DOGU AVRUPA ÜLKELERi VE RUSYA'DA UYGULANAN istikrar 'POLiTiKALARI VE SONUÇLARI { ) M. NejatCoşkun*

Transkript

1 DOGU AVRUPA ÜLKELERi VE RUSYA'DA UYGULANAN istikrar 'POLiTiKALARI VE SONUÇLARI { ) M. NejatCoşkun* GIRIŞ Ekonomik istikrar tartışmaları geleneksel olarak kamu dengesini, dış piyasalarda rekabetçi reel döviz kurunu, finansal piyasaları ve büyürneyi konu almaktadır. Bu hedeflere ulaşmak için kullanılan istikar programları, program sonrası enflasyon hedefine yönelik fiyat politikalarını, kamu sektörü dengesini sağlamaya yönelik politikaları, para politikasını, döviz kuru politikasını, gelirler politikasını ve yapısal önlemleri içerir. İstikrar programları bütçe dengesini ve kredi kontrollerini, fiyat sisteminin ve dış ticaretin liberalizasyonunu, konvertibiliteyi, özelleştirmeyi araç olarak kullanır. Bu tip reform paketleri 2. Dünya Savaşından sonra oluşan yüksek enflasyonu önlemek ve dış açıkları gidermek için çeşitli ülkeler tarafından uygulanmıştır. Bu çalışmanın amacı I 990'dan sonra piyasa ekonomisine geçiş amacıyla bu tip programları uygulayan Doğu Avrupa ülkelerinden, Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polanya, Romanya, Yugoslavya, ve Rusya deneyim lerini incelemektir. Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra oluşan Cumhuriyetlerden Rusya Federasyonu'nun incelenmesinin nedeni, Rusya'nın diğer 14 Cumhuriyetten önce istikrar girişimlerine başlamış olması ve Rusya'nın dağılmadan sonra oluşan Cumhuriyetler içinde en kalabalık nüfusa ve eski Sovyetler Birliği topraklarının büyük bir kısmına sahip olmasıdır. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya'da uygulanan reformlarda, ekonomik yapının dünya ekonomisine entegrasyonu, iç ve dış dengenin sağlanması amaçlanmaktadır. Bu ülkelerin istikrar deneyimlerindeki farklılık kurumsal altyapının değiştirilmeye çalışılmasından kaynaklanmaktadır. *Dr. Gazi Üniversitesi, I.I.B.F., Iktisat Bölümü, Ö~retim Görevlisi. Ekonomik Yaklaşım, Cilt 7, Sayı 22, Sonbahar 1996

2 ( i 50 M. Nejat Coşkun 7. DOGU AVRUPA ÜLKELERI VE RUSYA 'DAKI EKONOMIK YAPI PROGRAM ÖNCESI VE SONRASI 1989'dan itibaren Doğu Avrupa Ülkeleri, Bulgaristan, Çekoslovakya, Macaristan, Polonya, Romanya Yugoslavya ve Rusya piyasa ekonomisine geçmek amacıyla eskisinden farklı iktisadi politikalar uygulamaya başlamışlardır. Söz konusu eski sosyalist ülkelerin bir çoğu 1960'larda bazı alanlarda yapısal reformlar gerçekleştirmek istemişlerse de, sadece Macaristan'da bu alanda bazı ilerlemeler kaydedilmiştir. Ancak bu dönemde uygulanan yapısal reformlarda piyasa ekonomisine geçiş amaçlanmadan, oluşan güçlükler, sistem içerisinde aşılmaya çalışılmışdır. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya' da uygulanan reform hareketleri, diğer ülkelerde uygulanan istikar politikalarından farklılıklar göstermekle beraber benzer amaçları vardır. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya'da uygulanan programlarla bu ülkelerin ekonomik yapılarının dünya ekonomisine entegrasyonunu sağlamak, ülke ekonomilerini dünya piyasalarına açmak ve tamamen kontrol altına alınmış ve saptırılmış olan nisbi fıyat yapılarını dünya fiyatlarıyla uyumlaştırmak amaçlanmış ve bu ülkelerde makroekonomik istikrarın sağlanması için enflasyonun düşürülmesi istenilmiştir. Ancak sonuçta, bu ülkelerde piyasa ekonomisine geçerken uygulanan fiyat libcralizasyonu yüksek oranlarda enflasyona yol a çarken, üretim düşüşleri ve işsizlikle karşılaşılmıştır (Rotowski, 1994: 1) Dünya ekonomisi ile entegrasyonu amaçlanan Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya'da kurumsal altyapıda önemli değişikliklerin yapılması gerekmiştir. Öncelikle tek bir kamu bankasından oluşan finansal sistemin değiştirilmesi, özel mülkiyet haklarının tanınması, özelleştirmenin gerçekleşmesi, mali yapının ve sosyal güvenlik sisteminin yeniden yapılanması gerekmiştir. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya'da uygulanan bütün reformlar Uluslararası Para Fonunun tavsiye ettiği programlar çerçevesinde gerçekleşmektedir. Fonun tavsiye ettiği programlarda, makroekonomik istikrar ve fiyat liberalizasyonu cşanlı uygulanmaktadır. Bu programlar, fıyat istikrarı konusundaki yaklaşımlarından dolayı heterodoks olarak adlandırılabilirler (Bruno, 1992: 743). Uygulanan yapısal reformların başlangıcında istikrar politikalarıyla bağlantılı önlemler paketi gelmektedir. Reformlar her ülkede hemen hemen aynı reçeteyi içermesine rağmen, alınan önlemlerin sıralanması ve uygulama hızı konusunda farklılıklar göstermiştir. İstikrar programının uygulandığı Doğu Avrupa ve Rusya da iç ve dış ekonomik dengeler kurulurken, programın uygulandığı ilk bir veya iki yıl içerisinde beraberinde ekonomik durgunluğu getireceği bekl~ntileri oluşmuştur. Diğer bir beklenti ise ekonomik durgunluğa rağmen yapısal dönüşüm programının sürdi!rülebileceğidir. Doğu Avrupa ülkelernide uygulanan istikrar önlemlerinin bazı başarılı sonuçlarına rağmen bu başarı, politika yapıcıları ve uzmanların başlangıçtaki umutlarının altında kalmıştır. Bu süreç içersinde Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya'da yaşanan politik mücadeleler veya ülke içerisinde yaşanan

3 un ),_ oen m e Jn e- Je lf. a a nı ın 5a a- la lu ;ı, ı- }- EKONOMIK Y AKLAŞIM 51 dağılmalar olumsuz sonuçların alınmasında etken olmuş ve yapısal dönüşüm her yerde ertelenmiştir. İstikrar ve yapısal reform paketleri genel olarak şu önlemleri içerir. a. Fiyat serbestisi: Sabit fiyat uygulamasının yeniden düzenlenmesi, subvansiyonların kaldırılması veya azaltılması, yurt içi ticaretin serbestleştirilmesi. b. Bütce dengesi: Vergilerde artış ve/veya hükümet hacamalarında kesinti. c. Sıkı para politikası uygulaması: Piyasalara Merkez Bankası müdahaleleri, faiz oranlarının arttırılarak pozitif reel faiz oranlarına geçiş, banka kredilerine doğrudan müdahaleler ve yeni düzenlemeler. d. Gelirler politikası: Enflasyonİst döngüyü durdurmak için alınan önlemler kapsamında ücret artışlarına vergi uygulanması, reel ücret artışları için hükümet, işveren, ve sendikalar arasında uzlaşma. e. Dış ticaretin serbestle~ııtirilnıesi: İhracat ve ithalatta izinierin kaldırılması ve tüm işletmelere diş ticaret yapabilme izninin verilmesi, yeni dış ticaret rejiminde aktif politika a racı haline gelen tarifelerin düşürüleceğinin taahüt edilmesi, konvertibiliteye geçiş, yerli girişimcilerin ve bireylerin serbest olarak döviz alış ve satışı yapmalarına izin verilmesi, yerli paranın devalüe edilmesi, karaborsanın önlenmesi amacıyla yerli paranın değerinin a şağıya çekilmesi. f. Özelleştirme: özelleştirmenin başlatılması ve eski devlet tekellerinin kaldırılması. g. Bankacılık ve finansal sektörde reformlar: Yapılan reformlarla piyasa sisteminin o luşturulması, vergi reformunun gerçekleştirilmesi. h. Sosyal Güvenlik Reformu: Geliştirilen sosyal güvenlik sisteminin eskiden uygulanan 'Beşikten mezara kadar' kapsamlı korumacılığının yerine geçirilmesi aynı zamanda yapısal dönüşüm sürecinde alınan sert önlemlerin etkilerinin hafifletilınesi. i. Endüstriyel faaliyetlerde yeniden yapılanma: 'Kaybedenler' ve 'Kazananlar' tanımlamasının yapıldığı endustriyel politikaların geliştirilmesi, desteklenmeye muhtaç faaliyetlerin korunması amacıyla subvansiyon ve koruyucu tarife gibi uygun politikaların gelitirilmesi, çevrenin korunmasına önem verilmesi. ı- ~r 1, ı ı.a '- ı- n İstikrar programlarının genel özelliklerini veren a-e maddelerinin oluşturduğu paket, standart parasal ve mali sınırlamaların birçok çaba ile birleştirilmesi ile oluşan 'heterodoks' karakterlidir. Bu tür heterodoks istikrar programlarında döviz kuru ve parasal ücretler gibi oorninal değişkenler ile para arzı ve/veya faiz oranları gibi değişkenler çapa olarak alınmıştır. Serbest piyasa ekonomisinin yaratılmasına yönelik olarak, yapısal önlemler de alınmış (f, g.h.i) ve istikrar önlemleri ile eşanlı uygulanmaya konulmuştur. Yapısal dönüşüm için alınan önlemler arasında yer alan özelleştirme ve banka ve finansal sektöre yönelik önlemler derhal uygulanmaya başlanmış veya istikrar paketinin güvenilirliğini arttırmak için en azından ilan edilmiştir. Buna karşın sosyal güvenlik sistemi ve endüstriye ilişkin önlemler dönüşüm sürecinin ilk aşamasında daha az acil bir konu olarak görülmüştür. Yeniden yapılanma ve istikrar paketlerinin uygulanma sürecinde, genel stratejiye uygun bazı taktik seçimler yapılmak zorunda kalınmıştır. Ekonomik politikayı oluşturan birimle-

4 52 M. Nejat Coşkun rin deneyimden yoksun oluşları, serbest piyasa ekonomisine geçişte uygulanacak optimal reçetenin seçimi kaygısı ile birleşince sıralama sorunu, tedrici ve şok terapiyi içeren zamanlama sorunu ile birlikte uzun süre tartışılmıştır. Sonuç olarak istikrarın yapısal dönüşümden önce gelmesi konusunda genel bir görüş birliği oluşurken, paketin güvenilirliği bağlamında sistematik önlemlerin ilan edildiği ilk aşamada, özelleştirmenin başlatılması ve tekellerin kaldırılması konularında çok hızlı hareket edilmesi uzmanlarca tavsiye edilmiştir. Sıralama tartışmasına üç konu hakim olmuştur: Fiyatların serbest bırakılması, dış ticaretin serbetleştirilmesi, finansal sektörde reform. Fiyat kontrollerinin ve subvansiyonların kaldırılması ile cntlasyonist baskılar oluşmuştur. Üretici ve parekendeci firmaların çoğunun büyük devlet işletmeleri olması ve bunları tekelci firma davranışı ile hareket ederek piyasanın izin vereceği en yüksek kar düzeyine ulaşana kadar fiyatları arttırma eğiliminde olmaları, enflasyonist döngüye hız vermiştir. Buna ek olarak, önceki dönernden devredilen ve hanehalklarının talep fazlası yaratmasına yol açan "parasal fazla"nın sonuçları en kısa sürede fiyatlara yansımıştır. Bu aşamada fiyatların serbest bırakılmasından önce, ilk olarak devlet tekellerinin ortadan kaldırılması gerekliliği ve parasal fazlanın mümkün olduğunca hızla yok edilmesi fikri hakim olmuştur. Ancak devlet tekellerinin kaldırılmasının yanlızca özelleştirme ilc beraber olabileceği ve bunun da zaman alacağı ortaya çıktıktan sonra, tartışına kamu tekellerinin piyasa tipi tekcllerden farklı bir davranış göstererek uyum sürecinde karı ençoklama yerine, yaşamlarını devam ettirebilecek düzeyde kar anlayışı üzerine yoğunlaşmıştır. Sıralama sonununda, i kinci tartışma konusu dış ticaretin serbestleştirilmesi olmuştur. Yapılacak bir devalüasyon ve konvertibileteyc geçiş ilc yurtiçi pazarın, dışa açılması bir takım avantajları beraberinde getireceği düşünülmüştür. İlk olarak, fiyatların serbestleştirilmesi etkisindeki yerli tekeller otomatik olarak dış rekabetle karşılaşacaklar ve fıyatlarını çok hızlı arttıramayacaklardır. İkinci olarak, geçmiş dönemden miras alınan bozulmuş fiyat yapısı, göreli dünya fiyatlarını yansıtan "ithal edilmiş " fiyat yapısı ile düzeltilebileccktir. Üçüncü olarak, yapılan devalüasyon sonrasında seçilen sabit döviz kuru, istikrar programı için nominal bir çapa olarak alınmıştır. Bu olumlu etkilere rağmen dış ticaretin ve fiyatların eşanlı olarak serbetleştirilmesi sorgulanmakta, aşırı bir devalüasyonun ve dışa açılmanın fiyat şoklarını abartacağı ve olumsuz sonuçlar yaratacağı ileri sürülmüştür. (Nuti ve Portes, 1993). Üçüncü tartışma konusu, yapısal dönüşüm reformlarının bir bölümünü oluşturan banka ve finansal kesimdeki reformlardır. Merkez Bankasının standart araçlarla parasal ve mali istikrarı sağlayıcı önlemler alarak, özel bankaların para yaratma sınırını faiz ve kredi politikaları ile etkilemesine olanak verilmesi amaçlanmıştır. Ayrıca iyi işleyen modern bir vergi sistemi ile bütçe açıklarının kapatılmasında sadeec kamu harcamalarının kısılması değil vergi hasılatının arttırılınası hedeflenmiştir. Ancak istikrarın başarısı için gerekli olan bankacılık ve fınans sektörü ile vergi sistemine yönelik reformlar çok uzun zaman almıştır. Görüldüğü gibi Doğu Avrupa ve Rusya'da uygulanan istikrar ve yapısal reform politikaları temel olarak fiyat liberalizasyonunu getirmektedir. Politika paketinde sıkı para ve maliye politikaları ile kredi miktarlarında kısıtlamalar yer almaktadır. Entlasyonist beklen-

5 Jn lal a ü- ği \SI illış ş- tn ne ır. ıa EKONOMIK Y AKLAŞIM 53 tileri azaltmak için nominal ankesler (çapa), döviz kurlarının sabitlenmcsi veya daha önceden belirlenmesi yönünde politikalar izlenmektedir. Bunlara ek olarak nominal ücretiere tavan getirilmiştir. Eski sosyalist ülkelerde makroekonomik politikaların rekabeti arttırıcı temel yapısal reformlarla tamamlanması istenilmiş ve mikroekonomik etkinliğin arttırılması için özelleştirme ve yeniden yapılanmaya başlanılmıştır. Özelleştirme uygulamasına daha çok küçük ölçekli işletmelerde başlanmıştır. Büyük işletmelerin özelleştirilmesinin işsizliğe neden olacağı düşüncesi ile bu kuruluşlar daha yavaş özelle~tirilmektedir. Bununla beraber özel sektörün toplam üretim içindeki payı özellikle Polanya ve Macaristan' da hızla artmıştır Temmuz ayı itibarıyla özel sektörün GSYİH içindeki payı Çek Cumhuriyet'inde yüzde 37, Macaristan'da yüzde 35, Polanya'da yüzde 50 ve Rusya'da yüzde ls'dir. Bu oranların sektörlere dağılımı ve özel sektörün toplam istihdam içindeki payı aşağıdaki tabloda ö zetlenmiştir. ls I ır. nı i s a rli a n k, ı ır ık Özel Sektörün GSYİH içindeki payı (%) Toplam Sanayi İnşaat Perakende ticaret Özel sektörün toplam istihdam içindeki payı (%) Tablo 1: Doğu Avrupa Ülkeleri Ve Rusya'daki Özel Sektörün GSYIH Içindeki Payı Çek Cumhuriyeti Macaristan Polanya Rusya ı ır sı ın Kaynak: ECPJUN, Econonıic Survey of Europc in , Chaptcr 5. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya' da uygulanan bu politikalarla iç ve dış sektörlerde piyasa ekonomisine geçiş amaçlanmaktadır. Bu nedenle rekabetçi bir özel sektörün gelişmesi, fiyat liberalizasyonu, etken finansal yapının oluşturulması, finansal piyasaların liberalize edilmesi, emek piyasalarının hükümetin müdahalesi olmadan işlemesi ve yeni bir sosyal güvenlik sisteminin kurulması, dış ticaretin liberalizasyonu ve kambiyo denetimlerinin kaldırılması amaçlanmıştır. ve :1- ın a di :ı- n- Bu amaçla Doğu Avrupa ülkelerinde ticaretin liberalizasyonu, piyasa ekonomisine dayalı sisteme geçişte teınp:l ~urhırrlan biridir. Dış ticaretin liberalizasyonu ile uluslararası

6 54 M. Nejat Coşkun ticarette uygulanan miktar ve fıyat kısıtlamalarının kaldırılması ve konvertibiliteye geçişin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Piyasa ekonomisine geçmeyi amaçlayan Doğu Avrupa ülkeleri ve Rusya' da uygulanan reformların performans sonuçları 1994 sonu itibariyle dört başlık altında özetlenebilir. İlk olarak, son dört yılda Doğu Avrupa ve Rusya'da üretim düzeylerinde düşüşler gözlenmiştir. Üretim düzeylerindeki düşüşlere bağlı olarak işsizlik oranları artmıştır (Tablo 2). Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya'da üretim düzeylerindeki düşüşler iç ve dış faktörlere bağlanabilir (Chu ve Schwartz, 1994: 4). Bu bağlamda dış ve iç faktörler şu şekilde sıralanabilir. D1ş Faktörler: İ) Eski sosyalist ülkeler arasındaki ticari işbirliği anlaşmalarının iptali. ii) Yukardaki konuyla ilgili olarak ithal malların fiyatlarındaki, özellikle enerji ve ham madde fiyatlarındaki artış. iii) Batı Avrupa ülkelerinin ve Birleşik Devletlerin bu ülkelerin maliarına olan taleplerinin azalması. Iç Faktörler: i) Yurtiçi kredilere getirilen kısıtlamalar ve finansal sektörün zayıf (etkisiz) olması, ii) Üretime verilen sübvansiyonların azaltılması, iii) Reel faiz oranlarının pozitif gerçekleşmesi, iv) Ücretlerde ve birim emek maliyetindeki artışlar, v) Gelirler politikaları uygulanması sonucu reel üçretlerin düşmesi, vi) İflas kanunlarının uygulanması ve bir kısım işletmenin tasfiyesi, vii) Girişimlerin planlanmasında ve güvenilirliğindeki belirsizlikler viii)nisbi fiyat değişmeleri, ix) Kamu sektörü taleplerindeki azalmalar. Tablo ll: Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya: Büyüme Oranları (Reel GSYIH Yüzde Değişim) Bulgaristan Eski Çekoslovakya Macaristan Polonya ı Romanya ı -ı5.0 Eski Yugoslavya ı Rusya Kaynakça: IMF World Economic Outlook, December 1993, May 1995.

7 EKONOMIK Y AKLAŞIM 55 İkinci olarak fiyatların serbestleştirilmesi sonucu önce enflasyon oranlarında artışlar görülmüştür. Ancak bazı Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya' da enflasyon oranları 1993, 1994, 1995 yıllarında azalma eğilimleri göstermiştir (Tablo III). Tablo lll: Doğu Avrupa Ülk~leri ve Rusya da Işsizlik Oranları Bulgaristan Eski Çekoslovakya ı. o Macaristan ı 1.0 Polonya Romanya ı 1.0 Rusya Kaynakça: IMF World Econoınic Outlouk, Decembcr, ı 993, May ı 995. Üçüncü olarak, birçok Doğu Avrupa ülkesinde ve Rusya'da bu politikaların uygulanması sonucunda büyük kamu açıkları oluşmuştur. Kamu açıklarının oluşmasının temel nedeni üretimdeki düşüşlerden dolayı vergi gelirlerinin azalmasıdır. Hükümetlerin harcamalarını azaltmak için sübvansiyonları ve altyapı yatırımlarını azaltmaya yönelik harcamaları kısıcı önlemlerine rağmen vergi gelirlerindeki düşüşten dolayı kamu açıkları büyümüştür (TabloiV) Tablo IV. Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya da Enflasyon Oranları (Tüketici Fiyat Endeksindeki % Değişim} Bulgaristan ı. o Eski Çekoslovakya ı 1.0 Macaristan Polonya 251. ı Romanya ı Eski Yugoslavya Rusya Kaynakça: IMF World Econoınic Outlook, Dcceınbcr, 1993, May 1995.

8 r ~. 56 M. Nejat Coşkun Tablo V: Doğu Avrupa ve Rusya'da.Bütçe Dengesinin GSYIH'ya oranı Bulgaristan Macaristan Polanya Romanya " -4.5 Rusya Kaynakça: IMF World Econoınic Ouılouk, Deccınbcr, 1993, May Dördüncü ve son olarak, program uygulamalarının başlangıç dönemlerinde ihracatın artması ve ithalatın azalması nedeniyle ödemeler bilançosunun cari hesabında iyileşmeler ~örülmüştür. Ancak daha sonra ödemeler bilançosunun car i hesabında görülen bozulmalar sermaye girişleriyle yok edilmediğinden efek!if reel döviz kuru değer kazanmış ve bu durum ülkelerin rekabet güçlerini olumsuz etkilemiştir (World Bank, W, 94/3) ll. 2. RUSYA FEDERASYONU'NDA ISTIKRAR PROGRAMLARININ UYGULANMASI Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin dağılmasından sonra oluşan Cumhuriyetler i çersinde Rusya nüfus ve yüzölçümü olarak en kalabalık ve en büyük olandır (Tablo 6) Sovyetler Birliğinin. dağılmasından dört ay gibi kısa bir süre sonra Rusya makroekonomik istikrar, fiyat sisteminin liberalizasyonunu ve ruhlenin konvertibilitesini sağlamak amacıyla çeşitli politikalar izlenıneye başlanmıştır. Rusya, Nisan 1992'de IMF ve Dünya Bankası'na üye olmuştur. Üyelikle birlikte istikrar ve reform politikalarını gerçekleştirmek için gerekli finansal destek uluslararası mali kuruluşlardan sağlanmıştır. Rusya da üç farklı reform programı hazırlanmıştır. Abalkin programı yılları a rasında üç aşamalı olarak planlanmıştır. S hatalin Programı, 500 günlük olup, _Eylül 1990 da baş1anılınıştır. Üçüncü program olan Yavlinsky programı ise, 6.5 yıllık olarak planlanmış ve Haziran 1991 de başlanmıştır. Rusya 1991 sonlarında reform programını uygulamaya başladığında çeşitli problemlerle karşı karşıyaydı. Bu problemlerden ilki üretim düzeyindeki yüzde 20 civarındaki düşüş ve fiyatların Iiberalizasyonu sonı.ıcu aylık yüzde 400 olan enflasyon oranıdır. İkinci problem ise Sovyetler birliğinin 7 endüstrileşmiş ülkeye (G-7) olan 80 milyar dolarlık biri: ııiş borcun 15 Cumhuriyet tarafından ödenınesi gerekliliğidir. Rusya' nın bu 15 Cuınhuriyetteı )iri olması bu oorcun bir kısmının da Rusya tarafından ödenınesini gerektirmi~tir. Üçüncü problem ise Cumhuriyetler arasındaki ticaret ve para ilişkilerinin karınaşık bir durumda olmasıdır. (Fischer, 1992: 78).

9 EKONOMIK Y AKLAŞIM 57 Tablo 6: SSCB'nin Dağılması ile Olu~an Cumhuriyetler Yüzölçümü (bin Km) Nüfüs (Milyon) 1990 SSCB Es ton ya Letonya Litvanya Rusya ı Ukrayna Beyaz Rusya Moldova Ermenistan Gürcistan Azerbeycan Kazakistan Özbekistan Kırgızıstan Türkmenistan Tacikistan Kaynakça:Dünya Atiası Rusya makroekonomik istikrarı sağlamak için bütçe dengesini oluşturmak istemiş ve bu amaçla para ve kredi politikalarını daraltıcı yönde kullanmıştır. Rus hükümeti subvansiyonları, savunma ve yatırım harcamalarını azaltarak bütçe açığını kapatmaya çalışmıştır. Ancak harcama azaltıcı bu önlemlere rağmen gelirleri oluşturan vergileri toplama konusunda başarılı olunmadığından bütçe açığı devam etmiştir ve bütçe açığını azaltmak için 1993 yılında yüzde 28 oranında katma değer vergisi uygulaması başlatılmıştır. Alınan önlemler ile Rusya'da bütçe açığı.1ın GSYİH'ya oranı 1992'de 25.8 iken 1993'de 8.2 olarak gerçekleşmiştir yılında da bütçe açığı devam etmiştir ve söz konusu oran I 0.4 olarak gerçekleşmiştir. Para politikasındaki kısıtlayıcı uygulamalar son yıllarda da devam etmektedir. I 994 yılında ticari bankalara verilen kredilerdeki büyüme oranı eksi değerlerde gerçekleşmiştir ve

10 rı 58 M. Nejat Coşkun baz para 1993 de yüzde 80 oranında artmıştır. ı 994 yılının ilk çeyreğinde ise baz para yüzde 17 artmıştır ortalarına kadar Rusya' da çoklu kur sistemi uygulanmasına devam edilmiştir. Temmuz 1992'de tekli kur uygulamasına ve ruhlenin konvertibilitesine geçilmiştir. Bu dönemde ithalat ve ihracatta uygulanan önlemler ise devam etmekteydi. Bu önlemlerle ticaret dengesi fazlalık vermiştir. Reel döviz kuru ı 993 yılı boyunca durağanken, 1994 yılının ikinci çeyreğinde yüzde 10 değer kazanmıştır, (World Bank, WP, 94/66, 1 ). Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği dağılmadan önceki dönemde (ı ) 3.2 olan büyüme oranı, 1985'den itibaren negatif değerlerde gerçekleşmiştir. Sovyetler Birliği'nin dağılması ve yeniden yapılanma programlarının başlaması ile birlikte ı 991 'de üretim yüzde 13.1, 1992'de yüzde 19.7 ve 1993'de yüzde 12 gerilemiştir (World Bank, 1994: 72) yılında da üretim düzeyi düşmeye devam etmektedir. Ancak bu oranlarda özel sektörün faaliyetleri görülmemektedir (World Bark, 1994: 69). Kamu mülkiyetinden, özel mülkiyete geçiş aşamasının bir parçası olarak Rusya'da yapısal reform çerçevesinde gerçekleştirilmekte olunan özelleştirme çabalarında büyük başarılar elde edilmiştir. Rusya' da özelleştirme ilk olarak küçük ölçekli işletmelerde Nisan I 994'de başlamıştır ve küçük ölçekli kuruluşların %70'nin özelleştirilişi hızla gerçekleştirilmiştir. Mart ı 9Y4 itibarıyle endüstrilerde çalışan işgücünün yüzde 60'ı özel sektörde istihdam edilmekteydi. Mart 1994'den sonra devlete ait toprakların da özelleştirilmesi ne hız verilmiştir. Finansal piyasaların yeniden yapılanmasına yönelik olarak gerçekleşen uygulamalar ile Rusya' da bankacılık sisteminde devletin tekel gücü kaldınmıştır ve günümüzde 2.000'in üzerinde bağımsız ticari banka faaliyet göstermektedir. Reformların uygulama sürecinde oluşturulan takvime bağlı olarak Nisan ı 994'de IMF reform hareketi için ikincil finansal desteği sağlamıştır. Bu destekle Rusya aylık enflasyon oranını yüzde?'ye indirmeyi hedeflemişti. Uygulamalar sonucu aylık enflasyon oranı hedeflenen rakamın altında ve yüzde 5 olarak gerçekleşmiştir. Sovyetler Birliğinin dağılma süreci ile ortaya çıkan açıklık ve yeniden yapılanma, siyasi ve iktisadi hayatı yeniden şekillendirmiştir. Gerçekleşen bu büyük dönüşüm siyasi alanda çalkantılar ve belirsizlikler ile devam ederken, iktisadi hayatta muhtelif tıkanıklıklarayol açmıştır. Rusya' da iktisadi reformların tıkanınası ve üretim düşüşlerinin temel nedenlerinden birisi kurumsal yapıdaki eksikliklerdir. Piyasa ekonomisinin hşlerliği için gerekli olan Maliye Bakanlığı ve Merkez Bankası gibi kurumların faaliyetleri ekonomik dönüşüm sürecinde etkili o lamamaktadır. Bu tip üst yapısal ve kurumsal eksikterin giderilmesi çabaları ekonomideki istikrarsızlığın yok edilmesinde olumlu rol oynayabilecektir. Aynı zamanda yabancı sermaye yatırımları için gerekli olan yasal düzenlernelerin gerçekleştirilmesi iktisadi yapının değişmesine hız kazandırmaktadır.

11 EKONOMIK Y AKLAŞIM 59 SONUÇ IMF ve Dünya Bankasınca desteklenen İstikrar ve yapısal uyum programları kapitalist gelişim sürecinden etkilenen ülkeler ve eski sosyalist bloka dahil ülkeler tarafından ekonomik istirarsızlığı ve/veya iktisadı yapıyı değiştirmek amacıyla kullanılmıştır. Ülkeler genellikle kalkınmalarını sürdürebiliıı~k amacıyla gerekli olan finansmanı dışsal kaynaklardan karşılamak zorunda oldukları için bu tür programları uygulamaktadırlar. Bu tip programların ortak özelliği farklı ülkelere benzer önlemlerin uygulanmasının önerilmesidir. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya' da uygulanan istikrar ve yapısal uyum programları Latin Amerika ülkelerinde uygulanan politikalara benzemektedir. Ancak iktisadi alandaki bu uygulama benzerliklerine rağmen Doğu Avrupa ve Rusya' da sosyalist sistemden pazar ekonomisine geçiş süreci ile politik ve iktisadi yapı tamamen değiştirilmeye çalışılmaktadır. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Rusya'da uygulanan istikrar politikaları mevcut iktisadi durumu bozmakla birlikte bazı ahinlarda olumlu gelişmeler elde edilmiştir. Piyasa ekonomisine geçmeyi amaçlayan bu ekonomilerde 1992'den sonra bazı makro göstergelerde iyileşmeler görülmüştür. Doğu Avrupa ülkelerinde büyüme oranları ı 993 yılında ı 992 yılına göre daha yüksek elde edilmiştir. İstikrar programını ilk önce uygillamaya başlayan ve bu politikaların en olumlu sonuç verdiği Polanya'da 1992'de yüzde 2.6 olan büyüme oranı 1993'de yüzde 3.8'e çıkmıştır için tahmin edilen büyüme oranı ise yüzde 4.5'dir. Diğer ülkelerde de GSYİH da görülen azalmalar yarı yarıya düşürülmüştür. Macaristan, Romanya ve Bulgaristan'da ı992'de yüzde 5.1, -5.0 ve -5.7 olan büyüme oranları 1993'de yüzde -2.0, -5.0 ve -4.2 olarak gerçekleşmiştir. Ekonomik büyüme negatif olarak gerçekleşirken sınai üretimlerindeki gerileme azalmıştır. Doğu Avrupa ülkelerinde farklı olarak Rusya'daki üretim düşüşlerinde önemli bir gerileme gözlenmememiştir. Diğer yandan Romanya ve Rusya haricindeki ülkelerde enflasyon hızında belirgin bir düşüş görülmektedir. Gerçekten Polonya da 1990 da yıllık yüzde 600'lere varan enflasyon oranı 1993 yılında yüzde 36.9 oranına düşmüştür. Pek çok ülkede sürdürülen gelirler ve daraltıcı kredi politikaları ile birlikte, tarım sektöründe yaşanan zorlukların yarattığı enflasyonist baskılar beklentilerin ötesinde gerçekleşmesi daha iyi sonuçların alınmasını engellemiştir. Bununla birlikte, görülen iyileşmeler ihracatta olumlu sonuçlar yaratmıştır. İhracatta gözlenen bu artışlar, Doğu-Batı arasındaki kurumsal yakınlaşmanın yansıması olarak yorumlanabilir. AT ile işbirliği anlaşması ve ardından EFT A ile yapılan serbest değişim anlaşmasıda ihracatı artıran diğer bir etkidir. Özelleştirme ve iktisadi faaliyet koşullarındaki değişim süreci halen devam etmektedir. Dönüşüm programlarının uygulandığı Doğu Avrupa Ülkeleri ve Rusya'da özelleştirmeye olanak sağlayan yasal ve kurumsal düzenlemeler gerçekleştirilmiş ve özelleştirme çabaları yoğun olarak devam etmektedir. Sonuçta Rusyada gerçekleştirilen özelleştirme dünyanın hiç bir ülkesinde görülmemiş boyutlara ulaşmıştır. Yeniden yapılanma ekonomik dönüşüm süreci bu ülkeler için sancılı bir dönem olup, bir süre daha devam etmesi beklenmektedir.

12 ,., M. Nejat Coşkun KAYNAKÇA Bruno, M., (1992), "Stabilization and Reform in Eastcrn Europe", IMF StajfPapers, C. 39, S , Calvo, K ve F. Coricelli, (1993), "Output Collapse in Eastcrn Europe: The Role of Credit", IMF Staff Papers, C. 40, S. I, s , Chu K ve Schwartz", (1994), "Output Decline and Government Expcnditures in Europ~an Transtion Economies", IMF Working Papers, 94/68, Fischer, S., ( 1992), "Stabilization and Economic Reform in Russia", Brookings Papers on E- conomic Activity, C. 1, s. 77- I 1 I. IMF, World Economic Outlook, May ı 993, Dcccmbcr 1993, October ı 994. Dccembcr ı 994. Jeffries, I., (1993), Sodalist Economies and tlıe Tansitfon to the Market: A Guide, Routledges, Koen V. ve Marrese M., (1995), "Stabilization and Structural Change in Russia " IMF Working Paper, 95113, Ocak La vigne M., (1 995), The Economics of Transition: From Socialisı Economy to Market Econonzy, Macınillan Press Ltd, London, Nuti, D. ver. Portes, (1993), Central Europc; The Way Forward der. R. Portcs, Economic Transformatian in Central Europe içinde, s. I -20, Rostowski J., (1994), "Systematic requirements for Monetary Stability in Eastren Europe and Former Soviet Union", IMF Working Paper, 94124, Sanin L., (1994), "İstikrar ve Reform Programları: Doğu Avrupa'da Geçiş Ekonomisi Dene.. ; ni " Ekonomik Yaklaşım, C. 5, S. 13, Yaz Wyplosz, C, ( 1993), "After the Honeymoon On The Economics and the Politics of Economic Transformation" European Economic Review, V. 37, s , Wıı/94/66, "Exchange Rate Determination in Russia, ", IMF Working Paper, June, WP ı 94/3, "Mo ney Demand, Bank Credit and Econoınic Performance in Former Socialİst E conomies, IMF W, January World Bank, ( 1994 ), A World Bank Book, Trends in Devetoping Economics Extracts V. I, V. 2. Abstract The Stabilization Policies and their concequencies in Eastern Europe and Russia The ai m of this study is to examinc the stabilization policies used in Eastcrn Europe Countries, Bulgaria, Czech Republic, Hungary, Po1and, Romania, Yugoslavia, and Russia over the period, These countries were used IMF oriented stabilization policies in order to change their state ownership economic system, to integrate world economy and to attain internal and external balances. In this study the performance of the policies among the countries were also compared by using statistical informations.