_BURSA PAMUK fpligi. SANAYiiNDEKI BiR F"ABRiKADA ÇALIŞAN BiR GRUP KADlN işçinin FABRiKA içi VE AiLEYLE OLAN SOSYAL ilişkileri

Transkript

1 :ı -.. ~ _BURSA PAMUK fpligi. SANAYiiNDEKI BiR F"ABRiKADA ÇALIŞAN BiR GRUP KADlN işçinin FABRiKA içi VE AiLEYLE OLAN SOSYAL ilişkileri S. AYGEN ERDENTUd Hacettepe üniversitesi ~ Mezuniyet Sonrası Eğitimi Fakültesi Yönetme 1 iğinin Sosyolojl Bilim Dali için öngördüöü DOKTORA TEZi Olarak Hazırlanmıştır. :; Ankara ARALIK, 1980

2 BURSA PAMUK IPLi~l SANAYiiNDEKi BIR FABRIKADA ÇALIŞAN BIR GRUP KADlN IŞÇININ FABRiKA Içi VE AiLEYLE OLAN SOSYAL ilişkileri S. AYGEN ERDENTUG Hacettepe Universilesi Mezuniyet Sonrası Eğitimi Fakültesi Yönetmeliğinin Sosyoloji Bilim Dalı DOKTORA TEZi Için Ongördüğü Olarak Hazırlanmıştır. Ankara ARALIK, 1980! ı r /. IJilkent \hive:~ity

3 '..~ The~ ;5 i-id b06o. z - TDL

4 1 ı i MESEF Dekanlığına, İşbu çalışma, jürimiz tarafından, Sosyoloji Bilim Dalında Doktora tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan Uye Uye Uye Uye Yukarıda imzalarını, adı geçen öğretim üyelerine ait 1 olduğunu onaylarım.. /. /1980 f Dek an -iii-

5 Maddi ve Manevi varlıklarını benim ve kardeşimin ve mutluluğuna başarı adayan annerne ve babama şükranlarımla, -iv-

6 Ö N S Ö Z Birlikte çalışan insanların sorunlarının 20.yüzyılın en önemli konularından birine dönüşmesiyle davranış bilimleri-ön plana geçmiştir. Bugün sanayi alanında ve toplumun diğer kurumlarında görülen sorunların çözümünde olaylara birçok değişik yönlerden bakmak gere~i duyulmaktadır. özellikle sanayi dalı için geçerli olan bu durum nedeniyle sanayideki örgütler (fabrikalar) pek çok disiplinin araştı~mqlarına.. konu ol~ lardır. Bu çalışma da bu tür araştırmalardan biridir. Bu araştırma, bir örgüt olan fabrika içinde en alt düzeyde, üretimde çalışan kadın işçilerin işbaşında oluşan sosyal ilişkilerinin özelliklerini saptamaya amaç edinen bir ön çalışma niteliğindedir. Bu çalışma, işçinin ailesi ve yakın çevresi (akraba ve komşular) ile sosyal ilişkilerinin de ince~ lenmesi ve bu ilişkilerin, işçinin fabrika içindeki sosyal ilişkilerine etkinlik derecesini araştırma~ı bakımından Türkiye'de bu konuda ilk yapıttır. Ayrıca, yasalarca sekizer saatlik çalışma süreleri ile sınırıandırılan ve araştırmanın yapıldığı fabrikada üretim teknolojisinin özelliği nedeniyle uygulanart ~ardiya sisteminin bu kadınların yaşamını nasıl etkilediğini vermesi açısından da bu çalışmanın ülkemizde yapılan.araştırmalar arasında ayrı bir yeri olacağı düşüncesindeyim. Bu tezin ortaya çıkmasında pek çok kişinin doğrudan veya delaylı katkıları olmuştur. En başta, seçtiğim konuda beni tüm olanakları ile destekleyen, tezin yazılması aşamasında ise gösterdiği sabır, anlayışı ve hoşgörüden dolayı hocam ve tez danış- -v-

7 manım Hacettepe üniversitesi Sosyoloji Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Nihat Nirun gelmektedir; kendisine içtenlikle teşekkür ederken, bu tezdeki görüşlerin, yanılgı veya eksikliklerin tek sorurnlusunun ben olduğumu da belirtrnek isterim. Araştırmanın yer aldığı 1978 yılında, Bursa Ticaret ve Sanayi Odası'nın Bursa Organize Sanayi ~ölgesi Müdürü Sn. Nezih Ertunga'ya ve Hukuk Müşaviri Ahmet Tunç'a, fabrika seçiminde ve fabrika seçildikten sonra da o fabrika da araştırmanın yapılması için harcadıkları çabalar yanısıra araştırma süresince gösterdikleri her türlü kolaylıktan dolayı teşekkür ederim. Bu arada, verimlerini etkilernek pahasına fabrikada dolanrnarnı hoş gören ve bana araştırma boyunca konukseverlik gösteren Fabrika idaresine teşekkür ederken, içtenlikle ve bıkıp usanmadan verdikleri yanıtlar ile bu yapıtın oluşmasına büyük katkılarda bulunan fabrikanın işçilerine de duyduğum rninneti anlatmakta güçlük çekmekteyirn. Son olarak, kodlanan verilerin O.D.T.ü. Bilgi İşlem Merkezinde prograrnlanıp işlenmesinde yardımseverlik örneği gösteren Sn. Sertaç Onuralp'e ve de tezi çok kısa bir sürede ellerindeki tüm olanakları kullanarak teslim tarihine yetiştiren Bizim Büro yetkililerine ve de elemanıarına içtenlikle teşekkür eder-im. Türkiye'nin içinde bulunduğu ekonomik koşullar sonucu ma-,. li külfeti tahrninlerin çok üstünde olan tez basımında rnasrafları en aza indirmek gayesiyle Bulgularıkısmındaki tablolar (400_;.,kadar) teze konmamıştır. ı.., İleride, tezin yayınlanması sözkonusu olduğunda bu eksiklikler de giderilecektir. -vi-

8 ! Ç! N D E K! L E R Sayfa No: ÖNSÖZ o V İÇİNDEKİLER... vi_i ŞEKİLLER LİSTE$! XV i ÇİZELGELER LİSTES! xvii KISALTMALAR L!STES! , xv iii BÖLUM I GİRİŞ... ~ ı ı ı. Sanayi Devrimi...., "'.... ı 2. Sanayi Devrimi!le Fabrika Sistemine Geçiş ı. Fabrika Sisteminin Evreler i Fabrika Sisteminin özellikler~ ll 2.3. Fabrika Sistemi ve İstihdam Edilen "!şçi" "Sanayileşme"!le Ne Anlaşılmaktadır? Türkiye'de Sanayileşme Sürecine Genel Bakış Cumhuriyetten önce Cumhuriyet Döneminde Sanayileşme Çabalar» 'dan önceki durum Planlı kalkınma dönemi ~ 3. İstihdam durumu vii- ı 1

9 Sayfa No: 5. Sorun Amaç Varsayımlar...., Araştırmanın özelliği ve önemi Araştırmanın Sınırlılığı BÖLtiM II İLGİLİ KAVRAMLAR VE ARAŞTIRMALAR i 1 1. Sosyal İlişkiler Sosyal ilişkilerin Toplumdaki Yeri Sosyal ilişki Nedir? Grup Nedir Yaklaşımlar Sosyal Grup Tanımı Dikotomik Tipolojiler Sanayi İşiçilerinin Grup Davranışıarına iliş~ kin Bazı önemli Araştırmaların Bulguları Ai 1 e Tai).ımJ, Aile Biçimleri Sanayileşme- Aile ilişkisi viii-

10 Sayfa No: BÖLUM III YÖNTEM 104 ı. örnekle~ ve özellikleri Verilerin Toplanmasında Kullanılan Araştırma Teknikleri.... ~ Verilerin Toplanmasında Karşılaşılan Güçlükler Fabrika Anketlerinde Karşılaşılan Güçlükler Ev Anketlerinde Karşılaşılan Güçlükler Araştırıcının örnekleme Etkisi Verilerin işlenmesi Araştırmanın Süresi ve Maliyeti BÖL ÜM IV....,. 125 ARAŞTIRMA. AL.ANI o G " 125 ı. Giriş..., Bursa!linin Demografik Yapısı Bursa!linin Ekonomik Yapısı Araştırma Alanı Olarak Bursa'nın Seçiliş Nedeni Araştırmanın Yer Aldığı Fabrikanın özellikleri Firmanın Tarihçesi B.O.S.B!çindeki Yeri Uretim Faaliy~ti ix-

11 Sayfa No: i Pamuklu iplik üretiminin pamuklu dokuma sanayi içindeki yeri S Fabrikada üretim birimleri ve iş ak,ı,şı ııt4. örgütlenme Firma örgütünün genel Qeğerlendirilmesi... ısı 5.4,2. Formenler..., a) Mesleki özgeçmişleri b) Medeni durumları.... lt ~ c) Kendilerine göre "formen"in örgüt içindeki yer i..... d) Uretim faaliyeti hakkında görüşleri.. e) t~çiler hakkında genel değerlendirmeler ı.... ~ Çalışma Koşulları., Posta ve Vardiyalar tiretim birimlerinde istihdam ve fiziki çalı şma koşulları. ~ Uretimi teşvik: "akort" {accord) sistemi İşe alınış, eğitim ve eğiticiler işyerine gidiş-geliş... ~ Giyim... ıso Yemek arası ve yemekhane Kreş Sağlık Hizmetleri x-

12 5.6. İşçi Dev~i (turnover) ve Devamsızlık (absenteeism) Sendika Faaliyetleri... ~ Fabrikanın Yakın Çevreye Etkisi... ' Fabrikanın SeçQiş Nedeni BÖ.L UM V ~ 215 BULGULAR, YORUMLAR VE DECERLENDİID1ELER ı. örnekle~e Giren İşçilerin Genel Nitelikleri Anket Uygulaması Süresince İşçilerin B~r&ktığı tzlenimler.... it İşçilerin Boyları Geldikleri Bölgelere Göre İşçilerin Dağılımı İdari Bölünüşe Göre Doğum Yerleri E~itim Düzeyleri , örgün eğitim düzeyi Yetenek ve beceriler Gazete okuma, televizyon seyretme ve radyo dinleme Yaş Dağılımı ı M eden i 0'\.].rum..... Bursa ya Göç Gerekçeleri Bursa da Yerleşme Süreleri 229 -xi-

13 _Sayfa No: 1. lo. Oturulan Semt 1 Köy ı. ll.!şçilerin Ikamet (ResidE!nce) özellikleri Bayram Kutlama Yılbaşı Kutlama Yıllık!zin Kullanma Fabrika Ortamında!şçiler !ş Gruplarına Göre Da~ılımları... 2~7 2.2.!şe Başlama Kararı B.O.S.B. de Çalışma Gerekçesi !şe Girişte Rol Oynayan Etkenler !ş Deneyiml~ri !şçiler in Bugünkü! şlerinde Çalışma SürE'l)'.ri !şi öğrenme Süreci öğreten ve 1 veya yardımcı olan Öğrenme... suresı !ş Grubunda Yapılan!şe Tutum ,1. Postada bulunma nedeni İşinden duyduğu hoşnutluk !şin zorluğu ve yoruculuğu bevamsızlık, rapor ve izin alma üretim Birimlerinde!lişkiler xii-

14 Sayfa No: İşçiler arası dayanışma İş başın9a konuşma olanağı İşte dargınlık nedenleri Aile Ortamında İlişkiler ' ı Evlilik Biçimi...._ Hane Kompozisyonu Hane Halkı Sayısı ~ 267 ~lcc>rıc>~i}( I>\l~ll~ Hanenin geliri Mal ve mülk Akrabaya yardım Yaşam Standaa!ları Hane İçinde Karar Alma Süreci Hane içinde en çok sözü geçen kişi , Alınacak mal ve mülk hakkında karar verme Aile gelirinin harcanmasında kadının yer ı Vardiyalara Göre Kadının Günlük Yaşantısı xiii-

15 Sayfa No: Gündüz (oaoo- 1600) vadiyasında Akşam ( 16oo ) vardiyasında Gece ( ) vardiyasında aanede Ev İşlerinin Görülmesi Hane.!çinde Hastalık Durumu Karı-Koca!lişkisi ve Karı-Koca Beraberliği l.Koca işinin özellikleri Kocanın kadının vardiya saatlerine karşı tutumu aafta tatilinde karı-kocanın beraberlikleri Karı-kocanın doğum kontrolüne tutumu Çocuklaria!lişki ll. ı. Çocuk sayısı Çocuk bakımı ve ilgi gösterme Çocukların eğitimi ve meslek seçimine ilişkin beklentiler~ Akarabalarla!lişkiler Komşularla!lişkiler xiv-

16 Sayfa No: BÖLUM VI 320 SONUÇ 320 ı. Varsayımların Geçerlili~i ~ ~ 320 ı. ı. Birinci Grup Varsayımlar. 320 ı. 2. İkinci Grup Varsayımlar özet, Yargı v~ öneriler SUMMARY YARARLANILAN.. KAYNAKLAR ANKET ÖRNEKLER! xv-

17 ŞEKİLLER L!STES! sa;ıfa No: Şekil ı. Sanayide Sosyal!lişkiler Şekil 2.!şbaşı Gruplarının Konumunun Gösteren Şema Şekil 3. ''Ana-Baba Ailesi ı ile "Evlilikle Kurulan Aile" yi gösteren şerna Şekil 4. Pamuk ipliği üretiminin pamuklu dokuma sanayii içindeki yeri Şekil 5. Fabrikada yer alan üretim birimleri ve iş akışı.l49 Şekil 5. Şekil 7. Firmanın örgüt şeması üretim birimlerinde cinsiyete göre istikdam:... l69 -xv i-

18 ÇiZELGELER LİSTES! Sayfa No: Çizelge ı. Türkiye'de yıllar itibariyle şekillere göre istih.daın durumu Çizelge 2. Bursa'da sayım yılları arası yıllık nüfus artış oranları ~29 Çizelge 3. Fabrikada çalışan kadın işçilerin posta, medeni durum ve bulu~dukları üretim/hizmez birimlerine göre dağılımları xvii-

19 Kısaltınalar Listesi B.O.S.B. D.I.E ~--- D.P.T. EB GNS-NSEN IESS NESR TODAIE TIY Bursa Organize Sanayi Bölgesi Devlet İstatistik Enstitüsü Devlet Planlama Teşkilatı Encyclopedia Britannica Genel Nüfus Sayımı-Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri International Encyclopedia of Social Sciences. : New Encyclopedia of Social Reform Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü. : Türkiye İstatistik Yıllığı I b id. ( ibidem) "yukarıda adı geçen eser" I dem "aynı yazar" op.cit. (opere citato): "daha önce adı geçen eser" passim. -,.. : ''eserin tümü" s.v. (sub verbum): " sözcüğü altında" -xv iii-

20 BÖL UM... I G! R İ Ş. 'ı ı. Sana~i Devrimi Daha önce Fransız yazarlarca kullanılmasına ra~en lngiliz ekonomi tarihçisi Arnold Toynbee ( ) tarafından günlük.dile geçen ''Sanayi Devrimi 11 deyimi ile ilk olarak ve belir- gin lıir şekilde, kabaca 1750 ile 1840 yılları 1 arasında, İngiltere'de görülen ekonomik değişme anla~ılmak istenmektedir. Toynbee' nin zamanından ~u yana ise ~u terimin kapsamı genişlemiş ve za- '*' manla diğer batı toplumlarıdda da kendini göstererek çağdaş dünyada ortaya çıkan değişimi ifade eder hale gelmiştirl/. Sanayi Devrimi, tüm devrimlerde olduğu gibi, tek bir ~tmene dayandırılamıyacak, basite indirgenemiyecek kadar karmaşık olup bir birikim sonucu ortaya çıkmıştır. Bununla beraber, Sanayi Devriminin, teknik, ekonomik ve toplumsal değişmelerde olduğu gibi politik devrimlerden farklı bir özelliği vardır. Politik devrimler sok.ak kavgalarında yahut parlemento kararlarında açık bir şekilde ortaya konurken, bu tür değişmeler açıktan açığa oluşmazlar. Sessiz lıir şekilde harekete geçerler. Aynı.. 2/. şekilde Sanayi Devrimi de sessizce olmuştur ::.t-... Şöyleki, Sanayi Devrimine katkıda bulunan icadların bazıları 17SO'den çok önce ortaya çlkmış olmalarına ra~en ancak 18. yyın sonuna doğru di~er ~ir takım ~tmenlerle birleşerek köklü değişik- *Bu bölümün dipnotları için bkz. ss.43-60

21 -2- liklere neden olmuşlardırl(. örne~in, çok el emeğine ihtiyaç <\\il gösteren dokuma sanayiinde!ngiltere denizaşırı yaptı~ı anlaşmalar sonucu üretimini oldukça arttırmıştı. Başka pazarlarda yarışmak için el erneğinden tasarruf yolları aranıyordu de ~ohn Kay seyyar mekiği (flying shuttle) icad etmesine rağmen bu alana ilişkin. önemli icadlar James $'iatt ın ~uhar makinasının ortaya çıkması ile oluşmaya başlamıştır. 1?65 de James Hargreaves'in icadı olan iplik eğirme makinasının (spinningjenny) yılları arasında Richard Arkwright tarafından geliştirilmesi ("waterframe").sanayi çağının başlangıcını simgel.~yen, "Buhar pamultla evlendi ~!i ifadesinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Pamuk ipliği üretimiı-ii arttıran bu icadlar üretilen iplik bolluğunu karşılamak üzere 1785 de Edmund Cartwright'ın buharmakinesini elle çalışan dokuma tezgahıarına uygulamasıyla mekanik dokuma tezgahının icadına yol açmıştır-~/ Aslında \latt' ın buhar makinesi o güne dek "özel bir sanat yahut özeı ~ir maharet'' anlamı taşıyan "teknik" terimine yeni bir boyut getirmiş ve insanoc}lunun eline su, rü"egar gibi doğal güçler yan.ısıx-a var olan insanın ve hayvanın organik gücü dışında, ba~ımsız bir şekilde kendi kendine çalışahilen ~ir makina"gücü" ve düzeni vermiştir:&.!..,. Bununla beraber, makinenin insana sac}ladığı çıka~ı ve makıinenin işlemesi için uyulması gerek-. ' li olan teknik zorunlulukların önemini kavramak hemen olmamıştır. Başlangıçta bu yeni agüç", insanoğlunu ekmeğinden edici bir rakip görülmüş ve makinaya <.:.karşı duyulan bu düşmanlık sık sık

22 -3- kendini göstererek makinelerin işçiler tarafından kırılıp yıkılmasına kadar varrnıştır.2/ 1800 den itibaren dokumacılıkta makineleşme en yüksek doruğuna varırken, bu arada, makine yapımı için gerekli olan demir hammaddesi gereksinmesi, kömür çıkartma yöntemlerinin ve metalurjinin gelişmesini sağlamı~tır lerde demir-çelik sanayiierindeki devrimi 1825 lerde ulaştırma alanındaki devrim izlemiştir. Ulaştırmaqaki ~u gelişme ile birlikte yaşama düzeninde yeni bir kavram yer almıştır: hız veya tempo kavramı. örneğin, ilk trenlerin hızı km. olmakla birlikte bu oran kısa zamanda artmış ve dünyanın her köşes~nden hızla oluşan sanayi merkezlerine hammadde taşınırken, kitle halinde imal edilen map/ mul malın da dünyanır. dört!:>ir yanına yayılmasın sağlanmıştır".:.' Anlaşıldığı üzere, buhar gücünün dokuma alanındaki imalata uygulanması ile!:>aşlayan Sanayi Devrimi, bununla kalmayıp, başladıktan sonra "durmaksızın yayılan bir nevi zincirleme tepkiler" 9/ 10/ ve "sanayi dalgaları"- şeklinde gelişme göst-ermiştir. Dolayısıyla, 19. y.yın ikinci yarıs.ı başında 1850 lerde kimya alanındaki atılımları izleyen elektrik çağı ve benzin motoru çağıda bu tür 11 dalga 11 lardan sayılmaktadır. ll/ Bu dalgalara,!kinci Dünya Savaşı sonrası gelişmeler dikkate alınırsa, otomasyon çağıni da eklemek mümkündür.lj/ ıa.yy.:.. ikinci yarısından itibaren birbiri ardı sıra ortaya çıkan bu teknolojik gelişmeler ile beraber fabrika sistemi

23 -4- sözkonusu devrede oluşan diğer ekonomik, sosyal ve kültur~l değişikliklere oranla Sanayi Devriminin en bilinen ve belirgirı yönleridir. Oysa uygarlı~ın başından beri insanoğlunun ana uğraşı olan tarıma ilişkin faaliyetlerden büyük sayılarda kadın ve erkek nüfusu alarak onları fabrika sistemine ve onun gerektirdiği yeni bir yaşam biçimine sokrnakla Sanayi Devrimi, geıı. tirdiği teknolojik ile, toplurnların ba tan başa değişmesini sağ- 13/ la yan bir olaydır ~ Aslında 18.yy. ve sonrasında görülen değişmeler ıs. ve 16.yy.~lardaki Rönesans ile başlayıp Fransız Devrimi ve Sanayi. 14/ Devrimi ile gelişen bir zincirin halkaları olmaktadır.-- Gerçekten de 13. ve 17. yy.lar arasındaki değişme kalınları incelendiğinde, sosyal değer, kurum ve ideolojilere ilişkin olanların teknoloji ve ekonomiye ilişkin olanlardan daha hızlı değiştiği~/ görülmektedir. lg/ Değerler açısından en belirgin değişmeler de Rönesans ve Reform hareketleri sırasında yer almıştır. Rönesans sadece yep-... yeni "özgür" bir öğrenme ruhuna yol açmayıp, Akdeniz dünyasının ekonomik gelişmesine de yardırncı olmuştur. Doğu'ya açılan ticaret kapılarından Doğu'nun teknolojisi bentrnsenrniş, böylece, ticaret alanındaki bu çalkalanma ile daha önceleri görülmeyen bir düzeyde öğrenme ve rasyonalizm stirnule edilmiştir. Diğer yartdan Reform hareketleri ile de din adarnlarının hem ekonomik hem de manevi eğernanlikleri yıkılmış, daha sonraki laik gelişmelere yol _,

24 -si. ı 7/-. '18/ açllmıştır.~ Ayrıca, Max Weber'in ünlü eserinde-- belirt tiği üzere Protestan Reformuyla ortaya çıkan dini bireycilik (religious individualism) ve geleneksel dini bağlardan kurtulma yeni bir ekonomik düşünce şeklinin oluşmasını sağlamıştır. P.rotestanlık mezhebi, türlü şekilleriyle, hangi meslek olursa olsun, çalışmayı ve işi kutsal kılmış, insanın son gücüne kadar kendini işine hasretmesinin sonucunda çalışması ile elde ettiljibaşarının ise 'l'am:a.nın ona bir ihsanı olduğu düşüncesini yay-. \ ı9.;. gınlaştırmıştır.-:;;;- Bu durumda mülkiyet biri~imi özendirildiği gibi kutsanmış (takdis edilmiş) de oluyordu. Böylece, Aydınlanma rasyonel düşünce, felsefesi fikirlerinin silsilesi içinde naturalizm ve bireycilik, zamanla tabu kabul edilen pek çok sahaya girmeyi başarmış ama en çok.~endini eko-. '20/- nomide, özellikle imalat sanayiinde göstermişti~-- deyişle, Bir başka Sanayi Devrimi için gerekli olan teknolojinin oluşması ancak o toplumdaki değerlerin değişmesi ile olabilmiştir. Bu bakımdan teknolojinin kendisi "cansız bir güc" (inanimate force} olmaktan çok, birtakım toplumsal sonuçlar doğurabilen toplumsal bir üründür. lll!ngiltere'nin başka pazarlarla yarışmak amacıyla el emeğinden tasarruf yolları araması, ekonomik kazanç ve ilerleme iç.in var olan koşullara rasyonel değerlerin uygulanması gerektiği inancının yaygınlaşmasıyla e~onomik örgütlenmede sonu gel-. '22/ meyen değişiklikl.er başlamıştır.- Böylece rasyonel düşüncenin en etkin olduğu ekonomik yaş'amda yaşamı düzenliyen bir yön-

25 -6- ' tem olarak iş bölümü ve uzlaşmaya dayanan, üretilen mal ve sunulan hizmetlerin birim başına gerçek maliyetini indirmek ama- 23/ i cını güden sanayileşme~. kendine özgü teknolojis ile ortaya çıkmıştır. Bu amaçla kullanılan teknoloji sayesinde de kişi başına saatte çıkarılan ürünün oranı insanı şaşırtacak dereceye 4.4/ ulaşmıştır. -- Diğer yandan, İngiltere'de Sanayi Devriminin yer aldı~ı cievrede, Fransa'da görülen Fransız Devrimi ve sonuçlarının kökeni de yine Rönesans hareketine ve Aydınlanma felsefesine dayanmaktadır. Fransız Devrimini oluşturmakta Montesquieu, Ansiklopedistler, Voltaire ve Rousseau gibi düşünürlerin rolü büyüktür. Bu yazarların eserlerinin büyük bir çp~unluk tarafından okunması ve 25./. benimsenmesi, Fransadaki "aristokratik feodalizm"-/. in sömürü ve haskılarına karşı bir kamu oyu oluşturmuş, bu konuda özellikle Rousı:ıeau 1 nun "Conrat Social 1 'i' oldukça etkin olmuştur. Bastille kuşatması (1789) ile başlayan Fransız Devrimi kısa bir süre sonra ilan edilen!nsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi ile aris- 26/ tokrasinin tüm feodal üstünlükleri ve aycıcalıkları~ y ok edilerek, yerine "eşitlik, kardeşlik ve özgürlük" ilkeleri ga- 27/ tirilmiştir.--. Bir başka deyişle, da Fransa'da görülen politik ve hukuki devrim ile Sanayi Devriminin teknolojik gel işmeainin birleşmesiyle Batı Avrupa toplumları içindeki farklıla.ışma (sınıf ayrımı) siyasi ve hukuki olmaktan çıkarak, gel)iş ölçüde, ekonomik esasa oturmuştur. Böylece, bu büyük de~işim ile sosyal ayırımdaki katılığın azalarak yerine ekonomik yaşam gibi! ----

26 -7- daha yumuşak, ve kararsız bir özellik gösteren bir esasın gelmesiyle, sazkonusu El.tansı.z-. ~Devriminden önce var olan sınırları belli, birinden di~erine geçme olana~ı oldukça zor olan, bazı durumlarda ise hiç olmayan, tabakalaşma sisteminden kurtulunmuştur. Ama yine de 19.yy~ın Avrupasında, sanayileşmenin ilk devrelerinde e.i:tki. soşyal yapı bir süre devam etmiş fakat 19 yy. sonu ve yy. başında ~u toplumlarda, genellikle, yönetici sınıfı ve orta sınıflar yanı sıra işçi sınıfı ve/veya köylü sınıfı biçimin- 28/ de bir üçlü ayrıma geçilmiştir.- ::._;::' ~ Bu nedenle, Fransız Devrimi ile sanayi Devrimini birbirlerini tamamlıyan. 29/ olarak görmek, gerekntekinektedir :7f~.<' tarihi bir süreç "Böylece biri Fransa'da (Fransız Devrimi) di(jeri lngtltere"de başlamış bulunan ve ikisi arasında güçlü ilişkilerin bulunduğu söylenen iki devrim, Leraberlerinde getirdikleri politik, ekonomik ve sosyal- değişmelerle insanlık ta!ı5_9 inde yeni bir devrin başlangıcı olmuşlardır. 11,i)!/ :...~:: ~.ıt. 2. Sa nayi De~vr imi~ ~ i le Fabr ika Sls temine Geçiş Fabrik a sistemi, 18.yy. sonu icad ve gelişmelerin bir sonucu olarak, makine ve buhar gücünün imalata uygulanmasıyla ortaya çıkmıştır. Dış görüntim olarak, çağdaş fabrika anlayışını yansıtan ilk fabrika"nın~ 1719 da İngiltere'de Derbyshire eyaletinde Sir Thomas Lombe tarafından.ku~ulan bir ipek fabrikası oldu- 3V 3~ ğu ileri sürülınekteysede-:- bugün modern sanayi":7' : dediğimız belli ve belirgin özellikleri ile fabrika sisteminin ilk örnek-

27 -8-34/ leri 18.yy. sonu İngiltere'deki dokuma- sanayiinde görülmektedir.:.s~~,. İngiltere'de başlayan da~a sonra A.B.o. ine lboo'lerde geçen ve ancak 1850 yılından sonra da Almanya, Fransa,!talya ve di~er ülkelerde var olabilen bu "fabrika"laşmanın gelişmesinde b~şlıca etmen buhar gücünden yararlanarak icad edilen makineler Qlmuştur ;~E~/:; Hernekadar atölye imalatıyla ikametgah dışında ayrı bir binada çall.şma biçimine :;geçildiyse de, o g~~e dek var olandan ''37/ de~iş.ik bir çalışma düzenini ve örgütlenmeyi~ gerektire n bu yeni makineler içinr' ~l binaların, yani. 38/ "fabrika'--... ların inşa edilmesi zorunlulu~u Qo~uştur~.li( G'~rçekten de ~.Fred Cottrelli.24. b~h.ar gücünün fabrika sis- ' taminin oluşmasındaki yerini ve önemini ayrıntılı bir biçimde ber gelemektedir: Buhar gücü ile fabrika yerleri su gücünün oldu~u nebir kıyılarına ba~l,ı. olm~tan kurtulmuş, yüksek enerjili makineler ise gittikçe ~rtan bir işbölümüne yol açmıştır. Şöyleki, makineler artık belirli fonksiyonlar için icad edilme~e ve kendi ara-.,.-~ot. : ' larında farklı.laşmaya başlayınca, bunların her birini makinenin.;4;- :\~ özelliliine göre işletecek "işçi''lere gerek duyulmuştut:'. Ayrıca bir de bu makinelerin bakımı ve onarımı için de ayrı bir işçi grubu oluşmuştur. Buna soşut olarak da fabrika yönetiminde araştırma, satış, muhasebe gibi.bölümlerde çalışacak elemanlar ortaya çıkmıştır..:-; Karmaşık (complex) imalat tipi adi da verilebilen modern sanayide üretim yöntemleri kadar hammaddenin sa(jlanması ve işlenmiş ürünün da(jıtımı da çeşitli ve karmaşıktır. Bu nedenle di~er

28 -9- çeşitli faaliyetlerle- (ticaret ve ulaşım) ve koşullarla (işçi, sermaye, v.b.) ilgili olarak, onların varlı~ına ve hacmine göre kendisinin de var olması ve buyurnesi sözkonusudur. Modern sanayi koşullarını düşunurken hammadde ve enerji kaynağı dışında bu tür ilişkilerin veya ba~ımlılıkların da dikkate alınması gerekkt di 41 / me e r. 7.;:-,..ı- '' "Böylece~ ~pdern imalat bütün bir topluluğun, bölge veya memleket nüfusunun büyük bir kısmının, doğrudan doğruya veva. dolayısıyla, çalıştığı saha haline g elmişti.ı-. "W 4 2.l.. Fabr ika -&i &temi-ni-n Ev-re-'leri Aslında fabrika sisteminin kendisi de zamanla kendi içinde bir devrim görmüştür. Sanayi Devrinin ilk yıllarına ve sonrasına rastlayan buhar gücü devresi, 1950 lerden sonra ileri decedede sanayileşmiş ülkelerin sanayisinde görülen teknolojik iler- 43/ lerne sonucu ortaya çıkan "otomasyon ~; devri arasında özellikle iş koşulları ve kullanılan makinalar açısından oldukça fark 44/ vardl.r.-.. _ Buhargücüyle işleyen ilk fabrikalarda makinelerin kısıtlı bir güç kaynağından (buhar jeneratörü) enerji almaları -~nedeniyle birbirlerine çok yakın monte edilmeleri sonucu işçiler çok dar bir fiziki alan içinde birbirlerine çok yakın arayla çalışmak zorundaydılar. Fabrika sisteminin bu ilk yıllarındak; 4s; ~ iş oldukça a~ır ve pisti - Bu devrede, imcılatta kullanı 1 an makinelerin "yarı-otomatik" (semi-automatic).!.{ kol gücüne bü-

29 -10- yuk ölçüde gereksinim duyulan türden olmaıarı nedeniyle makine 47/ disaynları.bu nokta dikkate alınarak yapılıyordu.-- Zamanla fizyolojik işin büyük bir kısmının makineye aktarılabilece~i ve ver~in daha da arttırılabileceğ~ kavranabilmiştir. Daha _da karmaşık makinelerin kullanımı ile bu sefer işçi "makinenin bir dişlisi 11 (cog ina machine")~/ durumuna düşmüştür.!şte bu sıralar makine başındaki insanın (işçinin) davranışının ve psikolojisinin iş ko:şulları ve verimli yakın ilişkisi olduğu farkedilerek, "işçi" ile 11 makine" arasında "uyum" sağlayıcı çabalara girişilmiştir.!~/\.!leri sanayi toplumlarının fabrika sisteminde görülen "otomasyon" ise fabrika sisteminin ilk devrelerinden oldukça farklıdır. Bunda, petrol, gaz ve elektrik gibi değişik ve çeşitli kaynaklardan elde edilen enerjinin buhar gücünden elde edilen enerjid~n çok uzaklıklara aktarılabilmesinin önemli rolü olmuştur. Böylece hemen hemen her yerde kurulabilen fabrikala~da ;ı enerjiye ilişkin bu özellik nedeniyle işçiler birkaç katlı fab ~,, rika binalarda birbirinin dirseğinde çalışmaktan kurtulup daha verimli bir örgütlenme olan tek katlı,~geniş bir alana yayılmış binalarda çalışmaya başlamışlardır. Ayrıca kullanılan "yakıt"ın temizliğinden dolayı da sözkonusu ü~kelerdeki fabrikalar daha az gürültülü, daha az pis olup makine başında kullanılması gereken kol gücü de yarı-:-otomatik makinelere oranla daha çok azdır.~; '.. \. ~. Daha doğrusu, bu "otomasyon devri~ ile ayrıntılı ::Ne karmaşık işlemleri yerine getirmek üzere gerekli bilgilerle donanmış bir

30 -llelektronik hafı.zadan yararlanan bir makinanın programlanması sözkonusu olabilmiş ve insanın fizyolojik kısıtlanması nedeniyle yapamadıklarını. makineler yapar duruma gelmiştir. 51 / Fabri-ka S i stemini n öze l l ikler i Fabrika sisteminin kendine özgü bir takım özelliklerini şöyle özetlemek milinkündür.lll. 1) Aracıların kazançlarının birikimi sonucu ortaya çıkan kapital ile fabrika sistemine geçiş sözkonusu olmuştur. 531 Böylece fabrika sisteminin temelinde yatan dört temel ö~e (ins~n,. para, hammadde ve makineler) 54 / en verimli şekilde bir araya getirilebilmiştir. 2) Fabrika sistemi ile beraber başlıca üç tür pazarın oluştuğu görülmektedir: tüke tici pazar (consumer market); işçi pa 55/ zarı. (labour market) ve piyasa (money market),-- 3) Fabrika sisteminde imalat faaliyetleri genellikle güç kaynağı sağlamanın, hammadde bulmanın ve ürünleri pazarlamanın kolay {ve de yakın) olduğu yörelerde yer almaktadır. 4) Bu faaliyetlerin yer aldığı., imal edilen ürünün gerektireceği makinelere göre özel olarak inşa edilen fabrikaların büyüklüğü, o kuruluşun ait olduğu sanayi koluna göre.de~işmektedir. örneğin, yüksek f~rınları., haddahanesi ile geniş bir alanı. kaplayan bir demir-çelik işletmesi ile konserve imal eden gı.da sanayiindeki bir fabrika hacim ve de işleyiş bakımından farklıdı.r.

31 -12-5)!malat faaliyetinde :salt insan gücü ve/veya hayvan gücü yerine fabrika sisteminde mekanik güç vard~r. 6) Fa~rika sistemi yeni icadlar {teknolojik gelişme) ile beslenerek pek çok çeşitli sanayi dalını da kapsamına almıştır. örne~in, geleneksel olarak, ev veya atölye sanayi ürünü olan halılar el tezgahlarında dokumaktadır Oysa teknolojik gelişme sonucu bu geleneksel üretim üretim yanısıra "makina halısı" denilen halıların da üretimine geçmek mümkün olmuştur. 7) Fabrika sisteminde, atölye sanayisinden farklı olarak, geniş ve çeşitli işçi kütleleri istihdam edilmektedir. 8) Fabrika sistemi veya modern sanayi ile, daha önce var olan. '56/. '57/ imalat tarzlarından-- farklı olarak "akıcı imal tarzı" -- ortaya çıkmıştır. Bu tarz gereği montaj zinciri (assembly line) ve yürüyen kayış (conveyor belt), birbiri ardısıra gelen imalat safhalarında çoğu fabrikalarda üretimin vazgeçilmez ve esas un- sa; surları olmuştur.~ Burada bir noktayı belirtmekte fayda qörulmektedir: Bu tarz tüm sanayii kollarındaki fabrikalarda geçerli değildir. Her mamulün kendine özgü bir üretiliş biçimi (üretim teknolojisi) vardır. Bu nedenle akıcı imal tarzını tüm fabrikalarda kullanılan en 40h gelişme olarak görmemek gerekir. Günümüzde otcimasyon devrine girmiş olan ileri sanayi toplumlarında bile hareket halinde imalin atölye ve/veya grup sistemini, üretilen mal gere~i, kullanan modern fabrikalar az de~ildir. örneğin, akıcı imal tarıı daha çok otomotiv, elektronik, ilaç, gıda, v.b.

32 -13- sanayiilerde yaygın.. olup, dokuma sanayiin, özellikle iplik üretiminde, en ~ni makinelerle donanmış fabrikalarında bile imalat süreci gereği, imalat safhalarında atölye, grup ve de akıcı imalat tarzını bir arada görrnek mümkündür. 9) Fabrika sisteminde mamul malın ortaya çıkması sürekli ve düzenli bir iş akışına ba(jlıdır. Bu nedenle büyük işletmelerde işin akışında oluşan bir "darboğaz" diğer imalat safhalarını da etkilemektedir. Bunu önlemek ve planlanan iş akışını sağlamak amacı ile bir "fabrika disiplini" sözkonusudur. Bir başka deyişle, fabrika işinde zamanla çok önemli olup, işçinin iş sürecine, saptana.n düzeyde ve kalitede üretimde bulunmaya ve yetkiye (üstlere) itaat yanı sıra makina bakımına ilişkin~or~luluklarını da 59/ kapsayan bir fabrika disiplini vardır.-- 10) Fabrika sisteminde, atölye~sisteminde olanın aksine, işçi ortaya çıkan mamul maldan, onu bitirmenin verdiği gururu (pride in output) _duyamamaktadır zira her işçi. üretim sürecinde belirli bir işi yapmakla yükümlü olup üretim surecinin tümünde yer almamaktadır..~.q./ ll) Atölye sisteminde çeşitli mamul malın üretilebilmesi nedeni ile işçinin çok yönlü eğitilmiş olmasına karşın.: -çkık'lukj.a fabrika sisteminde işçi bel±rli bir düzeyde eğitilmektedir. Buna da, yüksek oranda üretimde bulunmak amacıyla yaratılan özel fonksiyonlu makineler neden olınuşt.ur. sürecinde belirli bir fonksiyon verilmiş, Yani her makineye üret:un böylece o makineyi işleten işçinin bilgi ve iş sınırı daralınıştır ki, bu durum "işin

33 -ı-ıbasite ind~rgenmesi" (job simplification) veya işin hafifletilme- 61/ si (job dilution) olarak tanımlanm.e'ktadır. :~-- Fabrika sisteminin yukarıda özetlenrneğeçalışıla.n belli başlı özellikleri yanısıra, yine bu sisteme ilişkin olarak onunla do~an ve ona koşut olarak gelişen bir de "bireycilik ideolojisi" (individualistic ideology) dikkati çekmektedir. Kapitalistik ideoloji olarak da ifade edilebilen bu yaşarn felsefesi, bireyi daha önce var olan feodal ve lonca sistemlerindeki birli~i koruyucu bakış açısından kaynaklan~n toplumsal kısıtlamalar üstünde tutmaktadır. Buna uygun olarak da kişisel çıkarlar ve bireysel değerlerin desteklenmesi yanı sıra sözleşme özgürlü~ünün, özgür bir işçi pazarının (free labour) ve de özgür bir pazarın (free market) varlı~ı sözkonusu olmaktadır. Kısaca, fabrika sistemi ilk kzarnanlarında yarattı~ı geniş 62/ çapta sömürüye... ve yoksulluğa rağmen (özellikle ilk devrelerinde) gene de modern çapta sanayileşen toplumlarda yaşam standartını yükseltmiş ve tqplurnda köklü değişmelere yol açmıştır ki, bu da konumuz dışında kalan başlı başına bir konudur Fabrika s i;s temi; :ve İ-s t ihdarn Ed i len "İ ş.ç i " Başkasının hesabına (bir fabrika, bir atölye, bir maden veya bir tarım işletmesinde) beden gücüyle veya el ustalı~ı ile bir gündelik veya ücret karşılığında, iş sözleşmesine dayanarak 63./ ve işverenin emrine ba~lı olarak çalışan kimse-- olarak tan.ımlanabilecek işç!. teri~içg)n kez "emekçi", "çalışan", "amele 11 1 ve "ırgat" gibi terimlerin yerine. kullanılmaktadır. Oysa, "işçi" terimi bunlarla eş anlamda değildir. "Irga~ ve "arnele" eş anlamlı olup, -ı

34 -ıs- "yapı işlerinde toprak kazmak, taş taşımak, harç yapmak ve yapı ustalarına yardt!jl_ 1 etmek gibi a~ır ve kaba işlerde kullanılanlar".::..;;.t, için geterli olan ve giderek kuçultucu bir anlam taşıyan terimdir Oy~a, "emekçi bir " ister statü hukukuna bağlı olsun, ister iş sözleşmesine dayansın, hayatını fikri ve bedeni çalışması ile kazanan kişidir. Deyim hukuki olmaktan çok sosyalist literatürün ortaya çıkardığı ve proleter karşılıaı kullandığı, geniş kapsamlı bir kelimedir. 11![/ çalışan" i~e bir şey meydana getirmek için. emek harcayan" ]_/ memur ve işçi gibi iki biiyuk grubu kapsamasına rağmen "emekçi" deyiminden daha dar ka~samlı bir terimdil 68 / Diğer yandan, Türkiye Cumhuriyetinin 1475 sayılı!ş Kanunu' nun 1. madde~ine göre, "bir hizmet akdine dayanarak herhangi bir işte ücret karşılığı : çalışan kişiye işçi, işçi çalıştıran tüzel veya gerçek kişiye işveren, işin yapıldığı yere iş ye- ~/ ri. denmektedir. Buradaki 11 işçi 11 tanımında "bir hizmet akdi" çerçevesinde bir işin yapılması vebu hizmet karşılığında verilen "ücret" esas alınmaktadır. Oysa aynı ölçüt 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu'nun 4. maddesinin b ve c fıkralarında tanimları verilen "sözleşmeli personel" ve "geçici personel" için de geçerli olmaktadır. Ayrıca, sözkonusu bu yasada aynı maddenin d fıkrasında memur, sözleşmali personel ve geçici per~ sonel tanımlarına girmeyenıerin "işçi" olduğu belirtilmektedirzq/

35 274 sayılı. Sendikalar Kanunu'nda ise daha açıklayıcı bir "işçi'' tanım.:ı. görülmektedir. Bu yasanın 2. maddesine göre hizmet akdi veya nakliye mukavelesi uyarınca itibariyle bedeni hizmet arzı fiziki (" esas suretiyle çalışmayı ") ve fikri (" eserini naşire terketmeyi meslek edinmiş bulunanlar ") 71./ emek arzedenler "işçi" sayılmaktadır. - _ Bu durumda:.. ~.:würkd:- ye 'de, var olan yasalar bakımından 11 işçi", Devlet Memurları Kanunu'nun 4. maddesinin a, b, ve c fıkralarında tanımları. verilen memur, sözleşmeli personel ve geçici personel dışında, belirli bir hizmet akdi çerçevesinde, sunduğu fiziki ve/veya fikri emek karşılığında, belirli bir ücret alan kimse olmaktadır. Fabrika sistemi ile oluşan yeni koşulların yarattığı kitle üretimine geçişle ekonomik olanaklarını yitiren küçük zanaatkarlar (usta ve kalfalar) fabrikaların nitelikli ve yarı. nitelikli işçileri olmuşlardır. Tarım kesiminden kopup sanayi merkezleri olan imalat kentlerine göç eden geniş kitleler ise lıu fabri- 72/ kaların niteli~siz işçi gereksinimini karşılıyordu.-- Gerçekten de tarım alanındaki tekniğin de sana~ alanındakine koşut (paralel) gelişmesi sonucu yine Sanayi Devriminin başladı.~ı. İngiltere'de görülen tarım devrimi de buyük bir hız kazanarak pek çok kişiyi işsiz bırakmış, işsizletin İngiliz kasa~a ve kentlerine,göçüne yol açmı.ştı.r.ll/ yıllarında A.B.D. ve Batı Avrupa'da görülen imalat kentlerindeki (manufacturing cities) fabrikalar hem birbir-

36 -17- lerine yakın hem de kent merkezi ve ticari yöreye yakın kurulmuşlardı. Bu "kümelenme", kentleri belirgin bir şekilde kırsal alanlardan ayırmaktaydı. Fabrikalarda çalışan işçiler ise kırsal kesimden yeni gelip kent civarına aktarılan ve hala kır.... ~. 74 toplumunun birtakım özellikleriniw.sürdüren kırsal mahallelerin sakinl.eriydi~]2/ Anlaşıldı~ıijzere, sanayileşmeye başlayan ülkelerde işgücü kaynağı, tarım işine göre yetiştirilmiş ve ona alışmış kişiler olmaktadır: ". bir yandan kırs.al alanlara teknolojik gelişmenin girişi ve bunun sonucu olarak gizli işsizliğin artması; öte yandan kentlerde işçileri massetmese de, sanayi ve hizmetler sektörleri ile ilgili işyer.ıerinin artışı ya da artması E>lana~ı ile hızlanan kentlere göç ve kentleşme, birinci nesil olan kırsal kökenli işçilerin oranını arttırmakta ve bu oran bir egilim olarak 'SO'yi aşabilmektedir. 12/ 6 Fabrika sisteminin kendine özgü özelliklerinden do an fabrika disiplini ise bu 11 işgilcü 11 nün başlıca sorunlarından biri olmaktadır. Tarım işinin kendine özgü, dogaya dönük, havaya ve mevsime ba~lı iş ritmi, sanayi ve fabrikadisiplininden oldukça farklıdır. TJ/ İngiltere'deki ilk fabrikalar bu sorunu fabrirayı "kapalı bir cemaat" haline dönüştürmekle, yani işçileri çe~relerindeki toplumdan nisp~ten soyutlayarak çö2umlemeye qa- _.,.. ll ll.şmışlar ve blr yere l.tadar başarl.ll. olmuşlarsa da, sonuçta faydadan çok zararları olmuştur.l!l ' ı.

37 -18- Kır kökenli işçileri fabrika disiplinine alıştırmak bugün de h&l& önemli bir sorundur: "Çalışma bilincinin yoklu~undan ortaya çıkacak davranışlar, tarımsal faaliyetlere ve yaşantıya dönüş, tarım dışı faaliyetlerde, örne~in imalat sanayiinde çalışmayı umursamazlık, süreksiz çalışma, izinsiz işe gelmerne, geç kalma, işten ayrılma gibi işçi devrinin artmasına yol açan davranışlar, kaytarma, yani çalışma disiplininin belirmemesidir. Bu umursamazlık, aktif protesto ve çalışma yerine pasif protesto biçiminde belirmektedir"12/. Buraya kadar yapılan açıklamalardan;şu sonuç çıkmaktadır: Sanayi Devriminin bir ürünü olan fabrika sistemi, tarım kesimindeki işsizleri kendine çekerek, işsiz kalan küçük zanaatkarlari da bünyesinde "eriterek 11, tarım kesiininde çalışanlar yanı sıra "sanayi kesiminde çalışanlar" diye, iş koşulları tarımdakine hemen hemen zıt düşen yeni bir istihdam alanı yaratmıştır. Bu da bizi "sanayileşme 11 kavramına götürmektedir. 3. "Sanayileşme" İle ~e Anlaşılmaktadır? Sanayi Devriminden kaynaklanan "sanayileşme"nin farklı ülkelerde farklı zamanlarda yer alması onun, sınırları kesinlikle belli bir biçimde sadece tarihin belirli bir zamanına özgü olmayıp, koşullar gerektirince ortaya çıkan bir süreç olmasına ba~lanmaktadır~!...qi. Bugüne dek dünya tarihinde sanayileşme hareketi kadar bü.tün dünyayı etkisi. altına alan hiç bir hareket olmadığı gibi 8~/. uzun vadeli tarihi bir olay olarak da daha devrini tamamlamamıştır.~f.... ;...

38 -19- Sanayileşme süreci de~işik bakış açılarına göre tanımlanabilmekle beraber yine de tanımların hepsinde ortak hir nokta bulmak mümkündür. Bu da, sanayileşme ile bir toplumun ekonomik yapısında tarımdan imalata geçişin sözkonusu olduğudur. Bu bakımdan, çoklukla, bir toplumda tarımda istihdam edilen işgücü oranının düşmesine karşın imalat ve hizmet sektörlerinde istihdam edilen 'işgücü oranının yükselmesi o toplumun sanayi 83 leşme indeksi olarak de~erlendirilmektedir. / Başka bir deyişle sanayileşme, " şimdiye kadar özellikle tarımla u~raşan, ancak ilkel sanayii olan ve bundan ötürü yapım imalatı, karşılı~ında hammadde ve tarım ürünleri ihraç eden bir ülkenin artış çeşitli alanlarda ikinci derecede sanayii geliştirmeye başlamas;ı. olayıdır",~/ Bu durumda sanayileşme olayı bir toplumda var olandan daha ileri bir yöntemin kullanılmasını gerektirmekte ve buna ba~lı olarak ortaya çıkan ilm~ ve teknik devrim ile üretim yöntemlerinde, ürünlerinde sürekli ve hızlı değişiklikler oluşturmaktadır.~/ Burada sanayileşme sürecinin başlaması için sanayi teknolo- -~l'llu, jisinin oluşması veya empozeygerekti~i kanısına varılabilir. Gerçekten de sanayileşme süreci içinde önemli bir rolü olan ve nerede yer alırsa alsın kendine özgü özellikleri olan bir sanayi 1 teknblojisi vardır:

39 -20- " uzmanlaşmış makine ve araçlar; makineye ait süreçler, özellikler ve görevler hakkında bir bilgi oirikimi, ve makine işine koşullandırılmış insanlar"86/ o Kısaca, sanayi teknolojisinin öyle kendisine özgü özellikleri vardır ki, bunlar hem empoze edildikleri bir toplumun külturünden hem de sana~~leşmenin o toplumda görüldü~ü zamandan ba~ımsızdirlar~ o Ama bir sanayi toplumunun oluşumunda sadece sanayi teknolojisinin etkin oldu~unu düşünmek Moore'un da belirtti~! gibi olayı basite indirgeme, bir ekonomik deter- 1 i. 843/. m n zm olmaktadır--.f~ Sanayileşmenin y.er aldı~ı toplumda toplumun toplumsal ya-.. pısında görülen değişikliklerin büyük bir ço~unluğunun sanayileşmeden kaynaklandığı bir gerçektir~/ o Diğer yandan geniş çapta ve etkin bir sanayileşme toplumdaki kurumlarda ve örgütlenmede bir takım ön koşulları gerektirmektedir2q/ Ayrıca, bir toplumda ekonomik motifler diğer motiflerden daha önemli olmadığı gibi tek başına ba~ımsız bir etki göstermiyecek bir biçimde di~erle- - 91/ ri ile iç içe girmiş durumdadırlar--. Har toplum ekqnomik, din, e~itim ve aile kurumlarının birbiri ile fonksiyonel ilişkide bulunarak oluşturdukları bir kurumlar bütünü olduğuna göre 92 /, başlangıçta ekqnomik kurumda kendini gösteren sanayileşme sürecinin ister istemez toplumun diğer kurumlarında da bir takım deği- 9~ i şikliklere yol açaca~.ı beklenilebilir-:ı:r Toplumdaki kişiler.n davranışlarını belirleyen normlar sistemi olan her kurum hiç bir zaman tek başına.var olmadığından, kurumların birinde baş-

40 -21- layan de~işikliklerden etkilanecek diğer kurumların 94 / da katkısıyla toplumun bütününde bir değişiklik gözlenecektir. Bu bakımdan sanayileşmeda sadece sanayi teknolojisi etkin olmayıp, toplumun tüm kurumlarında bir teknolojiyi gerektiren ve teknoloji uygulandıktan sonra da ortaya çıkan durumlar sözkonusudur. "özet olarak söylemek gerekirse, l768'de James Hatt' ın buhar makinasını bulmasıyla başlayan ve daha sonra adeta bir sembol halinde kullanılan teknolojik değişme ve sanayileşme süreci, esas itibariyle aşağıdaki yönlerde, ekonomik, sosyal ve siyasi nitelikte değişmeler getirmiştir; ı- Fabrika sanayinin gelişmesi, üretim-tüketim ve pazarlama ilişkilerini köklü bir şekilde değiştirmiştir, 2-. Hızlı bir kentleşme ortaya çıkmış, gemiş nüfus kitlelerinin, ülke-içi ve ülke dışı coğrafi hareketliliği do~uştur, 3- O güne kadar mevcut olmayan yeni sosyal sınıflar belirmiş, mevcut sosyal sınıflar, grup, zümre ve sosyal tabakalar ise derinden etkilanmiş ve değişime uğrarnıştır. 4- Endüstri devrimiyle kitle üretimine geçilmesi o güne kadar mevcut, yaşayıp g;den zanaat hayatının, esnaf ve lonca düzeninin iktisadi şansla.rını ortadan kaldırmıştır, s- Sosyolojik anlamda cemaat hayatından, "kendi içine kapalı" ekonomik ve sosyal düzenden, "para ve piyasa" eko-

41 -22- nemilerine geçilmiş, böylece geleneksel sektöre karşı modern sektör istihdamı büyümüştür, 6- Ulke işgücünün yapısında önemli de~işmeler olmuş, işgücünün işkolu, meslek, statü, sektör da~ılımı ile, cinsiyet, yaş ve diğer demografik faktörlere dayalı yapısı değişmiştir, 7- :tnsangücü açısından beşeri kaynakların nitelik ve nicelik bünyesinde değişmeler olmuş, sağlık ve e~itim politikaları bu süreci hızlandırmışt~r, 8- Milli gelirin daha önemli bir bölümü, sanayi ve hizmet sektörlerinden elde edilmeye başlanmış dış piyasalara dönüş ihracat ekonomileri ortaya çıkmıştır."22./ 4. Türkiye'de Sanayileşme Sürecine Genel Bakı~ Batı Avrupa'da olduğu gibi loncalar ~/ bir ekonomik ve toplumsal sistem olarak Osmanlı toplumunda da usta, kalfa ve çırak ilişkilerini düzenliyerak 19. yy.a kadar sür.müştür21 1. özellikle 19. yy.da kendini hisset~iren modern sanayi gelişmeleri her yerde olduğu gibi Osmanlılarda da imalat faaliyetlerini etkilemeye başlamıştır... he~ Daha çok dok~acılıkta göze çarpan bu "söndürücü" etkiyle,. Bursa, Ankara, İstanbul gibi dokumacılıkta ileri 98/ yörelerde tezgahların büyük bir kısmı işleyemedli~tn-..-

42 -23- Osmanlı İmparatorluğunun modern sanayi yaşamına girmesi Tanzimat'.la, yabancı girişim ve kapitali ile birlikte olmuştur. Ama hammaddesinin Osmanlı topraklarından sa~landı~ı bu özel girişim 99/ ı oo; fabrikalarının~ bazısı, devletin kurdugu fabrikaların--- da çogu kuruluşlarından en fazla birkaç yıl sonra gelişmeyip, zarar, etme nedeniyle kapanmak zorunda kalmışiardır. t.ülasyonların JLG.l/ etkisi oldukça büyük ve:dıtepill'drr / Bund& kap1- Herşeye rağmen, iç ve dı$ sorunlarından baş kaldıramıyan kısa Meşrutiyet yönetiminin 1913 tarihli "Teşviki Sanayi Kanunu 103/.. Muvakkatı"~ çıkarmakla sanayi işiyle ciddiyetle ilgilerırneğe çalıştığı anlaşılmaktadır. Ama araya Birinci Dünya Savaşının ve İstiklal Savaşının girmesiyle de bu yasa beklentileri karşılaya- ] 1)41. malli~' 4.2. Cumhuriyet Döneminde Sanayileşme Çabaları l960'dan önceki dönem Türkiye'de sistemli sanayi girişim ve gelişmeleri ancak 24 Temmuz 1923 Lozan Barış Andlaşması ile Kapitülasyonların kaldırılmas~ 'lo S/ sonucu mümkün olabilmiştir ~. ıo 6/ de!zmir 1 de toplanan 11 Türkiye!ktisat Kongresi 11 r ulusal sanayi,politikası açısından büyük önem taşımaktadır. Alınan kararlar daha sonra gerçekleştirilerek, 1925 de 20 milyon sermayeli, sanayiye kredi sağlayan bir devlet bankası olan "Sa-

43 / nayi ve Maadin Bankası" kuru.br1uo~~ Bu arada yerli sanayiyi canlandıracak olan yasalar çıkarı~ırya da olanlar genişletilm~/ döneminde egemen olan devle~çilik 1221 ilkesiyle ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmek amacıyla 1934 yılında ilk "Beş Yıllık!ktisadi Plan" yapılmıştır. Bu dönemde sözkonusu planın uygulamasıyla birçok sanayiye ilişkin ve ulaşıma ilişkin işler başarılırken, özellikle ülkenin dokuma sanayiinin geliştirilmesine çalışılmıştır. Bu arada bu islah ve gelişmeden madencilik, sellulöz, seramik ve kimya sa- 110/ nayiileri de nasiblerini almıştır.~ "!' ~ "Devletçilik ve harp ekonomisi" devri olarak anılan döneminde, 1939 dan itibaren uygulanması planlanan "İkinci Beş Yıllık Sanayi Planı" yine devletçilik ilkesi egemen olmasına ra~men At~tUrk'Un ölümü nedeniyle, hemen hemen hiçhir yatırım yapılmadığı gibi dönemi planı da uygulanama-,, mı ş, sanayileşmenin hızı :.azalmıştır illi döneminde ise devletçilik politikasında bir gevşeme görülmektedir. Devlet artık buyük sanayi yatırımlarını sadece kendi kaynakları ile başaramıyacağını kavrayarak özel girişimcileri özendirme yoluna gitmek zorunda kalmıştır.,bu arada yılları arasında duraklıyan kalkınma hamlesini canlandırmak amacıyla yabancı sermaye sağlanmaya çalı- 112/ şılmıştır.- ı,

44 -25-19SO'den sonra Demokrat Parti hükümeti ile yeni bir ekonomik politika izlenmiş, başlangıçta liberal fikirler için devletçilik bir yana atılırken uygulamada çıkan aksakl~klar sonucu, 1956'dan sonra harp yıllarının Ulusal Korunma Ka~unu'nun yürürlüğe konulması ile ekonomik yaşam geniş ölçüde denetlenebilmiştir llj/ Bu arada ülkenin en büyük döviz kaynağı olan tarımda gerektiği kadar esaslı bir değişme olmaması ve tarımda makineleşmaden çiftçilerin ufak bir kısmının faydalanabilmesi nedeniyle tarım itletmelerinin büyük bir kısmı, hele hayvancılık ve benzeri sahalar ilkellikten ku~tulamamı,tır ili/ Tarım sektöründeki bu durum plansız kalkınma çabalarının bir ürünü olup, dalıa sonraki yıllardaki kentleşme-sanayileşme sürecinin bir parçası olan iç ve dış göçleri stimule etmekte önemli bir etken olacaktır. 4.2~2. Planlı Kalkınma Dönemi 27 Mayıs 1960 devriminden sonra, 1960 yılında 91 sayılı yasayla kurulan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), 1962 yılı için geçici bir plan hazırlamış,,ili/ ve uygulaması ile ekonomide % 6 dolayında bir kalkınma hızı sa~lanmıştır. Anıa, ancak 1 Ocak 1963 tarihinden sonra, Türkiye'de "Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı"nın uygulanmasına başlanması.ile Planlı Kalkınma dönemine girilmiştir:

45 -26- "15 yıllık bir perspektif dahilinde hazırlanan uzun vadeli kalkınmanın ilk beş yıllık bölümü teşkil eden Kalkınma Planının asıl hedefi toplum refahını ve insan mutluluğunu arttırmaktırl'll6/ Birinci ( ) ve İkinci ( ) Kalkınma Planlarında GSMH da artışın, en hızlı büyüyen sektör olması nedeniyle, sanayiin GSMH içindeki payının arttırılması ile sağlanması, böylece belli bir yapısal değişmenin de oluşması hedef alınmıştı. Oysa, uygulama bu yönde olmasına ra~men, sözkonusu yapısal değişme daha çok hizmetler sektörü lehine olmuş ve sanayi sektöründe istenilen düzeye ulaşılamamıştır. Bu dönemde ( ) sektörel büyüme hızı (sabit fiyatlarla) ise Tarım için % 3,3, Sanayi için % 9,1 ve Hizmetler için % 7. 7 dir. ~ ~ 1' (.. Uçüncü Kalkınma Planı ( "'\" )nda da aynı amaç güdülmesine rağmen, döneminde GSYİH da sanayiin payı belli bir ölçüde artmakla ~eraber yine istenilen yapısal değişiklik gerçekleşememiştir. Bu r~_:. dönemde ( } sektörel büyüme hızı (sabit fiyatlarla) ise Tarım % 7.9 dur:~;. için % 3.3, Sanayi için % 9.9 ve Hizmetler için İstihdam Durumu Kırsal bölgelerden kente akışda, kentieşme hareketine koşut olarak, "işgücünün sektörler arasındaki dağılışında tarımdan tarl.bl dışı sektörlere doğru bir kayma'''ll;sf dik-

46 -27- kati çekmektedir. Türkiye'de planlı kalkınma dönemine ~1- rildi~i 1961 den bu yana faal nüfusun da~ılımına bakıldı ~ında, tar~ sektöründe çalışanların yıllara göre azalma k i k.. ü d 1201 ~u.na arşın sanay se t.or n e- ça 1. ı şan ı arın sayısında bir artış görülmektedir (Çizelge l) ÇİZELGE 1 Türkiye'de Yıllar İtibariyle Sektörlare Göre İstihdam Durumu(\) Tarım Sektörü ~2!lli '0.9 Sanayi Sektörü Hizmetler Sektörü Kaynak:.!ktisadi Rapor 1979, Tablo 28'den kaynak: DPT, Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Kalkınma, ''geleneksel üretim sektörlerinden modern sektör.. lere, ve özellikle sanayie geçiş süreci" 121 / oldu~una göre DPT nin planları çerçevesinde Türkiye'de sanayi sektörundeki bu ge.lişme zorunı'u ve kaçınılmaz olmaktadır. Ça~daşlaşma gere~i tarım sektöründe kalkınma, tarımda ı makineleşme yanı sıra yeni teknikler getirmiş ve yeni yolların açılması ile köylü kesimi Uretile~ mala pazar bulma amacı ile ke.nt ve kasabalarla sıkı ilişkilere girmişt.ir'. Dc ~al olarak artan nüfusa karşın arazi darlı~ı ve tarımda makineleşme, tar~ ailelerinin tüm fertlerinin çalışmamasına, dolasıyla tarım kesiminde "gizli işsizlik"e yol açmıştır,!aa/