T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2640 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: ENDÜSTR L fik LER

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2640 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1608 ENDÜSTR L fik LER Yazarlar Prof.Dr. Banu UÇKAN (Ünite 3, 4, 7) Doç.Dr. Deniz KA NICIO LU (Ünite 1, 2, 6) Doç.Dr. fiuayyip ÇALIfi (Ünite 5, 8) Editörler Prof.Dr. Banu UÇKAN Doç.Dr. fiuayyip ÇALIfi ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Yrd.Doç.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc s Ö r.gör.dr. Zekiye Rende Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Okt. Dilek K lb y k Grafikerler Ayflegül Dibek Aysun fiavl Hilal Küçükda aflan Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Endüstri liflkileri ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Mart 2014

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Endüstri liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi ENDÜSTR L fik LER KAVRAMI... 3 ENDÜSTR L fik LER N N KONUSU... 4 ENDÜSTR L fik LER N N AKTÖRLER... 5 flçiler ve Sendikalar... 5 flverenler ve Sendikalar... 6 Devlet... 6 ENDÜSTR L fik LER N N D ER B L M DALLARIYLA L fik S... 7 ENDÜSTR L fik LER N N ÇEVRES... 9 Ekonomik Çevre Sosyal Çevre Politik Çevre Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Endüstri liflkilerinin Teorik Çerçevesi ENDÜSTR L fik LER TEOR S S STEM TEOR S KLAS K TEOR MARKS ST TEOR ÇO ULCU TEOR TEK LC TEOR SOSYOLOJ K TEOR NEOKORPORAT ST TEOR FEM N ST TEOR Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar flçi S n f ve flçi Sendikalar fiç SINIFI fiç SEND KALARI VE ÖRGÜTLENME SEND KA ÜYEL SEND KALAR ARASI REKABET Sendikalar Aras Rekabet Kavram Sendikalar Aras Rekabet Politikalar Özet ÜN TE 2. ÜN TE 3. ÜN TE

4 iv çindekiler Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 5. ÜN TE 6. ÜN TE Yönetim ve flveren Sendikalar YÖNET M fiveren SEND KASI KAVRAMI fiveren SEND KALARININ TAR HSEL GEL fi M fiveren SEND KALARININ ÖRGÜTLENME MODELLER fiveren SEND KALARININ FONKS YON VE FAAL YETLER Savunma ve Kamuoyu Oluflturma Faaliyetleri Temsil Faaliyetleri Siyasal ve Toplumsal Platformda Temsil Faaliyetleri Endüstri liflkilerinde Temsil Faaliyetleri Üyelere Yönelik çsel Faaliyetler TÜRK YE DE fiveren ÖRGÜTLER Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Devlet ve Endüstri liflkilerindeki Rolü DEVLET KAVRAMI DEVLET N ENDÜSTR L fik LER NDEK ROLLER flveren Rolü Kamu-Özel Sektör Ayr m nda Endüstri liflkileri Düzenleyici Rolü Kanun Koyucu Rolü Emek Piyasas Düzenleyicisi Rolü Hakemlik ve Arabuluculuk Rolü DEVLET N ENDÜSTR L fik LER NDEK ROLLER NDE DE fi M Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Toplu Pazarl k TOPLU PAZARLIK KAVRAMI TOPLU PAZARLI IN N TEL ETK L B R TOPLU PAZARLI IN KOfiULLARI TOPLU PAZARLI IN TARAFLARI

5 çindekiler v TOPLU PAZARLIK STRATEJ LER TOPLU PAZARLI IN ÖNEM VE TARAFLARIN HEDEFLER Toplu Pazarl kta Sendikalar n Hedefleri ve Toplu Pazarl n flçiler Aç s ndan Önemi Toplu Pazarl kta flverenlerin Hedefleri ve Toplu Pazarl n flverenler Aç s ndan Önemi Toplu Pazarl n Toplum Aç s ndan Önemi TOPLU PAZARLI IN ÇERD KONULAR TOPLU PAZARLIK SÜREC Toplu fl Sözleflmesinin Süresi TOPLU PAZARLI IN YAPISI Toplu Pazarl n Kapsam Toplu Pazarl n Düzeyi Ulusal Düzeyde Toplu Pazarl k flkolu Düzeyinde Toplu Pazarl k flyeri/ flletme Düzeyinde Toplu Pazarl k AB Ölçe inde ve Uluslararas Düzeyde Toplu Pazarl k Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Toplu fl Uyuflmazl klar ve Çözüm Yollar TOPLU fi UYUfiMAZLI I KAVRAMI TOPLU fi UYUfiMAZLI I TÜRLER TOPLU fi UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜMÜNDE UYGULANAN S STEMLER Özgürlükçü Sistem (Serbestlik Sistemi) Yasakç (Zorunlu) Sistem Karma Sistem TOPLU fi UYUfiMAZLIKLARININ ÇÖZÜM YOLLARI Bar flc Çözüm Yollar Uzlaflt rma Arabuluculuk Tahkim (Hakem) Mücadeleci (Çat flmac ) Çözüm Yollar Grev Lokavt Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE

6 vi çindekiler 8. ÜN TE Endüstri liflkilerinde Yeni Geliflmeler KÜRESELLEfiME KAVRAMI Küreselleflme ve Teknolojik Geliflmeler ESNEK ÜRET M Esnek Uzmanlaflma Tekno-Ekonomik Yaklafl m Yal n Üretim ÇALIfiMA B Ç M NDE FARKLILAfiMALAR SEND KALAfiMA VE YEN GEL fimeler NSAN KAYNAKLARI YÖNET M nsan Kaynaklar Yönetimi Kavram nsan Kaynaklar Yönetimi ve Endüstri liflkileri Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sözlük

7 Önsöz vii Önsöz Endüstri liflkileri adl bu çal flma, Anadolu Üniversitesi ktisat Fakültesi Çal flma Ekonomisi ve Endüstri liflkileri Bölümü lisans ö rencilerinin ders kitab gereksinimlerinin karfl lanmas amac yla haz rlanm flt r. Konular, Çal flma Ekonomisi ve Endüstri liflkileri Bölümü ders programlar n n bütünlü ü göz önünde bulundurularak belirlenmifltir. Bu ders kitab bir tak m çal flmas n n ürünüdür. Kitab n haz rlanmas sürecinde çok say da de erli kifli yer alarak katk sa lam flt r. Özellikle bu çal flman n yap - labilmesi do rultusunda bize tan nan f rsat için Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Davut AYDIN ile ktisat Fakültesi ve Aç kö retim Fakültesi Dekanl klar - na teflekkür borçluyuz. Ayr ca kitap yaz m sürecinde ekibin koordinatörlü ünü üstlenen Doç.Dr. Müjgan BOZKAYA n n flahs nda çal flmada eme i geçen tüm ekip elemanlar na da teflekkür ederiz. Kitab n tüm ö rencilere yararl olmas n dileriz. Editörler Prof.Dr. Banu UÇKAN Doç.Dr. fiuayyip ÇALIfi

8 1ENDÜSTR L fik LER Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Endüstri iliflkileri kavram n aç klayabilecek, Endüstri iliflkilerinin aktörlerini tan mlayabilecek, Endüstri iliflkilerinin çal flma ekonomisi, sosyal politika ve insan kaynaklar yönetimi gibi bilim dallar yla iliflkilerini ortaya koyabilecek, Endüstri iliflkilerinin ekonomik, sosyal ve politik çevreyle iliflkisini de erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Endüstri liflkileri Çal flma liflkileri nsan Kaynaklar Yönetimi Sosyal Politika Çal flma Ekonomisi Politik Çevre Ekonomik Çevre Sosyal Çevre Sendika flveren Devlet çindekiler Endüstri liflkileri Endüstri liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi ENDÜSTR L fik LER KAVRAMI ENDÜSTR L fik LER N N KONUSU ENDÜSTR L fik LER N N AKTÖRLER ENDÜSTR L fik LER N N D ER B L M DALLARIYLA L fik S ENDÜSTR L fik LER N N ÇEVRES

9 Endüstri liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi ENDÜSTR L fik LER KAVRAMI Sanayileflme olgusuyla birlikte endüstri sektöründeki çal flma yaflam yeni örgütlenmeler, yeni yasal düzenlemeler ve yeni iliflki türleri ile son derece genifl kapsaml bir iliflkiler a na dönüflmüfltür. Günümüz toplumlar nda s kça karfl m za ç - kan endüstri iliflkileri deyimi, endüstri toplumlar n n bafll ca iliflki sistemlerinden birini aç klamaktad r (Koray, 1992, s.13). 18. yüzy lda Bat Avrupa ülkelerinde ortaya ç kan Sanayi Devrimi ile iflgücü içinde genifl bir iflçi ve iflveren kesimi oluflmufl ve çal flma iliflkileri giderek bu iki kesim aras nda kurulan iliflkilere dönüflmüfltür (Makal, 1997, s.31). lk ortaya ç kt nda emek ile sermaye aras ndaki iliflkilerin, daha genifl bir ifadeyle ba ml çal flmadan do an iliflkilerin düzenlenmesini, aktörlerini ve bunlar aras ndaki çat flmac ve bar flç etkileflim ve eylem biçimlerinin incelenmesini konu alan endüstri iliflkileri alan nda, çeflitli ülkelerde ve çeflitli yazarlarca de iflik kavramlar kullan lmaktad r. Bunlar mesleksel iliflkiler, eflit yanl iliflkiler, toplu iliflkiler, ifl iliflkileri, çal flma iliflkileri, sendikal iliflkiler, iflçi-iflveren iliflkileri, emek-sermaye iliflkileri ve üretimde sosyal iliflkiler gibi kavramlard r (Çetik ve Akkaya, 1999, s.13; Ekin, 1996, s.376). Bu terimler aras nda endüstri iliflkilerinin yerine en yayg n olarak kullan lan çal flma iliflkileridir. Endüstri iliflkileri ve çal flma iliflkileri pratikte birbirinin yerine kullan lmakla birlikte, her ikisinin de kapsam farkl d r. Endüstri iliflkileri daha geleneksel bir ifadedir ve imalat sektöründe sendikal olarak çal flan mavi yakal iflçileri kapsamaktad r. Çal flma iliflkileri ise genellikle sendikalaflma oran daha düflük olan ve ticaret ve hizmet sektöründe çal flan beyaz yakal iflçilerin say - s n n artmas yla birlikte daha çok kullan lmaya bafllanm flt r (Salamon, 1992, s.29). Endüstri iliflkileri kavram Sanayi Devrimi nin neden oldu u geliflmelere ba l olarak ortaya ç kmakla birlikte, ilk kez 1912 de ABD de Kongre nin çal flma hayat yla ilgili kurdu u bir komisyonun ad olarak kullan lm flt r. ngiltere de ise ilk defa 1926 y l nda Ticaret Bakanl n n bir araflt rmas nda endüstri iliflkileri kavram na at fta bulunulmufltur (Y ld r m, 1997, s.23). Endüstri iliflkileri kavram olarak oldukça eski olmakla birlikte, herkes taraf ndan kabul görmüfl bir tan m n yapmak oldukça güçtür. Endüstri iliflkileri ekonomik, sosyal, politik birçok de iflkenden etkilendi i için her dönemde, her ülkede farkl tan mlar yap lm flt r (Salamon, 1992, s.29). Endüstri iliflkileri ile ilgili yap lan tan mlar n, kuramlar n ve sistemlerin çoklu u ve farkl l, kavram n aç k ve kesin çizgilerle ortaya konulmas nda tart flmalara ve kar fl kl klara neden olmaktad r. Endüstri iliflkileri: Çal flmadan do an iliflkilerin düzenlenmesini, aktörlerini ve bunlar aras ndaki çat flmac ve bar flç etkileflim ve eylem biçimlerinin incelenmesini konu alan bir bilim dal d r. Endüstri iliflkileri yerine çal flma iliflkileri, ifl iliflkileri, mesleki iliflkiler, sendikal iliflkiler, iflçiiflveren iliflkileri, emeksermaye iliflkileri, toplu iliflkiler, iflçi-yönetim iliflkileri, personel iliflkileri, insan iliflkileri gibi kavramlar kullan lmaktad r.

10 4 Endüstri liflkileri Dar anlamda endüstri iliflkileri yaln zca endüstri sektöründe çal flanlar n çal flma koflullar n incelemektedir. Genifl anlamda endüstri iliflkileri tüm ücretli çal flanlar n çal flma koflullar n inceleme alan na almaktad r. SIRA S ZDE 1 Endüstri iliflkileri kavram na yönelik tart flmalar ve yaklafl mlardaki farkl l klar endüstri kelimesinden kaynaklanmaktad r. Baz lar na göre endüstri iliflkileri temelde endüstri sektörü ve bu sektördeki istihdam problemlerine yönelmektedir. Bu yaklafl ma göre endüstri iliflkileri, endüstri sektöründe çal flan iflçiler, bunlar n iflverenleri ve örgütleri aras ndaki iliflkilerdir. Bu kapsam dar anlamda endüstri iliflkilerini ifade etmektedir (Tokol, 2001, s.1; Koray, 1992, s.25). Bir baflka yaklafl ma göre, endüstri iliflkileri kavram içinde endüstri s fat sadece endüstri sektörünü kapsayacak flekilde dar anlamda kullan lmamal d r. Endüstri iliflkilerinin, endüstrileflmenin bir sonucu oldu u ve endüstrileflme ile yak n iliflkisi oldu u bir gerçektir. Ancak endüstrileflme yaln zca ekonominin endüstri kesimi için de il, öteki kesimleri için de söz konusudur. Bu nedenle, ça m zda bir ülkede endüstri kesimindeki endüstri iliflkilerini ve sorunlar n düzenleyen kurallar ve yöntemler, endüstri kesimi yan nda genellikle tar m, ticaret ve hizmet kesimlerinde; özel ve kamu kesimlerindeki çal flma sorunlar ve iliflkileri için de uygulanmaktad r (Çetik ve Akkaya, 1999, ss.14-15). Bu da genifl anlamda endüstri iliflkilerini ifade etmektedir. Genel olarak endüstri iliflkileri ise sanayileflmenin bir ürünü olan, iflçi ve iflveren aras ndaki bireysel iliflkilerden örgütlü gruplar aras ndaki iliflkilere geçiflle ortaya ç kan, devletin az veya çok müdahale etti i, merkezinde bölüflümün ve çal flma koflullar n n yer ald toplu pazarl klara dayal olan emek ile sermaye örgütleri aras ndaki kurumsallaflm fl iliflkileri ifade etmektedir. Bu tan mda endüstri iliflkileri kavram n aç klamay kolaylaflt racak befl unsur bulunmaktad r (Çetik ve Akkaya, 1999, ss.13-15): Çal flanlar ile iflverenler aras nda çal flmadan kaynaklanan bir iliflkinin var olmas, Taraflar aras ndaki iliflkinin üretim sonucu elde edilen art n ücret ve kâr olarak paylafl m n içermesi, Çal flma koflullar ve kurallar n n karfl l kl belirlenmesini kapsamas, Bütün bu iliflkilerin kurumsallaflm fl olmas, Çözüm yollar n n çat flmac ve bar flç süreçleri içermesi. Türkiye de endüstri iliflkileri hangi anlamda ele al nabilir? Aç klay n z. ENDÜSTR L fik LER N N KONUSU Endüstri iliflkileri alan nda kavram ve tan m birli i sa lanamamas na ra men, endüstri iliflkilerinin konusu hakk nda neredeyse bütüncül bir görüfl oluflmufltur. Endüstri iliflkileri ister dar isterse genifl anlamda kullan ls n daha çok kurumsal iliflkileri yani yap sallaflm fl ve düzenlenmifl iliflkileri kapsamaktad r. Kurumsallaflm fl iliflkiler çerçevesinde ele al nd nda, endüstri iliflkilerinin ilgi alan n afla daki konular n oluflturdu u görülmektedir (Çetik ve Akkaya, 1999, s.16): flçi-iflveren iliflkilerini çevreleyen sosyo-ekonomik düzen: Ülkenin sanayi yap s, iflgücünün özellikleri, iflletme yöneticilerinin personel politikalar, emek piyasas n n durumu, siyasi sistemdeki güç dengesi. Sendikalar n özellikleri: flçilerin iflyeri, meslek veya iflkolu düzeyinde örgütlenmeleri, ulusal ve yerel sendikalar n gücü, sendika üyeli inin durumu, sendikalar n mali kaynaklar ve sendika liderli i. Sendikalar n taktik ve stratejileri: Sendikalar n toplu pazarl k veya siyasi hareketler yolu ile hükümeti etkilemeye çal flmalar, çal flma koflullar n kontrol etmede gösterdikleri tercihler.

11 1. Ünite - Endüstri liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi Toplu pazarl n yap s : Pazarl k biriminin geniflli i, sözleflmelerle düzenlenen konular, sözleflmenin süresi, uyuflmazl klar n çözüm yöntemleri, grev ve di er bask flekillerinin kullan l fl. Devlet kontrolünün çerçevesi: Taraflar n neyi pazarl k edebileceklerini ve ne gibi taktikler kullanabileceklerini belirleyen kamu/devlet kontrolü. Yaln zca kurumsallaflm fl iliflkilerin endüstri iliflkilerinin konusu oldu unu ileri sürenlere karfl l k, özellikle son dönemlerde endüstri iliflkilerinin çal flma yaflam - n n düzenlenmesine iliflkin tüm ögeleri kapsad görüflü ön plana ç kmaktad r. Bu görüfle göre, endüstri iliflkileri kurumsallaflm fl olsun ya da olmas n, çal flma iliflkilerini düzenleyen tüm kurallar n yap lmas ve uygulanmas n kapsamaktad r. lk ortaya ç kt dönemlerde bir iflletmede yönetim ve ücretliler aras ndaki iliflkileri ele alan endüstri iliflkileri, zamanla sendikalarla iflveren örgütleri aras ndaki iliflkilerin incelenmesi biçiminde daha genifl bir alana yönelmifltir (Ekin, 1996, s.376). Günümüzde ise ekonomik, sosyal ve yasal pek çok faktörün etkisiyle çal flma yaflam nda bireysel iliflkilerin önem kazanmaya bafllad görülmektedir. nsan unsurunun en önemli güç olarak gerek üretim gerekse hizmet sektöründe yer almas sanayi sonras toplumun en önemli özelliklerinin bafl nda gelmektedir. flgücü art k emek olman n yan nda bireyselleflmektedir. Bütün varl yla, özel yaflam yla, istekleriyle ve ihtiyaçlar yla ifl yaflam n de ifltirmektedir (Koray, 1997, s.94). Bu geliflmelere ba l olarak endüstri iliflkileri kapsam nda örgütlenmeler ve örgütler arac l yla oluflturulan kurumsallaflm fl iliflkilerle ilgili araflt rmalar yan nda, çal flma yaflam nda bireysel iliflkileri ve bireysel davran fllar inceleyen çal flmalar da yap lmaya bafllanm flt r. flyeri düzeyinde ortaya ç kan ve çal flma yaflam ndan kaynaklanan sorunlar, sendikalar n ve iflyeri yönetimlerinin giderek daha fazla duyarl l k göstermesi nedeniyle art k endüstri iliflkilerinin inceleme ve araflt rma alan na girmektedir (Koray, 1992, s.26). Örne in sendikalar n örgütlü olmad iflletmelerde iflçi- iflveren iliflkileri yönetime kat lma gibi mekanizmalarla düzenlenmekte ve bu nedenle endüstri iliflkilerinin kural koyma süreçlerine bu tür uygulamalar da dâhil etmektedir. Endüstri iliflkilerinin ilgi alan n oluflturan konular iflçi-iflveren iliflkilerini çevreleyen sosyo-ekonomik düzen, sendikalar n özellikleri, sendikalar n taktik ve stratejileri, toplu pazarl n yap s ve devletin çal flma hayat na etkisidir. 5 Endüstri iliflkilerinin konusu ve kapsam nda de iflikliklere neden olan geliflmeleri aç klay n z. Sanayi Devrimi nin henüz gerçekleflmeye bafllamam fl oldu u y llarda, ngilizler patatesin ola anüstü bir özelli ini keflfederler. Yüz dönüm tarlada bu day ekilirse 4, patates ekilirse 1 kifli çal fl rsa yeterlidir. O zaman patates ekilen yerlerde eskisine oranla 3 köylü bofla ç kar. ngilizler rlanda da patates ekilmesini sa larlar. flsiz kalan köylüleri ngiltere ye çekerler ve bol ve ucuz iflgücünün sayesinde sanayi devrimi patlar. Evde üretim biçimi kalkar, fabrika icat edilir. Tam o s rada fabrikay insan yok edecek olan bir canavara benzeten bir roman yay nlan r. ngiliz romantik flairi Shelley in kar s Mary nin yazd romandaki canavar n ad Frankenstein dir. ( maryshelley-ve-yanlis-anlasilan-kitabi-dr-frankenstein/ ) ENDÜSTR L fik LER N N AKTÖRLER flçiler ve Sendikalar flçiler endüstri iliflkilerinin en temel aktörleridir. Endüstri iliflkileri kolektif iliflkiler temeline dayand için sistemde iflçiler a rl kl olarak sendikalar taraf ndan temsil edilmektedir. flçiler verimlilik ve iflgücü maliyetleri aç s ndan bir taraftan iflve- 2 SIRA S ZDE K T A P

12 6 Endüstri liflkileri Endüstri iliflkilerinin üç temel aktörü vard r: flçiler ve örgütleri, iflverenler ve örgütleri ve devlet renleri etkilerken istek ve beklentileriyle de sendikalar n taleplerini flekillendirmekte ve geliflimine katk da bulunmaktad rlar. Sendikalar ise örgütledikleri iflgücünün temsilcisi olarak gerek toplu pazarl klar yoluyla, gerek yasama organ n kullanarak iflveren ve devletle birlikte çal flma koflullar n n belirlenmesinde söz sahibi olmaktad r. Bununla birlikte, özellikle istihdam yap s n n de iflimi, teknolojinin geliflimi ve üretim ve yönetim tekniklerindeki de iflimler iflçilerin bireysel olarak endüstri iliflkilerinin bir aktörü olma kapasitesini artt rmaktad r. Ancak yaflanan geliflmeler sendikalar n endüstri iliflkileri sisteminde oynad rolün önemini azaltmakla birlikte ortadan kald rmam flt r. flverenler ve Sendikalar flveren genel anlamda iflçi çal flt ran ve karfl l nda ücret ödemek zorunda olan kifli olarak tan mlanmaktad r. Endüstri iliflkileri aktörü olarak iflveren ise çal flma koflullar n n oluflmas nda iflçi sendikalar yla pazarl k yapan, çal flma hayat na yönelik yasal düzenlemelerin haz rlanmas nda devlete bask yaparak kendi ç kar n gerçeklefltirmeye çal flan kiflidir. Bir baflka ifadeyle, endüstri iliflkileri sisteminde iflverenler iflçi sendikalar yla ve devletle çeflitli kurumsal mekanizmalar içinde hem bir iflbirli i hem de bir mücadele içinde bulunmaktad r. flverenler tek bafl na endüstri iliflkilerine taraf olabildikleri gibi, sendikalar arac l yla da sistemde rol oynayabilmektedirler. Ancak iflçilere göre daha geç örgütlenen iflverenlerin sendikalaflma oran da iflçilere göre çok düflüktür. Bunun en önemli nedeni iflverenlerin endüstri iliflkileri sistemi içinde sendikal örgütlenmeye gerek duymaks z n mücadele edebilme gücüne sahip olmas d r. flverenler sendikalar d fl nda kurduklar odalar ve derneklerle siyasal iktidar kendi istekleri yönünde etkileyebilecek bir bask grubu rolü oynayabilmektedirler. flverenler d fl nda, iflyerinde iflverenlerin ç karlar n gerçeklefltirmek ad na hareket eden yöneticiler de sistemde taraf olabilmektedir. Özellikle günümüzde iflyeri sahipli iyle yöneticili inin ayr lmas, yöneticilerin endüstri iliflkileri sistemi içinde aktör olarak ayr ca ele al nmas n gerektirmektedir. Devlet Devlet bir denge ve uzlaflma sa lama niteli iyle iflçi ve iflverenin yan nda üçüncü aktör olarak karfl m za ç kmaktad r. Devletin çal flma yaflam ndaki en temel rolü çal flma yaflam n düzenlemeye yönelik yasal çerçeveyi haz rlamas d r. Bunun d - fl nda kamu iflletmelerinde devlet kendisi de iflveren olarak ikili bir rol oynamaktad r. Bir taraftan devlet iflveren olarak yapt yat r mlarla istihdam olanaklar n ço- alt c bir etki yaparken di er taraftan devletin kamu kesiminde yapt toplu sözleflmeler ve bu sözleflmelerle getirilen çal flma koflullar özel kesimdeki toplu sözleflmeleri etkilemektedir. Devletin çal flma iliflkilerinde üstlendi i bir di er rol ise toplu ifl uyuflmazl klar nda oynad uzlaflt r c roldür. Ekonomik ve toplumsal gerekliliklere ba l olarak devlet çal flma iliflkilerinin taraflar aras nda dengeleyici bir rol oynarken ifl uyuflmazl klar n n bar flç yoldan çözümlenmesi için çaba harcamaktad r (Koray, 2000, ss.67-68). Ancak devletin ekonomik yaflamdaki rolünün ve etkinli inin azalmas yla birlikte endüstri iliflkilerindeki rolü de de iflmekte ve bir denge unsuru olma niteli ini yavafl yavafl yitirmektedir. D KKAT Endüstri iliflkilerinin aktörleri kitab n 3., 4. ve 5. ünitelerinde ayr nt l olarak ele al nacakt r.

13 1. Ünite - Endüstri liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi 7 ENDÜSTR L fik LER N N D ER B L M DALLARIYLA L fik S Endüstri iliflkileri özellikle günümüzde oldukça genifl bir alan kapsarken endüstri iliflkilerinin aktörleri de çal flma yaflam n n çeflitli düzeylerinde faaliyet göstermektedirler. Tablo 1.1 de görüldü ü gibi, sendikalar üyelerinin ç karlar n ulusal düzeyde politik faaliyetlerle, iflletme düzeyinde ise toplu pazarl k mekanizmas n kullanarak korumaya çal flmaktad rlar. flyeri düzeyinde sendikalar daha çok yönetime kat lma ve esnek çal flma gibi çal flanlar ilgilendiren günlük sorunlara yönelik politikalar oluflturmaktad r. Devlet ulusal düzeyde ekonomik ve sosyal politikalarla toplumun tümünü korumay hedeflerken iflyeri ve iflletme düzeyinde ç kard yasalarla ba ml çal flanlar çal flma yaflam nda korumay amaçlamaktad r. Devletin makro düzeyde ekonomik ve sosyal politikalar n belirlenmesi sürecinde endüstri iliflkilerinin di er aktörlerinin görüfl ve önerilerinden faydalanmas bu politikalar n uygulanmas n kolaylaflt rmaktad r. flverenler ise ulusal düzeyde iflletme ç karlar n korumak amac yla devleti etkilemeye çal fl rken iflletme düzeyinde sendikalarla ve iflyeri düzeyinde iflçilerle iflbirli ine yönelik mekanizmalar kullanmaktad r. FAAL YETLER DÜZEY flveren Sendika Devlet 1. Makro veya ulusal düzey nsan kaynaklar n n stratejik rolü, sendikal politikalar, yeni teknolojiler, yat r mlar Politik faaliyetler (politik partiler ve di er ç kar gruplar yla iliflkiler) sendikal örgütlenme, kamusal politikalar(ifl kanunu reformu vb.) ve ekonomik politikalar (tam istihdam vb.) Makro ekonomik ve sosyal politikalar, endüstriyel politikalar Tablo 1.1 Endüstri liflkileri Aktörlerinin Farkl Düzeylerdeki Faaliyetleri Kaynak: Allen, Keaveny,1988, s.19 dan yararlan larak haz rlanm flt r. 2. flletme veya fabrika düzeyi Personel politikalar, toplu pazarl klar ve pazarl k stratejileri Toplu pazarl k politikalar, toplu pazarl k stratejileri (istihdam, gelir, ifl güvencesi vb.) fl Kanunlar asgari çal flma normlar, uyuflmazl klar n çözümü (hakem, arabulucu vb) 3. flyeri: bireyler, gruplar Bireysel sözleflmeler, tak m çal flmalar, kat l m flçi kat l m na yönelik politikalar, yeni teknolojilerin tan t m, yeni çal flma modelleri (esnek çal flma vb) flçi haklar na ve kat l ma yönelik düzenlemeler Bu kadar genifl bir çal flma alan olan endüstri iliflkileri ele ald konular daha kapsaml bir flekilde aç klayabilmek için çok çeflitli bilim dallar yla iliflki içindedir. Birçok disiplinin çal flmalar ndan yararlanmas endüstri iliflkilerinin disiplinleraras veya çok disiplinli bir inceleme alan oldu u konusunda farkl görüfller ortaya ç - karmaktad r. Disiplinleraras ve çok disiplinlilik aras ndaki farkl l k di er disiplinlerle yap lan iflbirli inin yo unluk ve derecesinden kaynaklanmaktad r. ki veya daha çok disiplinin uzmanlar na baflvurulmas n içeren çok disiplinlilikte bu uzmanlar n çal flmalar n n sonuçlar n n yan yana konulmas yeterli kabul edilmektedir. Buna karfl l k çok daha ileri iflbirli ini gerektiren disiplinleraras nitelik ise bilgi ve araflt rmalar n bütünlefltirilmesini öngörmektedir. Ancak bu ikisi aras ndaki s n r n çizilmesi oldukça zordur (Tokol, 2001, s.3-4). Endüstri iliflkileri, di er disiplinlerden etkilenen, onlar n bilgi ve araflt rmalar ndan yararlanan disiplinleraras bir bilimdir.

14 8 Endüstri liflkileri fiekil 1.1 Endüstri liflkilerinin lgili Oldu u Bilim Dallar Tarih Siyaset Bilimi Hukuk nsan Kaynaklar Yönetimi ENDÜSTR L fik LER Sosyoloji Çal flma Ekonomisi Psikoloji Sosyal Politika Fabrika, iflletme, endüstri ve tüm ekonomi içindeki çeflitli üretim birimleri aras nda var olan hem bireysel ve toplu hem de ekonomik ve sosyal iliflkileri inceleyen tek bilim dal endüstri iliflkileridir. Çal flma ekonomisi, üretimin temel kaynaklar ndan biri olan iflgücü unsurunu ekonomi kuram ve kurallar çerçevesinde inceleyen bir bilim dal d r. Sosyal politika, toplumun sosyo-ekonomik yönden güçsüz, ba ml çal flan ve özel olarak korunmas gereken kesimlerinin, ifl iliflkileri, çal flma yaflam ve toplumsal yaflam içinde korunup gözetilmelerine yönelik kamusal ya da yar kamusal tüm politikalar konu alan bir bilim dal d r. Endüstri iliflkileri ise fiekil 1.1 de görüldü ü gibi, birçok disiplinin kesiflme noktas nda yer alan disiplinleraras bir nitelik tafl makla birlikte sadece bu disiplinlerin birleflmesinden ibaret olan bir alan de ildir (Tokol, 2001, s.4; Boivin, 1989, s.96). Endüstri iliflkileri daha önceden ortaya ç km fl bir k s m bilim dal yla çak flmas na ra men, bunlardan hiçbiri tek bafl na endüstri iliflkilerinin inceledi i konular kapsamamaktad r. Toplu pazarl k, toplu pazarl n yönetimi, uyuflmazl klar n çözümü, ücretlerin belirlenmesi, iflçi ve iflveren sendikalar, devletin çal flma hayat ndaki yeri gibi pek çok konuyu bir arada ele alan tek bilim dal endüstri iliflkileridir. Endüstri iliflkilerinin bulgular ndan yararland bilim dallar aras nda ekonomi, hukuk, tarih, siyaset bilimi, çal flma ekonomisi, sosyal politika, psikoloji, sosyoloji, iflletme ve insan kaynaklar yönetimi bulunmaktad r (Kochan ve Katz, 1988, ss.2-3). Endüstri iliflkileri ile en çok iliflkili ve ilgi alanlar nda benzerliklerin oldu u bilim dallar ise sosyal politika, çal flma ekonomisi ve insan kaynaklar yönetimidir. Bu bilim dallar birbirleriyle iliflkili olmakla birlikte aralar nda önemli farkl l klar vard r. Endüstri iliflkilerinin bulgular ndan büyük ölçüde yararland bilim dallar ndan biri olan çal flma ekonomisi, üretimin temelinde bulunan kaynaklardan birisi olan iflgücü faktörünü konu almaktad r ve ekonominin bir alt dal n oluflturmaktad r. flgücü arz ve talebinin yap s, ücretler ve enflasyon aras ndaki iliflkiler, iflgücünün di er üretim faktörleriyle olan iliflkileri çal flma ekonomisinin konular aras ndad r. Endüstri iliflkileri ile çak flan nokta ise sendikalar n ve toplu pazarl k sisteminin ücretler ve istihdam düzeyi gibi ekonomik faktörlere olan etkisidir. Çal flma ekonomisi, sendika ve toplu pazarl k konular na ekonomik aç dan yaklafl rken endüstri iliflkileri için kural koyma ve uyuflmazl klar n çözümünde kullan lan en temel kurumlard r. Endüstri iliflkilerinin yak n iliflkide oldu u bir di er alan sosyal politikad r. Endüstri iliflkileri ve sosyal politika kavramlar ayn toplumsal gerçeklikten ve geliflmelerden ortaya ç km flt r. Dolay s yla sosyal politika kavram n n oluflumuna yol açan toplumsal ve ekonomik sebepler, endüstri iliflkileri kavram n n oluflumuna yol açanlardan farkl de ildir (Makal, 1997, s.34). Sosyal politika en genel anlam yla, toplumun ekonomik yönden güçsüz, ba ml çal flan ve özel olarak korunmas

15 gereken kesimlerinin toplumsal yaflam içinde ve ifl iliflkileri ile çal flma yaflam nda korunmas na yönelik kamusal politikalar konu olarak ele al p inceleyen bir bilim dal d r (Altan, 1995, s.3). Bu kapsamla sosyal politika endüstri iliflkilerinin ancak s - n rl bir konu alan ile çak flmaktad r. Örgütlü iflçi, iflveren ve devlet aras ndaki iliflkiler ve toplu pazarl k gibi kural koyma mekanizmalar endüstri iliflkilerinin temel konular iken sendikalar ve toplu pazarl k sosyal politikan n amaçlar na ulaflmak için yararlanabilece i araçlard r (Altan, 1995, s.10). Amaçlar yönünden de sosyal politika ile endüstri iliflkileri aras nda farkl l klar bulunmaktad r. Endüstri iliflkileri örgütlü iflveren ve devlet aras ndaki iliflkiler sistemini sorgularken sosyal politika için önemli olan bu sistemin içinde yer alanlar n ne ölçüde korunabildi idir (Altan, 1995, s.25). Endüstri iliflkilerinin yararland bilim dallar ndan birisi de insan kaynaklar yönetimidir. Son y llarda oldukça geliflen bir disiplin olan insan kaynaklar yönetimi bir iflletmede rekabetçi üstünlükler sa lamak amac yla gerekli insan kayna - n n sa lanmas, istihdam ve gelifltirilmesi ile ilgili politika oluflturma, planlama, örgütleme, yönlendirme ve denetleme faaliyetlerini içeren bir disiplindir (Yüksel, 2000, ss.8-9). nsan kaynaklar yönetimi iflletmede verimlilik ve performans artt rmak için insana daha fazla önem verilmesini gerekli görmektedir. Bu da ücret ve çal flma koflullar n n yeniden belirlenmesini gündeme getirmektedir. Endüstri iliflkileri ücret ve çal flma koflullar n n sendikalar n da içinde bulundu u toplu pazarl k gibi ikili ve üçlü mekanizmalarla belirlenmesi gerekti ini ileri sürerken insan kaynaklar yönetimi iflletmede verimlili i artt rman n yolu olarak sendikalar n devre d fl kald ve iflletme ile çal flanlar aras nda direkt iliflkilerin kurulabildi i bireysel iliflkileri ön plana ç karmaktad r (Ka n c o lu, 2001, ss.23-24). Endüstri iliflkileri bir ülkenin hem ürün hem de iflgücü piyasas ile iliflkiliyken insan kaynaklar yönetimi daha çok iflletmeler üzerine yo unlaflmaktad r (Dunlop, 1993, s.9). Endüstri iliflkilerinin hukuk bilim dal yla iliflkisini aç klay n z. 1. Ünite - Endüstri liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi ENDÜSTR L fik LER N N ÇEVRES Her ülkenin ekonomik düzenini oluflturan bir ekonomik sistemi, politik yaflam n düzenleyen bir siyasi sistemi ve sosyal yap s n oluflturan bir sosyal sistemi oldu u gibi çal flma yaflam n düzenleyen bir endüstri iliflkileri sistemi bulunmaktad r. Ekonomik, sosyal ve siyasal sistemler endüstri iliflkileri sisteminin oluflmas nda etkili oldu u gibi, endüstri iliflkileri de siyasi, ekonomik ve kültürel sistemleri etkilemektedir. Böylece her ülkenin endüstri iliflkileri sistemi kendi özel koflullar na ba l olarak farkl özelliklere, faaliyetlere, aktörlere ve çevrelere sahip olmaktad r. Bir endüstri toplumu, çok çeflitli tutumlar, inançlar ve beklentilerle birbirine ba lanm fl, farkl gruplar n, faaliyetlerin ve kurumsal iliflkilerin oldukça karmafl k ve dinamik bir düzeninden oluflmaktad r. Bu nedenle endüstri iliflkileri sosyal bir olgu olarak içinde meydana geldi i çevreden ayr düflünülemez ve düflünülmemelidir. fiekil 1.2 de görüldü ü gibi, endüstri iliflkilerinin çevresi üç temel unsura ayr larak incelenebilir (Salamon, 1998, s.37): 9 nsan kaynaklar yönetimi, örgütte rekabetçi üstünlükler sa lamak amac yla gerekli insan kayna n n sa lanmas, istihdam ve istihdam n gelifltirilmesi ile ilgili politikalar oluflturma, planlama, örgütleme, yönlendirme ve denetleme faaliyetlerini içeren bir bilim dal d r. 3 SIRA S ZDE Endüstri iliflkilerinin çevresi üçe ayr l r: ekonomik çevre, sosyal çevre ve politik çevre.

16 10 Endüstri liflkileri fiekil 1.2 Endüstri liflkileri sistemi ekonomik, sosyal ve politik sistemlerin etkisi alt ndad r. Kaynak: Salamon, 1998, s.38 Pazar Teknoloji stihdam EKONOM K GEÇM fi GELECEK E itim Ulusal flletme flyeri ENDÜSTR L fik LER MEDYA Partiler S n f Varl k Yasalar Devlet SOSYAL POL T K Ekonomik çevre endüstri iliflkilerinin aktörlerini, kurumlar n, emek piyasas n, iflgücünün yap s n ve da l m n, sendikalar n örgütlenme düzeyini ve politikalar n, toplu pazarl k stratejilerini ve devletin di er aktörlerle iliflkilerini etkilemektedir. Ekonomik Çevre Endüstri iliflkilerini etkileyen en önemli faktörler aras nda ekonomik koflullar bulunmaktad r. Ekonomik çevre içinde yer alan unsurlar özellikle de makro ve mikro düzeyde pazar ve istihdam koflullar, gelir da l m, devletin ekonomik politikalar endüstri iliflkileri sisteminin iflleyiflini etkilemektedir. Hatta bu iliflkiler o kadar iç içedir ki baz lar na göre endüstri iliflkileri sistemi asl nda ekonomik sistemin bir alt sistemidir. Ekonomik faktörlerin endüstri iliflkilerine etkisi çok yönlüdür. Bir taraftan endüstri iliflkileri sisteminin kendisini do rudan etkilerken di er taraftan endüstri iliflkilerini çevreleyen siyasal ve sosyal sistemleri de etkilemektedir. Gelir da l m, para ve maliye politikalar, teknoloji, istihdam hacmi, iflsizlik, enflasyon ve büyüme ekonomik faktörler aras ndad r. Örne in millî gelirde art fl oldu u dönemlerde iflletmelerin üretim düzeyi artmakta ve buna ba l olarak istihdam düzeyi yükselmektedir. Faiz hadlerindeki yükselme yat r mlar n azalmas ve iflsizli in artmas anlam na gelmektedir. Bu geliflmeler ise endüstri iliflkileri sistemine yans maktad r. stihdam düzeyi yükselirken veya ekonomik geliflme dönemlerinde, bir taraftan sendikalar güçlenmekte di er taraftan toplu pazarl klarda elde edilen kazan mlar artmaktad r. Ekonomik durgunluk dönemlerinde ise tersine bir geliflme yaflanmaktad r. Ekonomik büyümesi yavafllayan ülkelerde sosyal politika uygulamalar k s tlanmakta, devletin ekonomik ve toplumsal yaflamdaki rolü azal rken kamu harcamalar nda ve kamu hizmetlerinde de k s tlamalar olmaktad r. Ücretlerin azald, iflsizli in artt bir dönemde ise endüstri iliflkileri sistemi içinde sendikalar n rolü ve etkinli i zay flayarak sistemde çat flmalar artmaktad r.

17 1. Ünite - Endüstri liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi 11 Ekonomik geliflmelerin endüstri iliflkilerine etkisi konusunda verilecek en güzel örnek bütün dünyay etkisi alt na alan ancak son dönemlerde özellikle AB de yo un bir flekilde hissedilen ekonomik krizin AB ülkelerinin endüstri iliflkileri sistemine etkisidir. Kriz sonras ortaya ç kan bütçe aç klar ve ekonomik durgunluk AB ülkelerinde iflsizli i artt rm fl, uygulanan kemer s kma politikalar yeni vergiler getirirken kamu ödemelerinde kesintilere gidilmifltir. Özellikle Yunanistan ve Portekiz gibi krizin yo un olarak hissedildi i ülkelerde bu önlemlerin ülkeyi krizden ç karmayaca n, aksine yoksulluk ve iflsizli i artt raca n savunan sendikalar çeflitli eylemler ve grevlerle bu konuda kamuoyu duyarl l n artt rmaya çal flmaktad rlar. Örne in Portekiz de hükümetin tasarruf önlemlerine karfl ç kan sendikalar 24 Kas m 2011 tarihinde genel greve gitmifl, grev nedeniyle büyük flehirlerde tren, metro ve otobüs seferleri iptal edilmifltir. Ülkede ekonomik krizin bafllad günden bu yana ilk kez ülkenin iki büyük sendikas hükümet politikalar na karfl birleflmifltir ( Bunun d fl nda ekonomik faktörlere ba l olarak ortaya ç kan istihdam ve üretim yap s ndaki de ifliklikler ve teknolojik geliflmeler de endüstri iliflkileri sisteminin yap s n de ifltirmektedir. Teknoloji kullan m n n artmas, iflgücünün yap s n ve niteli ini de ifltirmekte ve buna ba l olarak yeni üretim ve yönetim teknikleri ortaya ç kmaktad r. flgücünün mavi yakal -beyaz yakal, kad n-erkek, nitelikli-niteliksiz gibi temel özelliklerinde meydana gelen de ifliklikler geleneksel endüstri iliflkileri sisteminin de iflerek, daha önce de inildi i gibi, daha kapsaml bir endüstri iliflkileri anlay fl n n ortaya ç kmas na neden olmufltur. Günümüzde mavi yakal ve beyaz yakal gibi geleneksel çal flma statüsü kavramlar n n yerini pembe yakal, alt n yakal, yeflil yakal ve gri yakal gibi yeni çal flma statülerini temsil eden kavramlar alm flt r. Bunun d fl nda ileri teknoloji kullan m na ba l olarak ortaya ç - kabilecek iflsizlik sendikalar n bir taraftan zay flamas na yol açarken, di er taraftan politikalar n yeniden gözden geçirmeleri konusunda itici bir güç olmufltur. Özellikle toplu pazarl kla ilgili olarak ücret pazarl klar n n yerini ifl güvencesi almaya bafllam flt r. Endüstrileflme ve ekonomik geliflmeye paralel olarak aktif nüfus ve iflgücü içinde ücretli çal flanlar n say s giderek artmaktad r. Her geçen y l aktif nüfus içinde çal flma yaflam na kat lanlar n say s yükselmekte ve endüstrileflmifl toplumlar birer ücretliler toplumuna dönüflmektedirler. Bu nedenle toplumun geliflmifllik derecesi ile ücretlilerin aktif nüfus içindeki oran aras nda bir iliflki bulundu u, ücretlilerin oran n n yüksek oldu u ülkelerin geliflmifl, düflük oldu u ülkelerin az geliflmifl ülkeler oldu u ileri sürülmektedir. Geliflmifl ülkelerde aktif nüfusun büyük ço unlu- u endüstri ve hizmetler kesiminde çal flanlardan oluflurken geliflmekte olan ülkelerde aktif nüfusun büyük ço unlu u hâlen tar m kesiminde çal flmaktad r. Geliflmifllik düzeyine ba l olarak kad nlar n iflgücüne kat l m oranlar nda önemli bir fark görülmemektedir. Ancak az geliflmifl ve geliflmekte olan ülkelerde kad nlar daha çok ücretsiz aile iflçisi olarak tar m kesiminde çal fl rken geliflmifl ülkelerde vas f düzeyi yükselmekte ve hizmet sektöründe yo unlaflmaktad r. Bu geliflmeler ise sendikalar, toplu pazarl klar n yap s n ve çal flma koflullar n önemli ölçüde etkilemektedir. Örne in kad nlar n aktif nüfus içindeki oran n n artmas sendikalar n kad nlara yönelik faaliyetlerini ön plana ç karmaktad r. Kad nlar n iflgücüne kat l m n n artmas n n sendikalara etkilerini de erlendiriniz. 4 SIRA S ZDE

18 12 Endüstri liflkileri Geliflmifllik düzeyine ba l olarak endüstri iliflkileri iki model alt nda incelenmektedir: kutuplaflm fl ve bütünleflmifl endüstri iliflkileri. Tablo 1.2 Kutuplaflm fl ve Bütünleflmifl Endüstri liflkileri Sistemleri Kaynak: Koray, 1992, s.49. Geliflmifl ülkelerin birço unda aktif nüfusun ço unlu unun endüstri ve hizmet kesiminde çal flan ücretlilerden oluflmas, ücretlilerle ilgili sorunlar ve ücretlilerin toplumdan beklentilerini ön plana ç karmaktad r. Ücretlilerin say s ndaki bu art fl onlar ekonomik, siyasal ve toplumsal aç dan önemli bir güç durumuna getirmektedir. Siyasal yönden ücretliler demokraside önemli bir seçmen grubu olarak ortaya ç kmaktad r. Ekonomik yönden ise üretimin en önemli unsuru olan bu grup, ayn zamanda toplumdaki en önemli tüketici grubunu oluflturmaktad r. Ücretlilerin toplum içinde sosyal s n f olarak önemli bir a rl oluflturmas onlar sendikal örgütlenmeler arac l yla da devlet ve kamuoyu üzerinde önemli bir bask grubu konumuna getirmektedir (Koray, 2000, ss.43-44). Buna karfl l k ekonomik, sosyal ve siyasal geliflmesi endüstrileflmifl toplumlardan farkl olan geliflmekte olan ülkelerin birço unda endüstri iliflkileri henüz böyle bir kurumsallaflma ve geliflmeden uzakt r. Bu ülkelerde toplumdaki temel ç kar çat flmas henüz belirginleflmedi i gibi, bu çat flman n kurumsallaflmas için gereken siyasal, ideolojik ve örgütsel koflullar da yeterli de ildir. Taraflar n birbirine bak fl aç s, birbirlerini sosyal taraf olarak kabul etmek yerine daha çok düflmanca olmakta ve aralar nda uzlaflma sa lay c süreç ve mekanizmalardan çok aç k veya gizli bir mücadele yaflanmaktad r (Koray, 1992, ss.48-49). Ülkelerin geliflmifllik düzeyine ba l olarak endüstri iliflkileri genel olarak iki model alt nda incelenmektedir: kutuplaflm fl ve bütünleflmifl endüstri iliflkileri. Tablo 1.2 ye göre, geliflmifl ülkelerin en önemli özelli i endüstri iliflkileri sisteminin sosyo ekonomik yap ile bütünleflmesidir. Bafllang çta sendikal örgütlenmeyi reddeden kapitalist toplum modeli zaman içinde iflçi hareketini gerek sendikalar, gerekse iflçi partileri yoluyla toplumla bütünlefltirmifltir. Bu geliflme modeli içinde taraflar aras nda sosyal, ekonomik ve yasal yap ya iliflkin bir uzlaflma söz konusudur. Böyle bir uzlaflma taraflar aras nda ç kar çat flmas n n varl n kabul etmekte; ancak bu çat flmay taraflar aras nda belirli bir güç dengesi sa layarak ve sistemin içerdi i kurum ve mekanizmalar kullanarak çözmeyi öngörmektedir. Özellikle Bat Avrupa ülkeleri için geçerli olan bu geliflme süreci içinde iflçi hareketi gerek sendikal, gerek siyasal örgütlenmesi ile kapitalist toplumla bütünleflmifl ve uzlaflm fl, devrimci olmaktan çok reformcu politikalarla toplumda etkin bir rol üstlenmeyi tercih etmifltir. Böylece emek ile sermaye aras ndaki ç kar çat flmas n kurumsallaflt ran bir endüstri iliflkileri sistemi oluflmufl, bu sistem de toplumsal bütünün bir alt sistemi olarak toplumda önemli bir yer alm flt r. KUTUPLAfiMIfi ENDÜSTR L fik LER BÜTÜNLEfiM fi ENDÜSTR L fik LER TOPLUM Düflmanca Uyuma yönelik PAZARLIK YAPISI Eflitsiz bir savafl m ortam Eflitler aras bir pazarl k KARAR VERME SÜREC N ETK LEME Sokakta ve fabrikada güç Kullanarak, tart flarak Toplant odas nda GREVLER S k Seyrek ÖRGÜTLER Eylemci Bürokratik E L M Devrimci Evrimci ÖRGÜTLENME DERECES Düflük Yüksek F NANSAL DURUM Zay f Güçlü B RL K Parçalanm fl Bütünleflmifl

19 1. Ünite - Endüstri liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi Sosyal Çevre Ekonomik faktörler endüstri iliflkileri fonksiyonlar n n en temel belirleyicilerinden olmakla birlikte, sosyal yap daki farkl l klar da endüstri iliflkileri sistemine yans - maktad r. Sosyal çevre, yani bir toplumun nüfus, s n f ve kültürel yap s ile e itim sistemi endüstri iliflkileri sistemini de etkilemektedir. Her ne kadar ekonomik göstergeleri birbirinden farkl olsa da geliflmifl ülkeler olarak nitelendirilen AB ülkeleri, Japonya, ABD, Kanada ve Avustralya gibi ülkelerde hatta AB ülkelerinin kendi içinde sosyal, siyasal ve ekonomik unsurlara ba l olarak endüstri iliflkileri sistemi de farkl l klar göstermektedir. Ülkelerin sosyal yap s, ekonomik ve siyasi yap s n n flekillenmesinde de etkili olmakta ve endüstri iliflkileri taraflar n ve faaliyetlerini flekillendirmektedir. Örne in ABD de nüfusunun tamam na yak n göç yolu ile gelen ve kiflisel özgürlüklerine düflkün olan kiflilerden oluflmufltur. Gücünü ayn s n fa mensup olan insanlar n dayan flma ruhundan alan sendikalar, ABD de farkl uluslardan gelen çal flanlar aras nda s n f dayan flmas temeline dayal bir örgütlenme hareketini gerçeklefltirmede güçlükle karfl laflm flt r. Ayr ca Avrupa ülkelerinde do ufltan ya da miras yoluyla toplumda statü sahibi olunabilirken, ABD de aç k bir toplum yap s vard r. Çal flan ve gelir düzeyini yükselten herkes buna ba l bir sosyal statü elde edebilmektedir. Bu durum ABD de kiflileri çal flmaya teflvik etmifl, sendika gibi ideolojik temelli oluflumlara izin vermemifltir (Demircio lu, 1987, s.28). Japon toplumunun en önemli özelli i olan hoflgörü ve insana verilen de er Japon Endüstri liflkileri Sistemi ne de yans - m flt r. Japonya da çal flanlar ile çal flt ranlar aras ndaki uyum ve iflbirli i sendikalara olan ilgiyi de s n rlam flt r. Ayn zamanda sendikalar n iflçi ve iflletmelerin ç karlar n birlikte gözettikleri bir toplu pazarl k yap s oluflturmufltur. Avrupa Birli i ülkelerinde ise iflçi s n f n n sendikal haklara kavuflmak için verdi i mücadele ve sendikalar n sosyal taraf olarak kabul edilmesi güçlü bir sendikac l k gelene i meydana getirmifltir. Ülke Sendikal Yo unluk 1999 (%) Sendikal Yo unluk 2010 (%) G-7 Fransa Kanada (2008) Almanya talya Japonya ngiltere ABD Di er Ülkeler Avustralya Finlandiya rlanda sveç OECD Ortalamas Sosyal çevreyi oluflturan toplumsal ve kültürel yap endüstri iliflkilerinin aktörlerini ve faaliyetlerini etkilemektedir. Tablo 1.3 OECD Üyesi Ülkelerde Sendikal Yo unluk 13 Kaynak: ndex.aspx?dataset- Code=UN_DEN

20 14 Endüstri liflkileri Sosyal, siyasi ve ekonomik yap daki farkl l klara ba l olarak ABD ile Avrupa Birli i ülkeleri ve Japonya aras nda sendikalaflma düzeyi, sendikal politikalar, toplu pazarl klar n yap s, toplu pazarl n kapsam gibi birçok konuda önemli farkl - l klar bulunmaktad r. Di er taraftan, yeni geniflleme dalgas yla üye say s 27 ye ç - kan AB, özellikle eski Do u Blo u ülkelerinin kat l m yla endüstri iliflkileri aç s ndan dengesiz bir yap ya sahip olmufltur. Farkl geliflmifllik düzeyine sahip ülkelerin kat l m AB ülkeleri aras nda gelir da l m ve yaflam standartlar aç s ndan büyük uçurumlar meydana getirmifltir. AB bu uçurumu daraltmak için bölgesel özelliklere ve zengin gelenek ve kültürel farkl l klara dayanan yeni bir ekonomik büyümenin gerçeklefltirilmesini hedeflemektedir (Ka n c o lu, 2011, s.328). Tablo 1.3 OECD ülkelerinde sendikalaflma oranlar n n ne kadar farkl oldu unu göstermektedir. AB üyesi Fransa da sendikalaflma oran % 68,4 iken bu oran Fransa da ise %7 ye düflmektedir. ABD ve Japonya da sendikalaflma oran n n oldukça düflük oldu u ülkeler aras ndad r. Sosyal yap n n endüstri iliflkilerine etkisini ortaya koyan bir di er örnek sosyal diyalog konusunda ülkeler aras nda ortaya ç kan farkl l klard r. Sosyal diyalog farkl ç karlar temsil eden taraflar n ekonomik ve sosyal sorunlar n çözümü için bir araya gelerek gerçeklefltirdikleri müzakere, dan flma ve pazarl k süreçlerini kapsayan kurumsallaflm fl iliflkilerdir. AB aç s ndan sosyal diyalog Avrupa Toplum Modeli nin en temel unsurlar ndan birini oluflturmakta ve bu konuda kurumsal mekanizmalar aç s ndan AB ülkeleri aras nda bir uyum oluflturulmaya çal fl lmaktad r. Ancak sosyal diyalog ayn zamanda toplumdaki uzlaflma kültürünün de bir yans mas d r. Buna ba l olarak tarihsel süreç içinde ekonomik ve sosyal sorunlar n bütün sosyal taraflar n kat l m yla tart fl lmas n n ve çözüm aranmas n n geleneksel hâle geldi i ülkelerde sosyal diyalog çok etkili bir flekilde ifllemekte ve sonuca ulaflmaktad r. Ancak uzlaflma gelene ine sahip olmayan ülkelerde her ne kadar yasal olarak düzenlenmifl olsa da sosyal diyalog süreci sosyal taraflarca etkin bir flekilde iflletilememektedir. Örne in Türkiye nin AB ye uyum aç s ndan en çok elefltirildi i ve zorland hususlardan biri sosyal diyalog konusu olmaktad r (Koray ve Çelik, 2007, ss.12-13). Endüstri iliflkileri politik çevreyi oluflturan toplumun ideolojik yap s ndan genifl ölçüde etkilenmektedir. Politik Çevre Politik çevre endüstri iliflkilerini çevreleyen sistemler içinde en karmafl k ve aç klanmas en güç olan d r. Bunun en önemli nedeni politik sistemin di er sistemler üzerine etkisi ve endüstri iliflkileri sistemi içinde ve d fl nda oynad roldür (Salamon, 1998, s.49). Endüstri iliflkileri sisteminin temel kurallar içinde bulundu u toplumun ideolojik yap s ndan genifl ölçüde etkilenmektedir. Di er bir deyiflle, politik sistem bir flemsiye olarak kabul edilecek olursa endüstri iliflkileri sistemi bunun alt nda oluflmakta ve böylece genifl kapsaml politik sistemin bir alt sistemi olarak ortaya ç kmaktad r. Di er taraftan, endüstri iliflkileri sisteminin aktörleri de politik sistemi etkilemektedir. Tek partili devlet sistemlerinde iflletmelerin ve sendikalar n amaçlar, merkezi otorite taraf ndan belirlenmektedir. Bu kurulufllar n bafll ca fonksiyonlar merkezi otoritenin belirledi i amaçlar gerçeklefltirmektir. Devleti oluflturan organlar tüm sistemin ayr lmaz bir parças olarak kabul edildi inden iflletme yöneticileri ile çal - flanlar aras nda sendikalarla iflletmeler aras nda veya devletle di er gruplar aras nda endüstri iliflkileri sistemi yönünden bir bütünlük bulunmaktad r. Sendikalar n en önemli fonksiyonlar aras nda merkezi planlar n amaçlar n n gerçeklefltirilmesine yard m etmek, devletin politika hedeflerinin üyeler taraf ndan anlafl lmas n sa -

21 1. Ünite - Endüstri liflkilerinin Kavramsal Çerçevesi 15 lamak ve bu hedeflere ulaflmay önleyecek uyuflmazl k ve çat flmalar önlemek yer almaktad r. Ço ulcu devletlerin politik sistemleri ise bir grup yap s n n ortaya ç kmas na sebep olurken asl nda kiflisel hak ve özgürlüklerin kanunlar taraf ndan garanti alt na al nmas düflüncesini temel almaktad r. Fakat devletin yetkileri ile kiflisel haklar n dengede tutulmas na verilen önem derecesi, ço ulcu devletleraras nda baz farkl - l klar n do mas na yol açmaktad r. Endüstri iliflkileri sistemlerinin yap s ve fonksiyonlar aras ndaki farkl l klar politik sistemler aras ndaki farklara ba lamak mümkündür (Ekin, 1994, s.53). Amerika-Bat Avrupa endüstri iliflkileri sistemi kendine özgü bir siyasi yap içinde geliflmifltir. Çok partiye dayanan ve seçimle de iflebilen bir siyasi yönetim, iktisadi bask gruplar, karmafl k bir ço ulcu toplum yap s ortaya ç karm flt r. Bunun sonucu olarak ço ulcu ülkelerde iflverenlerin gücünü dengelemede ve çal flanlar n ç karlar n temsil etmede sendikalar çok önemli rol oynam fllard r. Kuzey Amerika ve Bat Avrupa da sendikalar n ve sendikal faaliyetlerin yasalarla güvence alt na al nmas yan nda asgari ücret, istihdam güvenli i, toplu pazarl k gibi birçok temel haklar endüstri iliflkileri sistemi ile politik sistem aras ndaki karfl l kl iliflkiler sonucu ortaya ç km flt r. Geliflmekte olan ülkelerde ise siyasi yap oldukça farkl d r. Geliflen ülkelerin büyük bir bölümünde askeri rejimler iktidardayken geri kalan nda ise di er partilerin yasakland veya devaml bir az nl k durumunda bulundu u tek parti hükümetleri hakimdir. Tek partili rejimlerde sendikalar ba ms z olarak faaliyette bulunamamakta, devletin otoriter bünyesinin bir arac hâline gelmektedirler. Sosyalist ülkelerde ise sendikalar önemli fonksiyonlar üstlenmektedirler. Fakat bu örgütler, toplu pazarl k yaparak uyuflmazl k ve ifl mücadelesi ç kararak üyelerine ç kar sa lamaya çal flan sendikalardan farkl olarak sosyalist sistemin bir unsuru olarak faaliyet göstermektedirler (Ekin, 1994, ss.56-57). Politik sistem endüstri iliflkileri sistemini etkiledi i gibi, politik sistemin kendisi de endüstri iliflkileri faaliyetlerinden ve aktörlerinden etkilenmektedir. Özellikle iflçi sendikalar n n benimsedi i politikalar, amaçlar ve siyasal iktidarlarla iliflkileri endüstri iliflkilerinin niteli ini ve boyutlar n belirlemede büyük rol oynamaktad r. Gerçekten yüksek bir sendikalaflma düzeyi gösteren ve güçlü sendikalar içinde örgütlenen iflçi hareketi, siyasal anlay fla ba l olarak toplumsal geliflmeleri belirlemede etkin bir rol oynayabilmektedir. Bir taraftan merkezi düzeydeki toplu pazarl klar ve ulusal düzeydeki ekonomik kararlara kat l m yolu ile di er taraftan kendi ç karlar do rultusundaki yasal düzenlemeleri desteklemek için oynad klar bask grubu rolü ile iflçi hareketinin etkinli i önemli boyutlar kazanabilmektedir (Koray, 1992, s.50). Örne in yurttafllar n n siyasal bilincinin oldukça geliflmifl oldu u Fransa da toplumun sivil katmanlar tamamen örgütlüdür. Frans zlar sergiledikleri siyasal eylemlerle bekledikleri sonucu alabileceklerine inanmakta ve bu amaçla çok s k örgütlü eylemlerde bulunmaktad rlar. Fransa da sendikal iflçilerin tüm çal flanlara oran oldukça düflük görünse de sendikalardan kaynaklanan muhalefet oldukça güçlüdür (Oktay, 2011, s.130). Medya endüstri iliflkileri sistemini etkileyen sosyal çevrenin önemli bir parças - d r. Medya endüstri iliflkileri aktörlerinin tutumlar n, fikirlerini ve beklentilerini flekillendirerek sistemin iflleyiflini etkilemektedir. Herhangi bir birey, ister sendikac ister yönetici ister sendika üyesi ya da kamuoyunun bir parças olsun toplumdaki faaliyetlerin sadece bir bölümünde rol oynamaktad r. Ekonomik, politik, sosyal ve endüstri iliflkileriyle ilgili pek çok bilgi ve de erlendirme gazete ve televizyonlar arac l yla yay lmaktad r. Bu durumda medyaya sahip olmak ya da medyay etki-