İSTANBUL'DA BİZANS SARNIÇLARI

Transkript

1 Binbirdireğin eski bir gravürü İSTANBUL'DA BİZANS SARNIÇLARI ARKEOLOG ERDEM YÜCEL Bir şehrin yaşayabilmesi için gerekli suyun temini, medeniyetin ilk iskânından modern şehircilik anlayışına kadar üzerinde titizlikle durulan meselelerin hiç şüphesiz en başında gelenidir. Tarihî çağlardan itibaren, bilhassa su tesislerine ehemmiyet veren kavim Roma İmparatorluğudur. Romalılar, iskân yerleririnin yakınındaki membaları tesbit ettikten sonra buradan kemerler ve çeşitli tesisler vasıtasıyle aldıkları suyu muhtelif merkezlere dağıtmışlardı. M.Ö. VII. yüzyılda Megaralı kolcnistlerin Sarayburnunda kurdukları Byzantion şehri M.S. 2. yüzyıl başlarında Septim Sever ( ) tarafından zaptedilerek, Roma hâkimiyeti altına girince, burada da su tesislerini meydana getirmek bir problem olarak ortaya çıkmıştı. Zira, en gelişmiş zamanında bile Yedikule ile Ayvansaray arasındaki sahayı kaplayan istanbul, bu bakımdan oldukça kurak bir araziye sahipti. Sonradan süratle gelişmeye, nüfusu artmaya başlayan şehrin suya olan ihtiyacı mütemadiyen artmış ve bunun neticesi olarak da Romalılar çeşitli tesislerle bu meseleyi halletmeye çalışmışlardır. istanbul içerisinde bir şehrin ihtiyacını karşılayacak kadar akarsu bulunmuyordu. Yakınındaki Likcs'un (Bayrampaşa deresi) verimli bir akarsu hüviyetinden çok uzak oluşu, şehre hariçten su getirilmesini kendiliğinden zorunlu kılmakta idi. Bu yüzden ilk defa Roma İmparatoru Hadrianus ( ) tarafından istanbul'a su getirilmesi ciddiyetle ele alınan bir mesele olmuştur. istanbul'a suyun Romalılar tarafından, batıdan Pınarhisar havalisinden toplanarak getirildiği anlaşılmaktadır. Fakat bunun ne şekilde ve nasıl olduğu hususu ise h:nüz, bu konuda arkeolojik araştırmalar yapılmadığından kesin delillere istinat etmekten çok uzaktır. Mamafih suların muayyen fasılalarla birtakım havuzlar içerisinde toplandığı ve buralardan da kanallar vasıtasıyle birbirrine nakledildikleri tahmin edilmektedir. Suyun şehre taksimi için ulaştığı en son noktalardan birini Saraçhanebaşındaki Bozdoğan kemeri teşkil etmektedir. Bozdoğan kemerinin imp. Valans zamanına ( ) ait olduğu ileri sürülmüşse de, Hadrianus veya muhtemelen Konstantin ( ) tarafından yaptırılmış olması daha kuvvetle muhtemeldir. Bu kemer bugünkü Fatih Camii'nin bulunduğu tepeden, Üniversite merkez binası civarındaki nyphaeum maximum'a çukur bir bölgenin üzerinden aşırmak suretiyle su getirmekteydi ki, bunun da 378 tarihinden önce inşa edilmiş olduğunu belirtmek çok yerinde olacaktır. İmp. Valans tarafından. bu tesisler yenilenmiş ve bazı ilâveler de yapıldığından onun ismine izafe edilmiştir.

2 Aetius Pliloxaxs J. B. Papadopulos, üzeri açık sarnıçlarda toplanan suların, şehrin müdafaası için surların önündeki hendeklere harcandığını ileri sürmektedir (1). Fakat bu iddiayı bir dereceye kadar Aspar ve Aetiııs sarnıçları için kabul edileceğini düşünsek bile şehir içerisinde bulunan Hagios Mokios'un surlara olan uzaklığı J. B. Papadopulos'un fikrini kendiliğinden çürütmektedir. Ayrıca 1453 muhasarasında surların önündeki hendekler içerisinde kesin olarak su vardır diyemeyiz. Her ne kadar G. Schlumberger bu hendeklerde su bulunduğunu kabul ediyorsa da surları tetkik eden V. Millingen bunun aksini söylemektedir. Prof. Schneider ise, muhasara esnasında hendeklerde su bulunmadığını, sadece bunun bazı kısımlarda düşünülmüş olabileceği fikrindedir. Buna rağmen Prof. Schneider hendeklerin ne şekilde ve nasıl doldurulabileceğini de izah etmemiştir. Hendeklerin inşa tarzı ise, içine doldurulacak suyu tutacak vaziyette değildi. Bizans su tesisatında kullanılmış olan su geçirmeyen harç da hendeklerin hiç bir yerinde kullanılmamıştır (2). istanbul'un fethi sırasında zaten açık hava sarnıçlarının bakımsızlıktan perişan bir halde bulunduğunu da göz önüne almak icap eder. Zira Palecgoslar devrinde bu sarnıçların gözden düştüğü, bağ ve bahçe halinde başka maksatlarda kullanıldığını biliyoruz. Bu tarihlerde ise artık Bizansın su ihtiyacını kapalı sarnıçlar temin etmekte idiler. Romalıların yapmış olduğu tesisler hiç şüphesiz Bizanslılar tarafından da kullanılmıştır. Fakat bunların ne derece, ne şekilde ve ne zamana kadar kullanıldığı hususunda ise tam manasıyle kesin bir malumata sahip değiliz. Buna rağmen Bizansın i!k su yollarınım 123 tarihine doğru imp. Hadrianus zamanında yapıldığı ve Konstantin I tarafından da geliştirilmiş olduğunu kabul etmek icap eder. Ayrıca Bizans imp. Konstantin, şehir içerisinde muhtelif sarnıç ve çeşmeler yaptırmıştır. Şehir dışındaki kaynaklarda toplanan sular yeraltı kanalları ile surların içerisine getirilmiş ve yüksek noktalarda inşa edilen boş havuzlarda biriktirildikten sonra gene kanallar vasıtasıyle dağıtılmışlardır. Theodosius II ( ), mevcut su tesisleri ihtiyacı karşılamadığından su dağıtımına bazı tahditler koymuş, aynı zamanda yeniden bend ve kemerleri de inşa etmekten geri kalmamıştır. Fakat Bizansa karşı yapılan devamlı taarruz ve muhasaralar kanalların daimî surette tahribine sebep olunca, şehir içerisinde ihtiyacı karşılayacak su toplama havuzlarının lüzumunu kendiliğinden meydana çıkardı. istanbul'da zamanımıza kadar intikal edebilen, bu su toplama havuzlarını üzeri açık ve kapalı sarnıçlar olarak iki ayrı grupta toplayarak incelemek çok yerinde olacaktır. Bizans sarnıçlarını gösteren harita AÇIK SARNIÇLAR Zamanımızda halk arasında çukurbostan ismi ile anılan açık sarnıçları surların dışındaki kaynaklardan gelen suların toplanarak şehre dağıldığı bir nevi havuzlar olarak kabul edebiliriz. Kurak mevsimlerde veya şehrin düşman tarafından kuşatılması sırasında, gereken ihtiyacın temini maksadıyle sular bu havuzlar içerisinde toplanarak dinlendirilir, bunun neticesi olarak da içerisindeki madenî elemanlar kendiliğinden dibe çökerek temizlenirdi. Açık hava sarnıçları, suyun duvarlara tazyikini azaltmak ve dolayısıyle yıkılmalarını önlemek amacıyle şehrin yüksek noktalarındaki çukur mahallere gömülmüşlerdir. Roma inşaat tekniğine göre yapılan duvarlarda, blok taşlar, tuğla ve horasan harç kullanılmıştır. Ayrıca suyun dışarıya sızmasına mani olmak için duvarlar dahilden ÖZÎ! bir nevi harç ile sıvanmıştır. Bu özel harçta; tuğla, mermer parçalan bir arada dövülerek, kireç ve keten yağı ile karıştırılmış, ince noktalar ise kıtıklarla kapatılmıştır. ASPAR SARNICI (Yavuz Sultan Selim Çukurbcstanı): Yavuz Sultan Selim Camii'nin güneybatısında, Sultan Selim ve Yavuz Selim caddeleri arasında uzanan bu sarnıca Bizans kaynakları, kare bahçe anlamına gelen «Xerokipion» ismini vermişlerdir. Sarnıç, Leon I ( ) zamanında Bizans imparatorluğunun hizmetine giren got generali Aspar tarafından inşa edilmiş ve bundan dolayı da onun ismine izafe edilmiştir. Aspar, 471 de Leon I'in emriyle idam edildiğinden, sarnıcın inşa tarihini bundan daha evvelki bir tarihe, muhtemelen 459 veya 460 yıllarına indirmek çok yerindedir. Bizans kaynaklarına göre, bu sarnıcın civarında Manuel sarayı, Kaiouma ile St. Theodosie ailesinin manastırları bulunmaktadır. Aspar sarnıcının yeri hakkında, dört ayrı fikir ileri sürülmüştür. Chevalier, Andreossy ve Dethier, bu sarnıcın Bodrum camii yanında bulunduğunu iddia ederler. Fakat bu fikrin kabul edilmesi imkânsızdır, zira «Chronicon Paschale» de buna uygun en ufak bir işaret bile yoktur. Constantios, A. M. Paspati, M. Ge- (1) J. B. Papadopulos, Les citernes â ouvert et les fossfs des murailles de Byzance, istanbul (2) Feridun Dirimtekin, istanbul Surları Hendeklerinde Su Var mıydı? «Tarih Dünyası» istanbul S. 15, s

3 Aspar sarnıcı Yavuz Sultan Selim çukurbostanı deon, Mordtmann, Straygowski, A. V. Millingen ise sarnıcın tamamiyle Konstantin sur duvarına dayandığını kabul ederler. Nihayet Siderides, sarnıcı Sivaslı Toklu dede mescidinin yanında gösterir. Aspar sarnıcının istanbul'un beşinci tepesi üzerinde, Sultan Selim Camii yanındaki çukurbostanda olması kuvvetle muhtemeldir. İnşaî durumu itibariyle de buradaki manastıra ve bilhassa Konstantin suruna bitişik olduğu görülmektedir (3). Aspar sarnıcı, bir kenarı 152 metre uzunluğunda olmak üzere dikdörtgen bir plan şekli arz etmektedir. Derinlik aslında metre olmasına rağmen, zeminin zamanla toprakla dolmasından, halihazır durumu 8.20 metredir. Duvar kalınlığı 5.20 metredir ki burada da 5 tuğla ve 5 küçük taş dizisinden meydana gele nbir inşaî teknik tatbik edilmiştir. J L \\ \ Hagios Mokios sarnıcı Altımermer çukurbostanı Sarnıcın iç cephesinde rastlanan kemer izlerinden, vaktiyle üzerinin kapalı olduğu düşünülmüşse de bu pek yerinde bir fikir değildir. Aspar sarnıcı, Bizansm son devrinde ehemmiyetini kaybederek kurumuştur. Keza 1540 yılında istanbul'a gelen P. Gylles, burasının tahçe halinde olduğunu belirtmekt:dir (4). Fetihten kısa bir müddet sonra içerisinde yapılan evler ve XVI. yüzyılın ikinci yansında ilâve edilen küçük bir cami ile sarnıç, mahalle halini almış olup bugün dahi iskân edilmektedir. AETİUS SARNICI (Karagümrük Çukurbostanı): Karagümrükte bugünkü Vefa stadyomunun bulunduğu yerdeki Aetius sanıcı'nın ismine Bizans kaynaklarında sık sık rastlanmaktadır. Aetius, İmp. Theodosius II ( ) zamanında şehir prefectusu olmuş ve Comts Marcelline göre 421 yılına doğru da bu sarnıcı yaptırmıştır. Sarnıç, Bizans kaynaklarından öğrenildiği veçhi'.e, Prodrome de petre, Romains vc Mara manastırlarına komşu olup aynı zamanda Andrinople kapısı yakınındadır. Abidevî olduğu kadar o nisbette büyük bir sarnıç olan Aeutius 244 X 84 metre ebadında dikdörtgen plân şekli arz etmektedir. Derinliği takriben 13 ilâ 15 metre, duvar kalınlığı ise 5.20 metredir. Bugün sarnıç iyi bir durumdadır, sadece güney-doğu cephesi bozulmuş ve buraya Vefa kulübünün binası yapılmıştır. Diğer uzun kenarına ait duvar bakiyelerine istinat ederek sarnıcın inşaî malzemesinin üst üste sıralanan dört dizi tuğla ile on dizi küçük moloz taş olduğu anlaşılmaktadır. P. Gylles, 1540 yılında burasının kurumuş bir halde olduğunu ve dolayısıyle kullanılmadığından bahsetmektedir (5). HAGİOS MOKİOS SARNICI (Altımermer Çukurbostanı): Bu sarnıcın bazı kaynaklarda rastlanan ve pek sarih olmayan ifadelerine rağmen İmp. Anastasius I ( ) tarafından yaptırılmış olması icap etmektedir, istanbul'un en büyük sarnıçlarından olan Hagios Mokios, Hekimoğlu Ali Paşa Camii civarında, Köprülüzade, Gökalp, Sırrı Paşa sokakları ve Cevdet Paşa caddesi ile çepeçevre kuşatılmıştır. Likos (Bayram Paşa deresi), Kara ve Marmara sahil surlarından meydana gelen üçgene hâkim bir tepe üzerinde kurulan sarnıç, ismini güney-doğusunda inşa edilmiş olduğu ortodoks Hagios Mokios kilisesinden almış olup, 170x 147 metre ebadında dikdörtgen bir plân şekli göstermektedir. Zemin toprak ile dolmasına rağmen derinliği kesin olarak tesbit edilemiyor. Fakat buna rağmen 12 ilâ 15 metre arasında değişmekte olduğu anlaşılmaktadır. Sarnıcı kuşatan tuğla hatıllı taş duvarların 6 metreyi bulmakta ve ayrıca iri taş bloklardan inşa edilen bu duvarların ortalarından iki kalın silme geçmektedir. Bugünkü durumunda kısmen bostan olarak kullanılan sarnıcın içerisinde bir kuyu ve muhtelif gecekondular bulunmaktadır. HEBDEMON SARNICI (Fil damı): Hebdemon sarnıcı, Veliefendi hipodromunun kuzeyinde, kara surlarmdaki Altınkapıya 2 km. mesafede ve Bakırköy yolunun sağ tarafında yer almaktadır. istanbul surlarının dışında kalan ve inşa tarihi kesin olarak bilinmeyen bu sarnıcın VIII. yüzyıla ait olması kuvvetle muhtemeldir. Sarnıç, Bakırköy'e yakın Hieria sarayı ile Campes kışlasının su ihtiyacını karşılamakta idi. Hebdemon sarnıcı, 127 X 76 metre ebadında dikdörtgen bir plân şekli arz etmektedir. Derinliği 11 metre olan sarnıcın duvarları kuzey ve güney cihetinde 4 metre, doğu ve batıda ise 7 metredir. Ayrıca duvarlar hariçten helezonlu bir sistem vasıtasıyle de daha sağlamlaştırılmış olup inşaî malzemesini 5 sıra tuğla ile 2 sıra kaba yontma taş teşkil etmektedir. Sarnıcın üst kısmı bugün tamamen toprak ile.aynı seviyededir. Fetihten sonra Türk devrinde, burası padişahın fillerinin ahırı olarak kullanılmış ve bu yüzden fil damı (fil evi) ismiyle zamanımıza kadar anıla gelmiştir. Sarnıç, halen hususî bir şahsın bostanı olarak kullanılmaktadır. KAPALI SARNIÇLAR : Bizanslılar, açık sarnıçların birçok noktalardan elverişli olmayışından, bunları tam manasıyle terk ederek, bilhassa kapalı sarnıçlar üzerinde ehemmiyetle durmuşlardır. Bu yüzden şehirde irili ufaklı, bir hayli sarnıç inşa edilmiş, bunların bir kısmı zamanımıza kadar gelmiş, bir kısmı yok olmuş; isimlerine sadece eski metinlerde rastlanılmıştır. Halen istanbul'da eski isimleriyle birlikte yerleri de bilinen sarnıçların sayısı kırk civarındadır. Bu arada şunu da belirtmek icap eder ki, şehir içerisindeki sarnıçlar yalnız bunlardan ibaret ediğldi. Kapalı sarnıçların bir kısmı hiç bir iz bırakmadan yok olmuştur. Buna rağmen şehir içerisinde yapılan herhangi bir araştırma, temel hafriyatı meydana yeni yeni örnekleri daha çıkarmaktadır. (3) R. Janin, Constantinople Byzantine, Paris 1950, s (4) P. Gylles, De topographia Constantinopoleos et de illiuns antiquitatibus, Lyon (5) Aynı eser.

4 Kapalı sarnıçlar, dikdörtgen veya kare bir plân şekli arz ederler. Bunların üzerleri taş sütunlara istinat eden tuğla kemerler ve tonozlar vasıtasıyle örtülmüştür. Bu tip sarnıçlar, umumiyetle birtakım büyük yapıların altında bulunarak onlara veya umuma su temin etmişler, uzun zaman içerisinde saklamışlardır. Fakat birbirlerine yakın bir inşa! durum göstermesi itibariyle bu tip sarnıçları, bilhassa Bizans mahzenleri ile karıştırmamak çok yerinde olur. PHİLOXE'NUS SARNICI (Binbirdirek) : Hipodromun güney-batısında yer alan Philoxenus sarnıcının ismi ile inşa tarihi üzerinde birbirine zıt iddialar ortaya atılmış ve dolayısıyle yazarlar bu konuda anlaşamamışlardır. Romanın ikiye taksiminden sonra, Konstantin I Bizans'ın payitahtını istanbul'da kurduğu zaman ayandan 12 kişi onunla birlikte gelmişti. Bu 12 kişiden biri olan PhiIoxenus, eski Roma surlarının bulunduğu mevkiin yakınında kendi sarayını inşa ettirmiş ve ayrıca bunu geniş bir sarnıç ile de teçhiz etmişti. Sarayının hipodromdan, imparator sarayından daha yüksek ve denize nazır olabilmesinin temini için sarnıcın irtifaı oldukça fazla tutulmuştu (6). C. Diehl, sarnıcın İustinianus zamanında ( ) inşa edildiği fikrindedir. Zira, iç kısımlarda rastlanan üzeri damgalı tuğlalar bu zamana ait bulunmaktadır. Yerebataıı sarnıcı Sarnıç, E. Maumbory'nin ileri sürdüğü gibi Konstantin devrinde Philoxenus tarafından yaptırıldığı ve İustinianus zamanında da tamir edilerek genişletilmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Bu husus kabul edildiği takdirde Philoxenus sarnıcını yılları arasına tarihlendirmek çok yerinde olacaktır. Philoxenus sarnıcı, 64 X 56 metre ebadında bir plân şekli arz etmekte olup 3000 metre kareden daha fazla mekâna sahiptir, içerisinde her biri 14 sütundan mürekkep 16 sıra halinde 224 mermer sütun bulunmaktadır. Burada özel bir durum kendini göstermekte olup o da ortalarında kelepçeler bulunan iki ayrı sütunun üst üste bindirilmesiyle meydana gelmiş olmalarıdır. Birbirlerinden metre mesafede y:r alan bu sütunların taşlıkları kaba şekildeki impestiardan müteşekkildir. Sütun çapları 0.65 metre ile 0.68 metre arasında değişmekte, yükseklikler ise metreyi bulmaktadır. Sütun başlıklarının büyük bir kısmı üzerinde o zaman bu işte çalışan taş yontucuların hı^lı bulundukları loncaların monogramları yazılıdır. Sütunlar birbirlerine kemerler vasıtasıyle bağlanmış ve dolayısıyla sarnıcın ÜTeri pandantiflere oturan tonozlarla örtülmüştür. Köşeleri kavisli ve yuvarlak olan yan duvarların kalınlığı muhtemelen 2.90 metredir. Duvarların üzeri sıvanmış ve ayrıca taş levhalarla da kaplanmıştır. Üst kısımlarda mazgal şeklinde muhtelif pencereler görülmekte ise de bunlar dışarıdan zamanla yükselen toprak dolayısıyle fonksiyonunu artık kaybetmişlerdir. Zeminden 15 metre aşağıda bulunan sarnıcın içerisine taş bir merdiven vasıtasıyle inilmekte ve ayrıca üst kısımda havalandırma bakımından elzem bacalar açılmış bulunmaktadır. Son yıllarda burada yapılan kazılar, sarnıcın bir kanal vasıtasıyle civradaki yarım yuvarlak meydan ile bağlantısı olduğunu meydana çıkarmıştır. Philoxenus sarnıcı Bizans'ın son devrinde terk edilerek metruk bir hal almıştı. (6) Ernst Maumbory, istanbul (Rehberi seyyahin) istanbul 1925, s Aetius sarnıcı Karagümrük çukurbostanı

5 Fetihten sonra üzerinde Murad IV ( ) devrinde Tayyarzade ve Fazlı Paşaların konakları inşa edilmiş, asrımızın başında ise burası iplik ve dokumacılar tarafından kullanılmış, bu arada kurulan pazar yerinin ambarı vazifesini de üzerine yüklenmişti. Sarnıç halen Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğünün idaresi altındadır. BASİLİKA SARNICI (Yerebatan sarayı): Mevcut kapalı sarnıçların en büyüğü ve efkârı umumiyece, Yerebatan sarayı diye Yerebatan sarnıcında Korentiyen bir sütun başlığı Foto E. Emiroğlu isimlendirilen Basilika sarnıcı, Ayasofya'dan Cağaloğluna giden Hilâl-i Ahmer caddesinin hemen başındadır. Tarihî kaynaklar, sarnıcın ilk defa Konstantin I tarafından inşa edildiğini ve bilâhare İustinianus'un genişletmiş olduğunu yazmaktadır. Sarnıcm üzeri, tabiî zeminden biraz yüksek ve etrafı revaklarla çevrili mermer döşeme ile kaplıdır. Burada Ayasofya'ya takdirgâr nazarlarla bakar vaziyette tasvir edilmiş Hz. Süleyman'ın bronz heykeli bulunuyordu. Fakat sonradan imp. Vasil ( ) bunu kaldırarak, eritmiş ve madeni ile de kendi heykelini döktürmüştü. Yakınında bulunan İllius bazilikasından dolayı bazilika sarnıcı ismi verilen bu havuzun suyu Bozdoğan ve İustinianus'un Malova kemerleri ile Eğrikapı su taksim merkezinden gelmektedir. Tam plânı Alman denizaltıcıları tarafından çıkarılan Basilika sarnıcı, 140 X 70 metre ebadında, 9800 metre karelik bir sahayı kaplamaktadır. Sarnıcın içerisinde 5 er metre yüksekliğinde ve her dizi de 28 adet olmak üzere 12 sütun dizisi bulunmaktadır. Birbirlerinden 4 er metrelik fasılalarla sıralanan bu 336 sütunun arasında bazı devşirme parçalara da rastlanmaktadır. Sütunlar üzerinde korent tarzının bozulmuş şekli olan kompozit başlıklar bulunmaktadır. Sarnıcın üstü örtü sistemini, muntazam kemer ve tonozlar meydana getirmektedir yıllarında P. Gylles, sarnıç içerisinde oldukça büyük balıkların dolaştığından bahsetmektedir (7). Abdülmecid devrinde ( ) sarnıcın üzerindeki ağırlığı taşıyabilmesi için guney-batı cephesine bir duvar yapılmış ve Yerebatan'da kemer bağlantıları Foto E. Emiroğlu bu sebepten uzunluğuna 18, genişliğine de 5 sıra sütun bunun arkasında kalmıştır. Bundan sonra sarnıcın üzerindeki sahada birçok binalar inşa edilmiş, fakat Cumhuriyet devrinde bunlar kaldırılarak burası yeşil saha haline getirilmiştir. (7) P. Gylles, De topographia Constantinopoleos et de illiuns antiquitatibus, Lyon (Devamı var) r A S F A L T İŞ FERMAN AKSÜT Çeşitli Asfalt Yol ve Tecrit İşlerinde, Mütehassıs Firma ı V Suya ve rutubete kar^ı en kuvvetli tecrit maddesidir. Fermeneciler, Kardeşim Sokak Griffin Han No. 44 Galata - İstanbul Telefon : Gece : BURSA: 1732 J 20 ARK. 742