel 1,2 7 1,2 1 Demiryolu 6,6 39 4,7 6 Denizyolu 0,3 1 0,1 - Havayolu 0,6 1 Toplam 17, ,8 100 Makineler beden i şçiliğini gerektirmeyecek ölçüde geliştirilmiş Kamyon olsun, otobüs olsun, sürücünün yanında yard ımc ısı bulunan tek araca rastlanmaz Bilet vermek de sürücünün görevidir. Kentleraras ı yolculuklar genellikle trenle yap ılır. Hızlı trenlerde özel çocuk ve köpek bak ım odalar ı vardır. Kamyon ve traktörlerde hidrolikli yükleme - bo şaltma yöntemi bulunur. Biçerdöverlerin doldurup b ıraktığı ellişer kiloluk çuvallar bile römorklara bu yöntemle yüklenir. ( Şimdiki biçerdöverlerde çuvallama yöntemi de yok). 22

21 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ, Tomruklar ın kabuğunu soyma i şinde çalışırd ım kağıt fabrikas ında. Bir yaz tatilinde, beraber çal ıştığımız bir üniversite ö ğrencisi, ya şamının en kötü günlerinde bulunduğunu; dünyada bundan daha kötü bir i ş bulunamayaca ğını söylemişti bana. Yerindeydi görü şü. İş kötü, işçi arkadaşlar kötüydü. Ama tam anlam ıyla fırsat e şitliği olan bir ülkede, böyle bir i şte (Isveç ölçülerine göre de olsa) kaba; be ğenisiz ve bilgisiz ki şiler çalışabilirdi. Bir de ıs ı s ıfır ın altında yirmi bilmem kaçta, denizden bandlara tomruk yerine buz sal ıverilen uzun k ış aylar ı vardı bunun. Yük ta şıyıcıhğınm dağılımı (1972): Yüzde oran ı Karayolu 48 Demiryolu 40 Denizyolu 12 Toplam 1.00 Tomruklarm kabu ğunu soyma yöntemi geliştirildi sonra. Bulunduğum bölümdeki işçi sayısı da sekizden ikiye indi. İş, düğmelerle, tv'li kumanda odas ından yönetiliyordu. Kısaca anlatay ım bu yöntemi: Üçer metre olarak belirli boydad ır kağıt yap ımı için kullamlan tomruklar. Ta şıyıc ılar bu boya göre ayarlan ır. Bir römorklu kamyon 15'er m 3'ten be ş balya (75 m 3) tomruk taşıyabilir. Yol yap ımlarmda kullan ılan büyük araçlara öyle kollar tak ılmış ki; kamyonun, tomruk balyasm ı tutan demir direklerini ç ıkarmadan, bir balya tomruğu kucaklad ığı gibi kald ırıp yürüyen banda sal ıveriyor. 23

22 BOLLUK ÜLKES İ İSVEÇ Yerden de kamyondan ya da vagondan al ındığı çoklukta kucaklayabiliyor bu azmanlar. (Tomruklarm akarsularla ta şınma yöntemi, akarsular ın kışın donmas ı, ta şımanın ağır olması ve motorlu araçlar ın gelişmesi nedeniyle pek kullanılmıyor art ık) Bandlardan, kabuklar ı soyulmak üzere çelik silindirlere dü şüyor tomruklar. Dönen silindirlerin öteki a ğz ından, kabuklar ı soyulmuş olarak bandlara, oradan da b ıçaklara (de ğirmen). Yongaya çevrilen tomruklar, hava bas ınçl ı borularla kâ ğıt yap ım ı için gerekli yerlere yollan ıyor. Araç sürücüsü dışında iki işçi, sekiz saatte m 3 ( 1) tomruk i şlenebiliyor bu yöntemle. Haftan ın yedi gününde de çalışıldığı ve haftal ık çal ışma saati 40' ı geçmediğinden, fabrikan ın kimi bölümlerinde be ş vardiyal ı olarak çalışılıyor. (1) Say ı aralar ı ndaki noktalar, okumay ı kolayla şt ı rmak için kullan ılmaktad ır. Virgüllerden sonraki say ılar 'art ık' say ı lar ı gösterir. Tarihleri gösteren say ılarda nokta kullan ı lmam ışt ı r. 24

23 İSVEÇ B İR SOSYAL İST ÜLKE M İ D İ R Uppsala üniversitesi profesörlerinden Sten Carlsson, 1963'te yay ımladığı «Modern Isveç Tarihi» adl ı yapıt ında, devletin otuz y ıl öncekinden daha etkili olduğunu, ama sosyalist olmayan birçok ülkedeki benzer eğilimlerin kolayca görüldü ğünü belirttikten sonra, «Isveç bugünkü durumuyla sosyalist bir ülke de ğildir» demekte ve şunlar ı eklemektedir: «Ba şka bir deyimle, Isveç'te sosyal demokrasi, dogmatik sosyalizme t ıpa t ıp uymaz. Sosyalizme do ğru bir eğilim var. Ama Sosyal Demokrat'ç ı seçmenler, köklü sosyalizme haz ır değillerdir. Parti, birçok yönde görü şünü değiştirmiştir. Isveç bugün, pratikte olmasa bile prensipte cumhuriyettir.» Olof Palme'den önce 23 y ıl ( ) ba şbakanlık yapan Tage Erlander de şöyle der: «Evet, ben ku ş- kusuz cumhuriyetçiyim. Ama hay ır, cumhuriyet istediğimi söyleyemem.» Olof Palme'ye Tage Erlander'in yukardaki sözlerini ans ıtarak «krallığın geleceği ve kral ın durumu» üze- 25 1

24 BOLLUK ÜLKES İ ISVEÇ rine ne dü şündüğünü sordum. Palme'nin k ısa yan ıtı şu oldu: «Bir de ğişiklik düşünülmüyor. Şimdiki.düzenimizin işleyişi çok iyi»(1). Yap ım kesiminde devlet, kooperatif ve özel kesimin payları (1973'te): işçi Devlet say ısı % Kooperatifler Özel kesim (%99'u) Maden Metal ve makine Taş, kil ve cam Kereste, kâg ıt hamuru, ka ğıt ve bas ım Yiyecek yap ımı Tekstil, giysi, deri ve kürk Kimyasal'lar ve lastik Toplam yapım Batının kimi ülkelerinin günümüzde krall ıkla yönetilmesini garip bulanlar, krall ığın çeşitli bask ılarla sürdürüldüğünü sananlar çoğunluktadır san ırım. Gerçek öyle değil. Belki yüksek düzeyde bask ılar var. Ama halk ın büyük çoğunluğu krallığın kaldır ılmas ına taraftar değil. Krall ıkla yönetilen ülkelerin çe şitli düzeydeki kişilerinin ortak savlar ı şu: «Bizim yönetimimizle cum- (1) Olof Palme'nin yazara verdi ği yan ıt ı n İsveoçesi: «Ingen förr ıdring ör aktuell, det löper vffleligt bra som vi har det nu. 26

25 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ huriyet yönetimi aras ındaki ay ır ım, birinde kral ın; ötekinde cumhurba şkan ın ın devlet ba şkanı olmas ıd ır. Cumhurba şkan ı tek kişidir. Kralsa karar vermeden önce, saray çevresinin de dü şüncesini al ır. İkincisi, cumhurbaşkani çoğu kez bir partiden geldi ği için tüm ulusun desteğini sağlayamaz ve de yan tutar.» Isveç'te kral, simgesel olarak devletin ba şıdır. Parlamentonun aç ılışı (ekim), Nobel ödüllerinin da ğıtımı (10 aral ık), devlet ba şkanlar ının kar şılanmas ı ve elçilerin kabulü gibi törenlere kat ılır. Hükümetin kararlarında etkisi olmadığı gibi, bu kararlar ı yürürlüğe koyma yetkisi de yoktur. Bir partinin parlamentoya üye yollayabilmesi için, genel oylar ın %4'ünü, ya da bir seçim bölgesindeki oylar ın %12'sini kazanmas ı gerekiyor. Yar ım yüzy ıla yakın bir süreden beri parlamentoya üye yollayabilen be ş politik partiden üçü «sağ», ikisi «sol» partidir. Tv, radyo ve gazeteler sa ğ partilerden «burjuva partile ıi» (borgerliga partierna), sol partilerden de «sosyalist blok» olarak söz ederler. Sosyal Demokrat Parti (SDP) 1918'den beri en güçlü partidir. Parlamentodaki sa ğ partiler sola kayarken, Komünist Partisi de sa ğa kayıyor; SDP'nin «bolluk ülkesi» politikas ına katkıda bulunuyorlar. 1964'te Komünist Partisi ba şkanlığına seçilen HC Hermansson, partisinin yönünü de ğiştirmede etkili oldu. Parti, Moskova'nm ve uluslararas ı komünizmin etkisinden kurtar ılarak parlamento demokrasisi benimsendi. Seçmenlerin %90,8'inin kat ıldığı 1973 seçimlerinde «burjuva partileri»yle «sosyalist blok» 175'er parlamenter ç ıkarmışlardır, Şimdiki hükümet SDP ve Komünist Partisi birliğinden olu şuyor. 27

26 SOLLUK ÜLKESI İSVEÇ Partilere devletçe, parlamenter say ıs ına göre (üye ba şına kron) yard ım yap ılır. Parlamenter ç ıkaramamakla beraber, son iki seçimde oylar ın en az %2,6's ını alan partiler de devlet yard ım ından yararlanır. Seçmenlerin %90,8'inin kat ıldığı 1973 seçimlerinin parlamentoya ili şkin sonuçları : Oy say ıs ı Parlamentodaki üye say ısı Sosyal Demokrat Parti Merkez Partisi Ilunl ılar Partisi ' Halk Partisi Komünist Partisi H ıristiyan Demokratlar Isveç Komünist Partisi Devrimci Marksist - Leninist Parti Ötekiler TOPLAM Isveç endüstrisinin %89'u özel kesimin, %5'i kooperatiflerin, %l'i belediyelerin ve geri kalan %5'i de devletin elindedir. 1932'den beri (1936'daki gönüllü 100 günlük ayr ılık dışında) gerek bir ba şına, gerekse Mer'- kez Partisi ya da Komünist Partisi'yle beraber i şba şında bulunan SDP, bir yandan özendirici yollarla özel kesimin ulusal ç ıkarlara uygun olarak geli şmesini sağlarken, öte yandan çal ışanlar ın da emeklerinin tam karşılığın ı almalar ını sağlamış ; yüksek kazançlara yüksek vergiler koymu ş ; ulusal gelirin üçte birini sos- 28

27 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ yal işlere ay ırarak s ın ıflar aras ındaki dengesizliği geniş ölçüde gidermi ş ve 1945'ten beri ki şi ba şına dü şen ulusal gelirde birinciliği bir ba şka Avrupa ülkesine kaptırmam ıştır ( 1). 1946'dan beri yiyecek fiyatlar ı yılda ortalama %4, işçi ücretleri %9 artmaktad ır. Isveçli olman ın ve Isveç'te bulunman ın verdiği şu olanaklara bak ın: 65 ya şını (1976'ya kadar 67'ydi) dolduran herkese yalmzsa 8.550; evliyse (e şlerden her birine) kron( 2) yıllıkla emeklilik. Ayrıca, en az otuz y ıldır çalışıyorsa, «ek emeklilik» olarak en iyi onbe ş yıllık kazanç ortalamas ının %60' ı. Ek emekliliği yoksa, yılda kron konut yard ımı ; 16'n ın altında çocuğu varsa, çocuk ba şına y ılda kron ve e şi emekli değilse (be ş yıl evli kalmış olmak ko şuluyla) yılda kron «e ş (1) Kitab ın bask ı haz ı rl ı klar ı sürerken, gazetelerin, Isviçre Federal Bankas ı 'n ı n yay ı mald ığı rapordan ald ı klar ı n ı bildirdikleri s ıralamaya göre, İsviçre Isveç'i geçmi ştir. Gazetelerin yazd ığı 1973 sonuçlar ı na göre, ilk s ı ralardaki 10 ülke (ki şi ba şına düşen Isveç kronuyla) şöyledir: 1 Isviçre (27.050), 2 ABD (26.960), 3 ISVEÇ (26.830), 4 -- B. Almanya (24.520), 5 Danimarka (24.060), 6 -- Kanada (23.740), 7 Fransa (21.370), 8 Avustralya (21.220), 9 Norveç. (20.800), 10 Belçika (20.430). (2) Geçim ko şullar ı na göre ço ğunluğu s ık s ık güncelli ğ ini yitiren bu say ı lar ı n Türk Liras ı olarak karşı l ığı n ı, pararn ız ın s ık s ık değer de ğ i ştirmesi nedeniyle veremiyoruz. Okurlar ım ız, say ı lar ı, TL'na çevirmek isterlerse, şimdilerde ülkemizde çok iyi bilinen B. Almanya Mark ı n ı n (DM) arac ı l ığı na ba şvurabilirler. (Isveç para birimi kron, bir,kronun yüzde biri öre'dir): 100 DM = 170 Isveç kronu 100 Isveç kronu = 59 DM 29

28 BOLLUK ÜLKES İ ISVEÇ yard ımı» gibi çeşitli ekonomik yard ımlar. İstenirse biraz az para ile üç y ıl önce ya da daha çok para ile üç yıl sonra emeklilik istenebilir. Dilenirse devletin özel konutlar ında paras ız olarak oturulur ve her türlü bakım devletçe kar şılan ır. (Not: A şağılarda geçen «emekli» ya da «tam emekli» deyimi kronu içerir.) Dünyada birinci oldu ğu kimi sağlık konuları : Çocuk ölümü azl ığmda dünyada birinci (1973'te %0,99). Dünyada en çok hastane yata ğı (1972'de ki şiye 17 yatak). Dünyada en çok emekli (halk ın %20'si). Dünyada en uzun ömür (Erkeklerde 71,9, kad ınlarda 77). Annesi ya da babas ı ölen 18 ya şından küçüklere yılda kron; ikisi de ölmü şse kron «öksüzlük yard ımı» ve varsa anne-baban ın emeklilik parasmdan pay. Bakacak kimsesi yoksa çocuk evleri. Kocas ının ölümüyle dul kalan kad ına (evliliğin en az be ş yıl sürdürülmüş olmas ı ko şuluyla) 36 ya şında başlayıp her y ıl 1/15 artarak 50 ya şında tam emeklilik. Kocas ının ölümünde 16 ya şından küçük çocu ğu olan her kad ına, çocuk 16 ya şım doldurana dek tam emeklilik. (Bu kad ınlar daha sonra, yukardaki «36 ya ş emekliliği»nden yararlan ırlar.) Doğum yapacak her kad ın, doğum öncesi ve sonras ı, kazanc ın ıın %90' ı ve iş güvencesiyle 210 (kimi durumlarda 270) gün izinli. (Bu izinin bir bölümünü koca da kullanabilir. Çal ışmayan kad ınlara 210 günlük para 30

29 BOLLUK.ÜLKESI isveç 25 kron üzerinden ödenir) Çocuk 16 ya şını dolduruncaya dek anneye y ılda kron çocuk paras ı. 16 ya şından küçüklere ve gebe kad ınlara paras ız diş bak ım ve yap ımı. (Büyükler, koruyucu di ş bakımı giderlerinin krona kadar yar ıs ını ; krondan çoğunun 1/4'ünü; yap ım giderlerinin de yar ısını kendileri öderler) Çocuk yapan evli olmayan kad ınlara (ya da 16 yaşından küçük çocu ğa bakma durumunda olan yaln ız kişilere) çocuk paras ından ayr ı olarak y ılda kron ve evliler gibi vergide geçim indirimi. 16 ya şın altında sakat çocuğu olanlara y ılda kron. Devlet hastaneleri herkese aç ık. Muayene için 12 (doktor eve gelmişse 20) ve reçete verilmi şse ilaç için 15 krondan çok hiç bir para ödenmez. Doktora taksiyle gidilmi şse 6 krondan ço ğu ve dünyanın en iyi bakımlı hastanelerindeki tüm giderler. Kimi ülkelerde her ki şiye düşen doktor, hastabakıc ı, dişçi ve yatak say ısı oranı (1972): Doktor Hastabak ıcı Dişçi Yatak İSVEÇ Bat ı Almanya İngiltere Fransa ABD Japonya Sekiz aylıktan küçük çocuklar ı evlatlık edinenlere, çocuk paras ına ek olarak günde 25 krondan 180 günlük anal ık (ya da babal ık) paras ı. Daha büyük çocukları evlatlık edinenlere, kazançlar ının %90' ıyla 20 gün izin. 31

30 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ Hasta olan herkese kazancm ın %90' ı kadar (en çok y ılda kron) para. (Ev kad ınlar ına günde 8 kron) Doktora gitmeksizin hastal ık sigortas ına telefonla; mektupla ya da giderek «hastay ım» demek, bir haftal ık paral ı dinlenme olanağı sağlar. (Doktor raporu olmaks ız ın ödenen hastal ık paras ı yalnızca i ş günlerini kapsar) Sakatlar için hemen tümü özel yap ılmış ve İsveç'te ilgili sakatlara paras ız olarak verilen araç ve gereçlerden kimileri: Elle tutunarak yürünebilmesi için tekerlekli araç. Üzerine oturup elle, ayakla ya da elektrikle yürütülen araç. Üç tekerlekli motosiklet. Dört tekerlekli araba (otomobil). Elektrikli yaz ı makinesi. Ses alma ayg ıtı. işitme ve konu şmay ı kolaylaşt ıran çe şitli araç ve gereçler. Kap ı zilini; telefonu; çalar saati ışık dalgalar ına çeviren araçlar. Diki ş makinesi. Çama şır makinesi. Ütü. Makas. Çe şitli ölçü ve tart ı araçlar ı. Otomatik yemek pişirme araç ve gereçleri. Çe şitli durumlara ayarlanabilen karyola. istenilen yüksekliğe ayarlanabilen tuvalet. Elektrikli di ş fırças ı. Çatal, b ıçak, kalem tutucu; sayfa çevirici araçlar. Çe şitli spor ve beden e ğitimi araç ve gereçleri. Kazalara kar şı herkes sigortal ı. Sakatlar ve sürekli hastalara, durumlar ına göre (%30-100) emeklilik ve krona kadar dö şeme yard ımı Sakat ve hastalar ın yolculuklar ı için özel servisler; paras ız motorlu ve motorsuz araçlar; okuma yetene ğini yitirenlere, istedikleri kitaplar ın teype al ınmış bandlar ı. Çal ışabilenlere i ş kurabilmeleri için ödünç para. 32

31 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ İş kazalar ında ölen kişilerin eşlerine, ölenin kazanc ı/un 1/3'ü (emeklilikte 1/4'ü), çocuklar ına, çocuk ba şına 1/6's ı. Askere al ınan erlere günde 8-11 krom Bakmakla yükümlü olduklar ı kişiler için çeşitli yardımlar. Askerlik s ıras ında sakatlananlara krona kadar i ş kurma yard ım ı. Partilerin Isveççe adlar ı : Burjuva partileri: Merkez Partisi (Centerpartiet ) Ilımlılar Partisi (Moderata Samlingspartiet) Halk Partisi (Folkpartiet) Sosyalist blok: Sosyal Demokrat Parti (Sveriges Socialdemokratiska Arbetareparti) Komünist Partisi ( (Vansterpartiet Kommunisterna) Parlamentoda üyesi olmayanlardan kimileri: Hıristiyan Demokratlar (Kristen Demokratisk Sanıling) Isveç Komünist Partisi (Sveriges Kommunistiska Parti) Devrimci Marksist-Leninist Parti (Marksist-Leninists revolutionaries KFML - r - ) E şinden ayr ılıp yeni ev kuranlara, ilk alt ı ayda, kendisi için 450 ve 16 ya şın altındaki her çocuk için 100 kron ayl ık; ikinci alt ı ayda bu çokluklar ın yar ısı. Ayr ıca kendisi için ve her çocuk için 150 kron clonatım yard ım ı. 33

32 BOLLUK ÜLKEM ISVEÇ Az gelirli ailelere ayda 75 krondan 875 krona kadar konut yard ım ı. Yeni iş edinmek üzere kurslara kat ılanlara evliyse 705; yalnızsa 655 krona kadar ayl ık. Kurslar evine uzaksa ayr ıca evliye 375; yaln ıza 225 kron ayl ık ek. Kimi ülkelerin, kimi konularda kar şdaştirdmasi (1972): kişiye düşen telefon kişiye düşen tv Kişi başına düşen ka ğıt (kg.) İSVEÇ Norveç Danimarka Finlandiya ABD B. Almanya İngiltere Fransa Japonya Rusya İsviçre Kanada Hollanda Avustralya Türkiye Ba şka yerden i ş bulanlara, evliyse 1.500; yalnızsa 750 krondan ba şlamak üzere yol paras ı. işsiz kaldığı ilk 300 (55 ve yukar ı ya şlılar 450) 34

33 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ gün, kazançlar ınm %90' ı, daha sonra günde 35 kron ve çeşitli yard ımlar. Çalışanlara dört haftal ık paral ı tatil. Az gelirlilerin çal ışmayan e şlerine tatil olanaklar ı. Çalışan anne ve babalar ın hasta çocuklar ına bakım yerleri. Evlenenlere; kar ı-koca gibi ya şayanlara ve bir başına oturan çocuklu ki şilere, beş yılda ödenmek üzere kron dö şeme kredisi. Ev yaptıranlara, otuz y ılda ödenmek üzere, yapım değerinin %70'ine kadar kredi. Sakat çocuklar ve alt ı yaşındakilerin tümüne oyun okulu. Temel okul ve liselerdeki ö ğrenim giderleri (Kitap - detfer vb. giderler, sa ğlık bakım ı, öğle yemekleri, okula gidip gelmek için araç ya da yolluk, tatillerde dinlenme kamplar ı). 16 yaşından sonra okumay ı sürdürenlere ayda 125 kron. Okula gidip gelmek için araç gerekliyse ayda kron; okulun bulundu ğu yerde bir ba şına oturuyorsa ayda kron yard ım ve ayr ıca krondan krona kadar ödünç' para( 1). Kimi sanat okullar ında okuyanlara, okuldan okula değişen çoklukta ayl ık. (1) Ödünç i şlemlerinde öğrencinin inızas ı dan başka bir güvence aranmaz. Al ınan para ilke olarak yirmi y ılda ödenmekle beraber, ö ğrencinin para kazanma ğa başlad ığı iki-incil y ılla ellinci yaşı aras ında bölüştürülör. Geliri olağan ın alt ında, hastal ık, i şsizlik gibi devrelerde ödeme i şi durdurulur, Erken emeklilik ve ölümlerde ödeme yap ı lmaz. 35

34 BOLLUK ÜLKEM isveç Üniversite ve kolejlerde okuyanlara y ılda kron ödünç para ve ayr ıca yukardakilere (16 ya ş) benzer yard ımlar. Tatillerinde çal ışan öğrencilere vergisiz ödeme. Öğrencilere, bo ş zamanlar ını değerlendirme merkezleri; tatil olanaklar ı. İsveç d ışında okuyanlara burslar. Bütün bunlarm yeti şmediği durumlarda yard ıma haz ır sosyal kurulu şlar ve say ıs ız olanaklar. 36

35 PATATES ÇAĞI Yıl 1956 İlçemin uzak köylerinden birine ö ğretmen olarak gidiyorum. Köyün imaml ığını da yapan muhtar ın konuk odas ında, duvara kocamanca yaz ılmış şu iki dize çarp ıyor gözüme ilk: «Ey misafir k ıl nanıaz ın, k ıble bu caniptedir, İşte leğen, işte ibrik, i şte pe şkir iptedir!» Ve sonra şu dörtlük: «Bu haneye gelen ki şi, Yesin ekmek ile as ı. Eğer namaz k ılmaz ise, Yesin toprak ile ta şı!» Köyde kaldığım bir ders y ılı süresince hep ekmeği dü şündüm. «Ekmek» dedikleri, kepek; m ısır koçanı ve patates kar ışımıydı. Bu kar ışımı sağlayabilmek için, köyde çok üretilen patates, kat ır s ırtına vurulup üç dört gün dola ştırılarak kepek vb. yiyeceklerle de ğiştiriliyordu. Kat ır edinemeyenler e şekle yetiniyor, kendi sırtlar ına da yük al ıyorlard ı. Bölgede bol yeti ştiri- 37

36 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ len kimi yemişlerin serüveni de patates gibi oldu ğundan, köyün «kervan»lar ı y ıl boyunca yollardayd ı. Kervanlar ın yollarda oldu ğunu çoktand ır biliyordum ama, sava şın «ekmek sava şı» olduğunu duymamıştım. Ve bende o zamanlar ı, kişilerin ekmek yemeden de ya şayabileceklerini dü şünebilme olana ğı yoktu. Yıl İlçemden iki ilçe ötede, bir dönemece girerken, yüklü bir kat ır ın ürkmesiyle, kaloriferli ve radyolu arabam ı içim burkularak durduruyorum. 0 ya ğ- murlu kış gününde, kervan sürücülerinin kiminde ya ğ- murluk bile yok. Köyden 45 km. uzakta tan ış ç ıkıyoruz. Daha yürüyecek 30 km'leri var. Patatesler kepek ya da mıs ırla değiştirilecek. Muhtar ve tan ıdıklardan kimileri «rahmetli» olmu şlar, kalanlar onbe ş yıl önceki gibi sava şı sürdürüyorlard ı. Yenidünya'dan (Amerika) Ingiltere'ye getirilen patates, Isveç'te 1724 y ılında yeti ştirilmeye ba şlandı. Kıtlık yıllar ı olan o y ıllarda açl ıktan ölen köylüler, bu yeni bitkiden ku şkulanarak yayg ınla şmas ını geciktirdiler. Direniş 1730'larda k ır ıldı. 0 da yemeklik değil, içki içindi. Patatesten, çok sert bir içkinin yap ımına başlanmıştı. Bir de hayvan yemi olarak yararlan ılıyordu. Patatesin yayg ınla şarak ekmeğin yerini almaya ba ş- lamas ı yüz yılda (1820'lerde) gerçekle şti. Ünlü Isveç ozanı Esaias Tegner ( ), Isveç'in yoksulluk y ıllar ını şu üç sözcükle tan ımlar: «Barış, üreme ve patates.» Bugün «bolluk ülkesi» olan Isveç'te, patatesten ekme ğe dönü ş yap ılmamıştır. Ek iş olarak aras ıra çal ıştığım '-estoranda kasaya 38

37 BOLLUK ÜLKESI isveç günde kron kadar para girerken, yaln ızca üç dört kg. ekmek harcan ırdı. Bizim anlad ığımız anlamda ekmek yiyen; restoranda olsun, evinde olsun, ekme ği yemeğe kat ık eden tek İsveçliye rastlanmaz. Restoranlarda tüketilen patatesi ekme ğe oranlarsak, her kilo ekmeğe kar şılık, bir çuval patates koyaca ğız. Patates çoğu kez soyulmuş, yağda k ızartma olacaklar ı uzun uzun dilimlenmiş ; yar ı kızart ılmış ve dondurulmuş olarak getirilir restorana. Ha şlama ve bol yağda kızartmas ından ba şka bir de püresi yap ılır. Sulu yemek yap ılmaz patatesten. Biri Avusturya'da, öteki Hollanda'da çal ışan iki arkada şım ın, ekmek yedikleri (pansiyoner olarak oturduklar ı evin çocuklar ımn ekmeğe al ışma olas ılığı) gerekçesiyle evden ç ıkar ıld ıklar ını da şuracığa ekleye yim. Bu ülkelerdeki bolluğu görünce, bu çe şit davranışlar ın nedenini anlamak güç oluyor. Isveç'te ekme ğin şekersizi «Alman» ya da «Frans ız» ekmeği adıyla satılıyor. Biz Türkle... ve kimi yabanc ı işçiler patatese al ışamadığımızdan ve de pazarlanan ekmeğin şekerli olmas ı nedeniyle, kendimiz pi şiririz ekmeği evlerimizde. Bir ba şına ya şayan kimi Türk erkekleri bile hamur yo ğurup ekmek pi şirmesini bilirler. Ama gelgelelim un, 2 ve 2,5 kg'l ık küçük paketlerde pazarlanır. Mağazadan on paket birden kald ır ınca, tüm gözler üzerimizdedir. Bir gün restoranda 25 kg'l ık un çuval ının varlığını farkedince patrona ba şvurmakta gecikmedim. Toptancılar fır ın, pastane ve restoranlar için pazarhyorlarrmş 25 kg'lık çuvallar ı. Patronun arac ılığıyla bir çuval un edinerek ma ğazaya ta şmmaktan kurtuldum. Be ş kişiyiz evde. İki hafta kadar sonra unun bitti ğini, bu kez 39

38 BOLLUK CILKES İ İSVEÇ iki çuval istediğimi söyledim patrona. Adam şaka sandı önce. Üsteleyince de bön bön bakt ı yüzüme ve: «Biz dört ki şi bir çuval unu üç yılda bile tüketemeyiz!» dedi. Ülkede üretilen kimi bitkiler üzerine say ılar (1973): Ekim alan ı (hektar) ı Bir hektar ın verimi (kg) Toplam üretim (bin ton) Buğday ' Çavdar Arpa Yulaf Kar ışık Patates Şeker pancar ı (1) Bir hektar = metrekare Isveçli patatesten ba şka, üzerine tereya ğı sürülü kurutulmu ş ekmek dilimleri (özellikle çavdar peksimeti) de yer. Ve Isveç deyince akla gelen üç sözcükten ikisi «seks» ve «sosyalizm»se, üçüncüsü «smörs» dedikleri bir çe şit sandviçtir. Yemekler, öteki Avrupa ülkelerininkine benzemez. Evdeki yemekler ço ğu kez haz ır yiyeceklerle geçi ştirilir. Yiyecekleri uzun süre saklama yöntemleri ve konservecilik çok geli ştirilmiştir. Konutlar ın yar ısmdan çoğunda, buzdolab ından ayr ı olarak, dondurulmu ş yiyecekleri saklayacak buzluk bulunur. 40

39 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ Çağ, patates ça ğı değil yaln ızca. Ülke soğuk. Toprakalt ı bitkilerinden patatesten ba şka şeker pancar ı, havuç ve bir çe şit şalgam bol bol yeti ştirilip değerlendiriliyor. Isveçli bol bol süt içiyor (1971'de ki şi başına günde 723 gram). Küçük kentlerde bile süt fabrikalar ı kurulu. Mağazalarda bir, iki litrelik ve daha küçük karton kutularda pazarlanan sütün %80'inin su oldu ğunu ve içinde yaln ızca %3 oran ında saf süt bulunduğunu çoğu bilmez. Saf sütten daha yararl ı olduğu söylenen bu kar ışım maya (yoğurt) da tutar. Tek tip ve adla pazarlanan tereya ğının (smör) durumu da sütten ayr ı olmasa gerek. Yûzyılımız ın ba şında tahıl, isteği kar şılamıyordu. Hayvansal yiyecekler, süthaneler yetersiz; sürülebilen topraklar verimsizdi. Yiyecek ve endüstriyel hammaddenin çoğu dışardan sağlan ıyordu ki, buna petrol ve kömür de eklenince, orman ürünleri; demir ve makineden sağlanan geliri götürüyordu. Bugün Isveç, d ışar ıya tahıl satan bir ülkedir! 1972'de d ışardan (17 bin ton patates,) 17 bin ton pirinç ve 31 bin ton m ıs ır almas ına kar şın 65 bin ton çavdar, 265 bin ton bu ğday ve 291 bin ton arpa satm ıştır. 1930'lar ın tar ım politikas ı iki ana amaca dayan ır: 1 Sava ş zamanlar ındaki kuşat ılma da düşünülerek, tar ım ürünlerinin %80'ini ülke içinden kar şılamak. 2 Tar ım kesiminde çal ışanlar ın gelirlerini, öteki kesimlerde çal ışanlar ın gelirleri düzeyinde tutmak. Bugün bu amaçlar art ığıyla gerçekle ştirilmiştir. Topraklar ının %10'undan az ı sürülebilen, sürülen toprakların da dörtte üçüne hayvan yemi ekilen Isveç'te, yiyeceğin %85'i (1970) ülke içinden kar şılanabilmektedir. (Verimli olmayan kimi küçük çiftliklerin ormana 41

40 BOLLUK OLKES İ İSVEÇ dönüşmesine izin verilerek bu oran %80'e kadar dü şürülebilecektir) Bu sonuç, tar ım ürünlerinin dünya pazarlar ından %70 daha pahal ıya elde edilmesiyle gerçekle ştirilmiştir. Çiftçilere çe şitli yard ımlar ve toplam iki milyar kron kredi güvencesi verilmi ştir. Yardımlardan en çok, ülkenin so ğuk olan kuzeyinde oturan çiftçiler yararlan ır 'te et-süt üreten; domuz yeti ştiren çiftçilere fiyat deste ği olarak 74 milyon kron (ba ğış) verilmi ştir. Tar ım gelirlerinin %80'i hayvanc ılıktan kar şılanmaktad ır. ' inekten her biri y ılda ortalama kg süt verir. 12 milyon tavuktan 107 bin ton yumurta al ın ır (1973). Kimi ülkelerdeki yiyecek fiyatlar ında artış yüzdesi: İSVEÇ 3,7 7,6 Norveç 3,9 7,6 Bat ı Almanya 2,6 7,9 Fransa 4,0 8,5 ABD 2,6 8,8 İngiltere 3,9 10,5 Danimarka 6,1 12,5 Finlandiya 5,4 15,5 Japonya 5,3 17,0 Tar ım kesimindeki yap ım ve pazarlaman ın %80'den çoğunu kooperatifler yapar (ette %85, sütte %99). Avrupa'n ın en modern tar ımının yap ıldığı Isveç'te kooperatiflerin pay ı çok büyüktür. 1850'den beri var olan tü-, ketici kooperatifleri, az gelirlileri, özel kesimin fiyat patlamas ına kar şı korur. Isveç'te yap ımc ılar istedikleri 42

41 BOLLUK ÜLKESI ISVEÇ fiyatlar ı koyamazlar. Buna kar şın, yalan yanl ış reklâmlara kar şı korunurlar. Alışveri şin %90' ı self servis'tir. İlk self servis de aç ılmıştır. Son y ıllarda kentlerin çevresinde ve d ı- şında büyük park kolayl ıklar ı bulunan mağazalar yaygınla şmaktad ır. 1974'te metrekareden çok alan ı kaplayan 36 ma ğaza bulunuyordu. Kooperatiflere kar şı ayakta duramayan kimi küçük sat ış yerleri ya kapanmakta ya da bir örgütün zincirine eklenmektedir. 1960'- ta olan sat ış yeri say ısı 1970'te 'e inmi ştir. Restoranlar h ızla kafeteryaya dönü şmektedir. Her alandaki küçük ve yarars ız kurulu şlar ın kapanmas ına karşın, çok özel konularda çal ışan küçük dükkanlar (butik) çoğalmaktad ır. Kimi kooperatif ve özel kurulu şlar ın, ülke düzeyine yay ılmış binlerce sat ış mağazas ı bulunur. Alışverişin %27'si üç büyük ma ğaza zinciri aracılığıyle yap ılır. Kimi mağazalar kimi pazarlar ı da aç ıkt ır. Restoranlar ın mutfaklar ı, yemek salonu büyüklüğüne yak ındır. Ocak ve f ırınlar da elektrikle çal ışır. Bir restorandaki elektrik sigortas ı say ısı, o restorandaki sandalye say ısından çoktur. Güney ve orta Isveç oldukça tar ıma elveri şlidir. Tar ımla uğra şanlar ın yüzde oranı 1870'te 72'yken, 1929'da 40'a; 1960'ta 14'e; 1968'de 8'e ve 1973`te 5`e dü ş- müştür. Gençlerin tar ımı bırakmalar ı nedeniyle çiftçilerin ya ş ortalamas ı 55'i bulmaktad ır. Birçok küçük çiftlik, şimdiki işleticisinden sonra kimsesiz kalacak; kimileri ormana dönüecektir. Özel çiftliklerin say ıs ı yirmi y ılda 'den 'in alt ına dü şmüştür. Ülkede biçerdöver ve 'ü (1973) tar ım amaçlar ı için kullan ılan (1968) traktör bulunur. Golf Streem s ıcak su ak ıntısı (ve bat ı yelleri) et- 43

42 BOLLUK ÜLKESI İSVEÇ kisiyle ülkenin iklimi, benzer pacaleldeki ülkelerden daha yumu şaktır. Kar, topraklar ının %15'i Kuzey Kutup Dairesi içinde bulunan ülkenin kuzeyinde 7-8 ay; Stokholm çevresinde 2-3 ay ve güneyde birkaç hafta kal ır. Ağaçlar, güneyde 60-80; kuzeyde y ılda büyür. Balt ık' ın kuzey bölümü (Bothnia körfezi) ve göllerin çoğu kışın donar. Halk ın %90' ı ülkenin yar ıs ından güneyde ya şar. kimi uluslar ne kadar kahve, çay, kakao ve tütün tüketiyor (1972'de kişi başına kg. olarak): Kahve Çay Kakao Tütün ISVEÇ 12,90 0,24 1,25 1,64 Danimarka 11,75 0,36 0,87 3,03 Finlandiya 11,30 0,11 0,95 1,54 Norveç 9,23 0,14 1,30 1,45 Hollanda 8,25 0,67 8,91 3,56 İsviçre 7,78 0,23 2,61 4,64 ABD 6,22 0,33 1,28 3,24 Bat ı Almanya 5,11 0,15 2,23 2,36 Fransa 4,80 0, ,02 Kanada 3,92 0,96 0,82 3,68 İtalya 3,07 0,05 0,77 1,53 israil 2,66 0,93 0,43 1,99 Doğu Almanya 2,51 0,10 1,07 1,41 Macaristan 2,18 0,09 1,06 2,25 Ispanya 2,15 0,02 1,01 2,40 İngiltere 1, ,58 2,36 Yugoslavya 1,73 0,04 0,56 1,69 Yunanistan 1,38 0,02 0,56 2,12 Çekoslovakya 1,14 0,08 1,25 1,72 Polonya 0,96 0,26 0,66 2,35 Japonya 0,63 0,98 0,34 1,88 Rusya 0,17 0,35 0,47 1,31 Türkiye 0,09 0,64 0,03 1,70 14