GEDİZ DELTASI YÖNETİM PLANI SOSYO-EKONOMİK YAPI RAPORU. İpek Özbek Sönmez Ortaç Onmuş

Transkript

1 GEDİZ DELTASI YÖNETİM PLANI SOSYO-EKONOMİK YAPI RAPORU İpek Özbek Sönmez Ortaç Onmuş İzmir Kuş Cenneti Koruma ve Geliştirme Birliği e-posta: Adres: Milli Kütüphane Cd., SSK Rant Tesisleri, C Blok No: 316 Konak/İZMİR

2 Yazarlar: İpek Özbek Sönmez Yrd. Doç. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, İzmir Ortaç Onmuş Ar. Gör. Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, İzmir Çalışmaya Katkıda Bulunanlar: Anket Hazırlama İpek Özbek Sönmez, Ortaç Onmuş, Raika Durusoy Örneklem Raika Durusoy, İpek Özbek Sönmez Anketör Eğitimi ve Uygulama Kontrolü Raika Durusoy, Burcu Parmak Anket Uygulaması Barış Uzilday, Betül Güçyetmez, Burcu Parmak, Esra Duman, Fadime Ballı, Gonca Koç, Mesut Burak, Nazmiye Üge, Ortaç Onmuş, Özgür Ballı, Saime Battaloğlu, Süleyman Siyah, Şavkan Sevil, Ömer Döndüren Veri Tabanı Oluşturma İpek Özbek Sönmez, Raika Durusoy Veri Girişi Ali Murat Endamlı, Umut Han, Ümit Çetin Yayıma Hazırlama ve Düzenleme Ömer Döndüren Fotoğraflar Ahmet Akgün, Okyay Bulut, Ömer Döndüren, Zafer Kurnuç Tüm hakları saklıdır. İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği nin yazılı izni olmadan çoğaltılamaz ve kullanılamaz. 2

3 ÖNSÖZ Bu çalışmada, Gediz Deltası nın yönetim planlaması sürecinde önemli bir aşamayı oluşturan sosyo-ekonomik analizler yer almaktadır. Gediz Deltası Yönetim Planı çerçevesinde öncelikle deltanın var olan sosyal, ekonomik ve mekansal koşullarının saptanması gerekli görülmüştür. Bu çalışma içerisinde yer alan söz konusu analizler İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği nden sağlanan destekle, Ege Doğal Yaşamı Koruma Derneği nin organizasyonu ve çalışmaları ile gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği nden Vali Yardımcısı Fethi Özdemir, Birlik Müdürü Ahmet Akgün ve Biyolog Ömer Döndüren e sağladıkları destek için teşekkürlerimizi sunarız. Bu değerli çalışmanın ortaya konmasında sağladığı önemli katkılarından dolayı ayrıca Doğa Derneği ne de teşekkür ederiz. Çalışmanın en önemli kısmını deltada gerçekleştirdiğimiz detaylı görüşmeler oluşturmaktadır. Görüşmeler uzun tartışmalar sonucunda üretilmiş olan anket çalışmaları ile gerçekleştirilmiştir. Anketin hazırlanmasında değerli görüşlerinden faydalandığımız Tour du Valat Biyoloji Enstitüsü Eğitim Koordinatörü Dr. Christian Perennou ve Bölge Koordinatörü sosyolog Sylvie Goyet, Halk Sağlığı Uzmanı Dr. Raika Durusoy, anket görüşmelerinin gerçekleştirilebilmesi için ulaşım ve görüşmeler konusunda bize destek olan EgeDoğa üyesi Burcu Parmak, anket çalışmalarına katkıda bulunan Ege Üniversitesi Kuş Gözlem Topluluğu ve EgeDoğa üyeleri ile Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü öğrencilerine teşekkür ederiz. Ayrıca anket çalışmaları sırasında sağladıkları detaylı yerleşim haritaları ve diğer yardımları için Seyrek, Sasalı, Maltepe, Bağarası ve Gerenköy belediye başkanları ve son olarak anket çalışmasına katılarak yönetim planlaması sürecine sahip çıkan yöre halkına teşekkürlerimizi sunarız. İpek Özbek SÖNMEZ Ortaç ONMUŞ 3

4 1. GİRİŞ DELTADAKİ NÜFUS VE YERLEŞİM YAPISI NÜFUS YAPISI YERLEŞİM VE ARAZİ KULLANIM DURUMU ÖZELLİKLERİ DELTADAKİ İNSAN FAALİYETLERİ TARIM HAYVANCILIK VE BALIKÇILIK TURİZM VE REKREASYON EĞİTİM SANAYİ Çiğli Atatürk Organize Sanayi Bölgesi Tekel Çamaltı Tuz İşletmesi Deri Sanayi GELENEKSEL ÜRÜNLER Çömlekçilik Sepetçilik ve Hasırcılık DİĞER: ASKERİ HAVAALANLARI VE ATIKSU ARITMA TESİSİ Askeri Havaalanları İzmir Büyükşehir Belediyesi Kentsel Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi DELTAYA İLİŞKİN PLANLAMA KARARLARI, POLİTİKALAR VE KORUMA STATÜLERİ İZMİR METROPOLİTEN ALAN NAZIM İMAR PLANI RAPORU (1973) İZMİR BÜYÜKŞEHİR BÜTÜNÜ 1/25000 ÖLÇEKLİ NAZIM PLANI REVİZYONU (1989) İZMİR KENTSEL BÖLGE NAZIM İMAR PLANI VİZYONU DELTADAKİ KORUMA STATÜLERİ Arkeolojik ve Doğal SİT Alanları Ramsar Alanı ve Sulakalan Koruma Bölgeleri Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Diğer Koruma Statüleri SOSYAL YAPI AİLE VE HANE HALKI YAPISI HANEDE YAŞAYAN AİLE VE KİŞİ SAYISI CİNSİYET DAĞILIMI YAŞ DAĞILIMI VE GRUPLARI DOĞUM YERİ EĞİTİM DURUMU İŞGÜCÜ YAPISI HANEDE ÇALIŞAN SAYISI/CİNSİYETE GÖRE HANEDE ÇALIŞAN SAYISI İŞGÜCÜNÜN SEKTÖREL DAĞILIMI İŞYERİNİN KONUMU GELİR DURUMU SOSYAL GÜVENCE DURUMU GÖÇ DURUMU 62 4

5 4.1. DELTAYA GÖÇ MEVSİMLİK GÖÇ DELTADAN GÖÇ EKONOMİK YAPI TARIM SEKTÖRÜ TARIM SEKTÖRÜNDE ÇALIŞAN KİŞİ SAYISI TARIM YAPILAN ARAZİLER Arazilerin Konumu ve Büyüklüğü Tarım Arazilerinin Mülkiyeti TARIMSAL ÜRÜNLER Yetiştirilen Ürünler ve Ürün Miktarları Ürünün Toplandığı Mevsimler Ürünün Pazarlanma Alanı TARIMSAL ÜRETİMDE SULAMA, GÜBRELEME VE ZİRAİ İLAÇ KULLANIMI Sulama Türü Zirai İlaç Kullanımı, Kullanılan İlaçların Türü ve Miktarı Gübre Kullanımı, Gübrenin Türü, Temini ve Miktarı Tohumların Temini ve Tohumlardan Memnuniyet ÜRETİM SÜRECİNDE ORGANİZASYON TARIMSAL ÜRETİMİN GELİR VE GİDERLERİ TARIM SEKTÖRÜ AÇISINDAN DELTANIN SORUNLARI, HALKIN BEKLENTİLERİ VE SEKTÖRÜN GELECEĞİ Sorunlar ve Tehditler Beklentiler Gelecek Öngörüleri HAYVANCILIK SEKTÖRÜ HAYVANCILIK SEKTÖRÜNDE ÇALIŞANLAR HAYVAN TÜRLERİ VE HAYVANLARDAN FAYDALANMA BİÇİMLERİ Hayvanların Türleri ve Sayıları Hayvancılığın Yapılma Amacı HAYVANCILIK YAPILAN ARAZİLERİN KONUMLARI HAYVANCILIK FAALİYETİNİN ORGANİZASYONU Kooperatifleşme Hayvancılık Sektöründe Ürünün Pazarlanma Alanları HAYVANCILIKTAN ELDE EDİLEN YILLIK GELİR OTLATMA YEM GÜBRE ÜRETİMİ HAYVANCILIK FAALİYETLERİ AÇISINDAN DELTANIN SORUNLARI VE ÖNGÖRÜLER Deltanın Hayvancılık Faaliyetlerine İlişkin Sorunları Beklentiler Hayvancılık Sektörü Açısından Gelecek Öngörüleri BALIKÇILIK SEKTÖRÜ BALIKÇILIK SEKTÖRÜNDE ÇALIŞAN KİŞİ SAYISI VE İŞTEKİ STATÜLERİ BALIK AVCILIĞI Avlanma Dönemleri Balık Avcılığının Yapıldığı Bölgeler Avlanan Deniz Canlıları ve Miktarları BALIKÇILIKTAN ELDE EDİLEN GELİR VE ÜRÜNÜN PAZARLAMA ALANLARI AVLANMA VE PAZARLAMA SÜRECİNDE ORGANİZASYON BALIKÇILIK SEKTÖRÜ AÇISINDAN DELTANIN SORUNLARI VE GELECEK ÖNGÖRÜLERİ 123 5

6 Sorunlar ve Tehditler Beklentiler Öngörüler DOĞAL ÇEVRE DELTANIN ALGILANMA BİÇİMİ DOĞAL DENGENİN KORUNMASI AÇISINDAN DELTANIN ÖNEMİ DOĞAL ÇEVRE İÇİN TEHDİT OLUŞTURAN UNSURLAR DOĞAL ÇEVRENİN KORUNMASI İÇİN DELTADA ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER DOĞAL ÇEVRE VE SAĞLIK DEĞERLENDİRME VE SONUÇ POTANSİYELLER KORUMA STATÜLERİNE İLİŞKİN POTANSİYELLER PLANLAMA POLİTİKALARINA İLİŞKİN POTANSİYELLER YÖNETİMSEL YAPIYA İLİŞKİN POTANSİYELLER Yönetim Birimleri Sivil İnisiyatif EKONOMİK YAPIYA İLİŞKİN POTANSİYELLER Tarım sektörü Hayvancılık Sektörü Balıkçılık Sektörü Sanayi Sektörü Geleneksel Üretim Kolları Turizm, Rekreasyon ve Eğitim SOSYAL YAPIYA İLİŞKİN POTANSİYELLER TEHDİTLER VE SORUNLAR YÖNETİM BİRİMLERİNDEN BEKLENTİLER GELECEK ÖNGÖRÜLERİ 143 KAYNAKLAR 144 6

7 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1 Çalışma kapsamına giren yerleşimlerin nüfusları ve idari statüleri Çizelge 2.2. Genel arazi dağılımı (2004) Çizelge 2.3. Çiğli ve Menemen de tarla ürünleri üretimi (ton) Çizelge 2.4. Çiğli ve Menemen de sebze üretimi (ton) Çizelge 2.5. Çiğli ve Menemen de meyve üretimi (ton) Çizelge 2.6. Çiğli ve Menemen de 2001 yılında narenciye üretimi (ton) Çizelge 2.7. Çiğli ve Menemen de büyükbaş hayvan varlığı (adet) Çizelge 2.8. Çiğli ve Menemen de küçükbaş sağmal hayvan sayısı ve yıllık süt üretimi Çizelge 2.9. Çiğli ve Menemen de et üretimi (ton) Çizelge Çiğli ve Menemen de arıcılık ve ürünleri Çizelge 3.1. Yerleşimlere göre hanede yaşayan aile sayısı Çizelge 3.2. Yerleşimlere göre hanede yaşayan kişi sayısı Çizelge 3.3. Yaş ortalamaları Çizelge 3.4. Yerleşimlere göre doğum yerlerinin dağılımı Çizelge 3.5. Yerleşimlere göre eğitim durumu Çizelge 3.6. İşgücünün iktisadi faaliyet kollarına göre dağılımı Çizelge 3.7. Yerleşimlere göre iş kollarının dağılımı Çizelge 3.8. İşyerinin konumu Çizelge 3.9. Yoksullukla ilgili görüşleri Çizelge 4.1. Deltaya göç dönemleri Çizelge 4.2. Yerleşimlerin tercih edilme nedenleri Çizelge 4.3. Deltada yaşam periyotları Çizelge 4.4. Yerleşimlere göre yaşam periyotları Çizelge 4.5. Mevsimlere göre yaşam Çizelge 5.1. Tarım arazilerinin konumu Çizelge 5.2. Tarım arazilerinin büyüklüğü (dönüm) Çizelge 5.3. Tarımsal üretim yapılan arazi miktarı (dönüm) Çizelge 5.4. Tarım arazilerinin mülkiyeti Çizelge 5.5. Deltada üretilen yıllık pamuk miktarı (ton) Çizelge 5.6. Deltada üretilen yıllık buğday miktarı Çizelge 5.7. Deltada üretilen yıllık mısır miktarı Çizelge 5.8. Deltada üretilen yıllık arpa miktarı Çizelge 5.9. Deltada üretilen yıllık sebze miktarı Çizelge Deltada üretilen yıllık zeytin miktarı Çizelge Ürünün toplandığı mevsimler 7

8 ÇİZELGELER DİZİNİ (DEVAM) Çizelge Sulama yapılan tarla sayısı Çizelge Tarım alanlarının sulanma şekli Çizelge Yerleşimlere göre yıllık ilaç kullanım miktarı (kg) Çizelge Yerleşimlere göre herbisit kullanımı Çizelge Mantar ilacı kullanımı Çizelge Pas ilacı kullanımı Çizelge Böcek ilacı kullanımı Çizelge Diğer tür ilaç kullanımı Çizelge Kullanılan tarımsal ilaç miktarının değişimi Çizelge Gübre kullanımı Çizelge Doğal gübrenin elde edilişi Çizelge Yıllık gübre giderleri (YTL) Çizelge Kullanılan tohumların temini Çizelge Kullanılan tohumlardan memnuniyet Çizelge Ürün satışından elde edilen gelir Çizelge Yıllık tarımsal ilaç giderleri (YTL) Çizelge Tarımsal faaliyetlere ilişkin sorunlar Çizelge Tarım sektörü açısından tehdit oluşturan unsurlar Çizelge Tarımsal faaliyetlere ilişkin beklentiler Çizelge Tarım sektörü açısından deltanın 5 yıl sonraki durumu Çizelge Hayvancılıkla uğraşan hanelerin çalışma durumu Çizelge Küçükbaş hayvancılık Çizelge Büyükbaş hayvancılık Çizelge Kümes hayvancılığı Çizelge Hayvanların konumu Çizelge Hayvanların konumlarında değişiklik Çizelge Hayvancılık ürünlerinin pazarlanma alanları Çizelge Hayvancılıktan elde edilen yıllık gelir (YTL) Çizelge Mera yeterliliği Çizelge Meraların mülkiyeti Çizelge Kış mevsiminde yem sıkıntısı Çizelge Hayvan dışkısının değerlendirilme biçimi Çizelge Hayvancılık faaliyetlerine ilişkin sorunlar Çizelge Hayvancılık faaliyetine ilişkin en önemli sorunlar Çizelge Yerel yönetimlerden hayvancılıkla ilgili beklentiler 8

9 ÇİZELGELER DİZİNİ (DEVAM) Çizelge Deltanın hayvancılık sektörü açısından beş yıl sonrası Çizelge İşteki statü Çizelge Avlanma mevsimleri Çizelge Avcılık yapılan bölgeler Çizelge Balıkçılık faaliyetlerine ilişkin sorunlar Çizelge Balıkçılık ve doğal çevre Çizelge Balıkçılığın geliştirilmesi için yerel yönetimlerden beklentiler Çizelge Balıkçılık sektörünün geleceğine ilişkin öngörüler Çizelge Gediz Deltası nda balıkçılığın geliştirilmesi Çizelge 6.1. Deltanın algılanma biçimi Çizelge 6.2. Doğal açıdan deltanın algılanma biçimi Çizelge 6.3. Doğal çevre için tehdit oluşturan unsurlar Çizelge 6.4. Doğal çevrenin korunması için deltada alınması gereken önlemler Çizelge 6.5. Çevre koşullarındaki değişimin halk sağlığı üzerindeki etkisi 9

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Yerleşimlere göre uygulanan anket sayıları Şekil 2.1. Gediz Deltası nda arazi kullanımı ve doğal unsurlar Şekil 2.2. Kullanım şekline göre tarım arazisi dağılımı (ha) Şekil 2.3. Tarım arazilerinin sulanabilme durumu Şekil 2.4. Çiğli ve Menemen de toplam yıllık süt üretimi (ton) Şekil 2.5. Gediz Deltası nda Flamingo üreme kolonisi Şekil 2.6. Homa Dalyanı nda Flamingo lar, Lodos Tepe ve arkasında Foça Tepeleri Şekil 2.7. Gediz Deltası nda tatlı su habitatları Şekil 2.8. Ziyaretçi Merkezi nde vatandaşlara bilgilendirici sunumlar Şekil 2.9. Üçtepeler de okullara yönelik eğitim gezileri Şekil Çamaltı Tuzlası ndan görünüm; tuz üretim tavaları ve tuz tepeleri Şekil Arıtma Tesisi nden çıkan atık çamurun depolandığı alanlar Şekil Gediz Deltası nın Sulak Alan Koruma Bölgeleri Şekil 3.1. Gediz Deltası nda hanelerde yaşayan aile sayısı ve yüzde orani Şekil 3.2. Hanede yaşayan kişi sayısı Şekil 3.3. Cinsiyet dağılımı Şekil 3.4. Yerleşimlere göre cinsiyet dağılımı Şekil 3.5. Yaş grupları dağılımı Şekil 3.6. Doğum yerlerinin bölgelere göre dağılımı Şekil 3.7. Mevcut öğrenci durumu Şekil 3.8. Eğitim seviyesi Şekil 3.9. Çalışma durumu Şekil İşgücünün çalışma koşulları Şekil Kadınların çalışma durumu Şekil Yapılan işlerin sektörü Şekil İşgücünün meslek kollarına göre dağılımı Şekil İşteki statü Şekil Konut mülkiyeti Şekil Otomobil sahipliği Şekil İş aracı sahipliği Şekil Aylık gelir (YTL) Şekil Sosyal güvence dağılımı Şekil 4.1. Deltaya göç Şekil 4.2. Yerleşimlerin aldığı göç miktarı Şekil 4.3. Deltaya göç veren bölgeler 10

11 ŞEKİLLER DİZİNİ (DEVAM) Şekil 4.4 Mevsimlik olarak deltada bulunma nedenleri Şekil 4.5. Mevsimlik olarak göç veren iller Şekil 4.6. Deltadan dışa göç Şekil 4.7. Haneden göç eden kişi sayısı Şekil 4.8. Dışa göçün nedenleri Şekil 5.1. Yerleşimlere göre tarımsal faaliyette bulunanlar Şekil 5.2. Deltada yetiştirilen ürünler Şekil 5.3. Gediz Deltası nda pamuk tarlaları Şekil 5.4. Gediz Deltası nda buğday tarlaları Şekil 5.5. Yerleşimlere göre tarım ürünlerinin pazarlama alanları Şekil 5.6. Yerleşimlere göre zirai ilaç kullanımı Şekil 5.7. Deltada zirai ilaç kullanım oranları Şekil 5.8. Yerleşimlere göre kullanılan gübre çeşidi Şekil 5.9. Yerleşimlere göre kooperatifleşme Şekil Yerleşimlere göre tarımsal üretimde kredi kullanma oranları Şekil Yerleşimlere göre kredi borcu olanların oranı Şekil Gediz Deltası nda büyük ve küçükbaş hayvancılık Şekil Hayvancılıkla uğraşan hane sayısı Şekil Süzbeyli de kapalı alanda küçükbaş hayvancılık Şekil Hayvancılığın yapılma amacı Şekil Hayvancılık sektöründe kooperatifleşme Şekil Hayvanların otlatıldığı yerler Şekil Hayvanların mera dışında otlatıldığı yerler Şekil Meraların büyüklüklerinin dağılımı Şekil Tuzçullu mahallesinde kışlık yem ihtiyacı için saman balyaları Şekil Kış mevsiminde kullanılan hayvan yemi çeşitleri Şekil Hayvan dışkısının değerlendirilmesi Şekil Balıkçılık yapan hane sayısı Şekil Homa Dalyanı nda dalyan balıkçılığı Şekil En çok avlanan deniz canlıları Şekil Delta kıyılarında en çok avlanan balık türü; kefal Şekil Yılda avlanan balık miktarı Şekil Balıkçılıktan elde edilen ortalama yıllık gelir (YTL) Şekil Avlanan balığın pazarlama alanları Şekil Balıkçılık sektöründe örgütlenme biçimi 11

12 ŞEKİLLER DİZİNİ (DEVAM) Şekil 5.31 Tuzla kıyılarında tekneler Şekil 7.1. Tarım, Gediz Deltası nın vazgeçilmez unsurlarından biridir Şekil 7.2. Çamaltı Tuzlası kıyılarında balıkçılık Şekil 7.3. Homa Dalyanı nda okullara yönelik eğitici kuş gözlem gezileri Şekil 7.4. Gediz Deltası na komşu yeni yapılaşma alanları Şekil 7.5. Mavişehir yakınları; bir zamanlar Gediz Deltası nın parçası olan bölgeler Şekil 7.6. Arıtma Tesisi nden çıkan çamurun depolanması için açılan alanlar 12

13 1. GİRİŞ Gediz Deltası yıl boyu barındırdığı 270 den fazla kuş türü, kışlayan birey sayısı bin arası değişen su kuşu, 300 den fazla bitki türü, sayısız omurgasız canlı, birçok balık ve memeli hayvan türü nedeniyle ülkemizin en önemli sulak alanlarından birisidir. Delta, sahip olduğu yüksek biyo-çeşitlilik nedeniyle uluslararası kriterlere göre önemli bir sulak alan (Ramsar Alanı), Önemli Kuş Alanı (ÖKA) ve Önemli Doğa Alanı (ÖDA) olarak tanımlanmıştır. Çevre ve Orman Bakanlığı, Ramsar Sözleşmesi kapsamında 2004 yılında Gediz Deltası Yönetim Planı nın hazırlanması sürecini başlatmıştır. Bakanlığın dışında yönetim planının hazırlanma sürecine katkı koyan diğer taraflar; İzmir Valiliği, İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği, Ege Doğal Yaşamı Koruma Derneği (EgeDoğa) ve Doğa Derneği'dir. Türkiye ve Avrupa nın önemli sulak alanlarından biri olan Gediz Deltası, Çevre Bakanlığı nca tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan 3 No lu Sulak Alanlar Tebliği ile Ramsar Sözleşmesi Listesi ne dahil edilerek koruma altına alınmıştır. Ülkemiz, 1994 yılında taraf olduğu Ramsar Sözleşmesi uyarınca, diğer 140 taraf ülke gibi tüm Ramsar Alanları için Ramsar Yönetim Planı Rehberi nde öngörülen formata uygun şekilde yönetim planlarını yapmak ve uygulamakla yükümlü kılınmıştır. Ayrıca, Ramsar Sözleşmesi nin ulusal düzeyde uygulanmasını sağlamak amacıyla çıkarılan Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği ve 2003 yılı başında uygulamaya konulan Ulusal Sulak Alan Stratejisi hükümleri de Ramsar Sözleşmesi Listesi ne dahil edilen sulak alanların yönetim planlarının hazırlanmasını öngörmektedir. Bu yasal gerekçeler çerçevesinde hazırlanacak yönetim planı ile Gediz Deltası nın karşı karşıya kaldığı çevresel sorunların belirlenmesi, çözümü için öneriler geliştirilmesi ve alanın koruma yaklaşımlı akılcı kullanımının sağlanması amaçlanmaktadır. Ayrıca yönetim planı ile alanın ekolojik ve biyolojik özelliklerinin doğal haliyle korunması, restorasyonu, koruma-kullanım dengesi ilkeleri çerçevesinde sulak alanın korunması ve gelecek nesillere aktarılması sağlanacaktır. Yönetim planı kapsamında bulunan alanın sınırları Ramsar Alanı nı doğal olarak bütünleyen ekosistemleri de içine alacak şekilde Gediz 13

14 Deltası nın doğal özelliklerini koruyan kuzeyde Foça Tepeleri, güneybatıda Çilazmak Dalyanı'nın Ramsar Alanı içerisinde kalan açıkları ve güneydoğuda Gediz Nehri nin Çiğli Belediyesi sınırları içerisinde kalan en doğudaki eski yatağına kadar olan bölgeyi içermektedir. Planı yürürlüğe girdikten sonra 5 yıllık bir süreci kapsayacaktır. Gediz Deltası Yönetim Planı nın hazırlanma sürecinin önemli adımlarından biri deltadaki mevcut yaşam koşullarının, sosyal ve ekonomik yapı özelliklerinin ve bunların mekana yansımalarının tespit edilmesidir. Bu çalışmanın gerçekleştirilme amacı söz konusu tespitlerin yapılmasıdır. Ancak çalışmanın tespitler ile sınırlı kalmayıp kullanıcıların, bir başka tanımla Gediz Deltası nda yaşayan yerel halkın, yaşadıkları ortam ve deltanın sosyo-ekonomik özelliklerine ilişkin görüşlerinin, sorunlarının, yerel yönetimlerden beklentilerinin ve deltanın geleceği konusundaki öngörülerinin saptanmasının da gerekli olduğu düşünülmüştür. Söz konusu tespitler deltanın geleceğinin planlanması ve yönetim stratejilerinin belirlenmesi açısından oldukça önemlidir. Çünkü bilindiği üzere deltanın halkı, deltaya ilişkin olarak geliştirilen sosyal, ekonomik ve mekansal kararlardan en fazla etkilenen kesim olmanın yanı sıra, sözü edilen kararlar üzerinde etkili ve yaptırım gücüne sahip gruplardan birisidir. Dolayısıyla, Gediz Deltası sosyo-ekonomik analiz çalışmasının iki farklı analiz çerçevesi içerisinde gerçekleştirilmesi gereği duyulmuştur. Birinci grup analizimiz, deltanın mevcut mekansal ve sosyo-ekonomik yapı özelliklerini ilçe bazında elde edilen verilere ve gözlemlere dayanılarak açıklamaktadır. İkinci grup analizimiz ise deltada yerel halk ile gerçekleştirdiğimiz anket görüşmelerine dayanmaktadır. Birinci grup analizimiz öncelikle Gediz Deltası Yönetim Planı na konu olan alanı idari, nüfus ve arazi kullanım özellikleri açısından tanımlamaktadır. Daha sonra ise deltadaki arazi kullanım türleri, bir başka deyişle deltadaki insan faaliyetleri konusunda bilgi vermektedir. Ayrıca deltaya ilişkin planlama kararları ve koruma statüleri yine bu çerçevede tartışılmıştır. Arazi kullanım türleri konusunda İzmir Büyükşehir Belediyesi nin hazırlamış olduğu üst ölçekli analiz çalışmalarından, ekonomik analizler konusunda ise Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü nün hazırlamış olduğu istatistiklerden yararlanılmıştır. 14

15 İkinci grup analizimiz deltada yaşayanlar ile yapmış olduğumuz görüşmelere dayanmaktadır. Anket görüşmeleri deltada yer alan Menemen, Çiğli ve Foça ilçe sınırları içerisinde yer alan kırsal nitelikli dokuz yerleşimde gerçekleştirilmiş, toplam 430 anket uygulanmıştır. Anketler, yerleşim nüfusunun yaklaşık olarak %10 una uygulanmıştır. Nüfuslar aile büyüklüğü ortalaması 4 kabul edilerek 4 e bölünmüş, böylece yerleşimdeki yaklaşık hane sayısı belirlenmiştir. Hane sayısının %10 una ise anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. Yerleşimlere göre uygulanan anket sayıları Şekil 1.1 de yer almaktadır. Anketlerin SPSS 12.0 programında dökümü yapılmış ve dökümler frekans dağılımı, çapraz tablolaştırma ve ortalamaların belirlenmesi yoluyla analiz edilmiştir. Analizler, Microsoft Excel programında tablolaştırılmış ve rapor halinde yorumlanmıştır. Toplam 430 Bağarası (Foça) Gerenköy (Foça) Kaklıç (Çiğli) Sasalı (Çiğli) Seyrek (Menemen) Tuzçullu (Menemen) 27 Süzbeyli (Menemen) Günerli (Menemen) 4 7 Maltepe (Menemen) 66 Hane sayısı Şekil 1.1. Yerleşim başına uygulanan anket sayıları. İkinci grup analizler çerçevesinde deltanın yerel halkının sosyo-ekonomik özellikleri, aile ve hane halkı yapısı, yaş yapısı, doğum yerleri, eğitim durumu, işgücü yapısı, gelir ve sosyal güvence durumu ile göç durumu detaylı olarak analiz edilmiştir. Ekonomik yapı çerçevesinde ise deltanın en önemli insan faaliyetleri olan tarım, hayvancılık ve balıkçılık konularında detaylı bilgi elde 15

16 edilerek, söz konusu faaliyetlerin kapasiteleri ve delta üzerindeki etkileri tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca söz konusu sektörlere ilişkin sorunlar, tehditler, sektörde çalışanların yönetim birimlerinden beklentileri ve gelecekte deltayı çalıştıkları sektör açısından nasıl görmek istedikleri konusunda görüş bildirmeleri istenmiştir. Bunların dışında deltada görüşme yapılan tüm kullanıcılara algılama, tarım ve balıkçılık sektörü, sağlık, doğal çevre ve yoksulluk gibi konularda çeşitli görüşlere katılıp katılmadıkları sorulmuştur. Yanıtları 9 lu sınıflama içerisinde belirtmeleri istenmiştir. 0 fikrim yok, 1 kesinlikle katılmıyorum, 3 katılmıyorum, 5 kararsızım, 7 katılıyorum, 9 kesinlikle katılıyorum gibi düşünceleri ifade etmek için kullanılmıştır. Tüm sonuçların ortalamaları ise şöyle değerlendirilmektedir. 9-7,5 kesinlikle katılıyor, 7,4-6,0 katılıyor, 5,9-4,1 kararsız, 4-2,6 katılmıyor, 1-2,5 kesinlikle katılmıyor. Söz konusu analiz tüm ilgi gruplarının yanıtlarını karşılaştırma kolaylığı sağlama gibi bir pratikliğe de sahiptir. Yönetim planının ileriki aşamalarında farklı ilgi gruplarına da sorulabilecek görüşler, farklı gruplar arasındaki çatışma ve uyumu kolaylıkla sergileyebilme olanağı sağlamaktadır. Raporun değerlendirme ve sonuç bölümü ise deltanın yönetim planına ışık tutacak mevcut yapısal özellikleri, delta için tehdit oluşturan unsurları, beklentileri ve öngörüleri içermektedir. Böylelikle deltadaki insan aktivitelerinin sürdürülebilirliğinin yanı sıra, doğanın korunmasını gerçekleştirecek politikaların belirlenmesi ve uygulanması sağlanabilecektir. 2. DELTADAKİ NÜFUS VE YERLEŞİM YAPISI 2.1. NÜFUS YAPISI Gediz Deltası 5216 sayılı Büyükşehir Yasası na göre genişleyen İzmir Büyükşehir Bütünü nün sınırları içinde kalan Foça, Menemen ve Çiğli ilçe sınırları içerisinde yer almaktadır. Ayrıca kentin büyük bir nüfus grubunu barındıran Karşıyaka ilçesine bitişiktir. Dolayısıyla, önemli bir doğal alan olan Gediz Deltası nın farklı idari sınırlar içerisinde karmaşık bir yönetimsel yapıya sahip olduğunu söyleyebiliriz. 16

17 Deltanın kırsal nitelikli nüfus yapısı ise bitişiğindeki kentsel yerleşimlerin gelişme ve nüfus baskısı altındadır. Gediz Deltası Yönetim Planı kapsamında gerçekleştirdiğimiz sosyo-ekonomik analiz çerçevesinde, delta içinde yer alan yerleşimlerin nüfusları ve idari statüleri çizelge 2.1. de gösterilmiştir. Çizelge 2.1. Çalışma kapsamına giren yerleşimlerin nüfusları ve idari statüleri. Yerleşim Bağlı Olduğu İlçe Yönetim Yapısı Nüfus Maltepe Menemen Alt Kademe Belediye 2649 Günerli Menemen Mahalle 564 Süzbeyli Menemen Mahalle 150 Tuzçullu Menemen Mahalle 1051 Seyrek Menemen Alt Kademe Belediye 3865 Sasalı Çiğli Alt Kademe Belediye 3564 Kaklıç Çiğli Mahalle 3239 Gerenköy Foça Alt Kademe Belediye 3263 Bağarası Foça Alt Kademe Belediye 3031 Kaynak: YERLEŞİM VE ARAZİ KULLANIM DURUMU ÖZELLİKLERİ Güneyde, batıda ve kuzeybatıda Ege Denizi ile bütünleşen Gediz Deltası nın güneydoğusunda, Karşıyaka-Mavişehir ve Çiğli den başlayan ve İzmir-Çanakkale yolu üzerinden kuzeydoğuda Menemen in doğusuna ve kuzeybatıda Foça Bağarası na kadar uzanan kentsel yerleşimler ile, güneydoğuda askeri havaalanları, Atatürk Organize Sanayi Bölgesi ve ticari kullanımlar ile batıda ise Çamaltı Tuzlası yer almaktadır (Şekil 1.1.). Önceki bölümlerde de bahsedildiği üzere, deltanın doğal sınırları üç farklı ilçenin sınırları içerisinde yer almaktadır. Kuzeyde, Foça ilçe sınırları içerisinde yer alan Bağarası ve Gerenköy beldeleri, İzmir-Foça yolu bağlantısı üzerinde bulunmaktadırlar. Her iki yerleşim de kırsal nitelikli, düşük yapı ve nüfus yoğunluğuna sahip yerleşimlerdir. Söz konusu iki kırsal yerleşimin güneyinde yer alan Maltepe ise Menemen ilçe sınırları içerisinde yer alan bir beldedir. 17

18 Beldenin güneydoğusunda deri işleme fabrikalarını barındıran Menemen Deri Serbest Bölgesi yer almaktadır. Seyrek ve Günerli, Maltepe nin güneydoğusunda, Tuzçullu ve Süzbeyli ise Maltepe nin güneyinde ve Menemen ilçe sınırları içerisinde yer alan diğer kırsal nitelikli yerleşimlerdir. Özellikle Seyrek beldesinde son yıllarda kooperatifler yoluyla çok sayıda konut inşa edilmiştir. Çiğli ilçe sınırları içerisindeki yerleşimler ise Sasalı beldesi ve Kaklıç mahallesidir. Sasalı da, Seyrek gibi son dönemlerde kooperatifleşmeler yoluyla çok sayıda konutun inşa edildiği bir beldedir. Sasalı, Kaklıç ve Çiğli yerleşimleri arasında iki adet askeri havaalanı bulunmaktadır. Deltanın denizle bütünleştiği güney kesimlerinin bir kısmı Ramsar Alanı nın sınırları içine dahildir. Yine bu bölgenin bir kısmı da atık su arıtma tesisi alanı olarak ayrılmıştır DELTADAKİ İNSAN FAALİYETLERİ TARIM Tarım, Gediz Deltası ndaki en önemli insan faaliyetlerinden biridir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü nün 2004 yılı verilerine göre, Çiğli ilçesinde toplam tarım alanı 1739 hektardır. Menemen ilçesinde ise toplam tarım alanı hektardır. Menemen ilçesinde tarım alanları genel arazi dağılımı içerisinde %33,1 oranına sahiptir. Söz konusu oransal dağılımdan da anlaşılacağı üzere, her iki ilçe sınırları içerisinde yer alan Gediz Deltası nda tarım en önemli ekonomik sektörlerden birisidir (Çizelge 2.2). Tarım alanlarının kullanım biçimine göre ise deltada en fazla yüzölçümüne sahip arazi kullanımı tarlalardır. Ayrıca her iki ilçede toplam 1119 ha. tarıma elverişli boş arazi bulunduğu belirtilmiştir (Şekil 2.2). Menemen de sebze bahçeleri, bağlar, zeytinlik ve meyvelikler büyük miktarlarda alan kaplayan diğer arazi kullanım türleridir. 18

19 Şekil 2.1. Gediz Deltası nda arazi kullanımı ve doğal unsurlar. 19

20 Çizelge 2.2. Genel arazi dağılımı (2004) İzmir İli Çiğli Menemen Yüz Ölçümü (ha) Tarım Alanı (ha) Oran % 29,9-33,1 Orman ve Fundalık (ha) Oran % 40,9-23,2 Çayır-Mera Alanı Oran % 10,1-11,6 Diğer arazi (ha) % 19,2-32,2 Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik Tarıma Elverişli Boş Arazi Nadas Alanı Kavaklık Alanı Zeytin Alanı Narenciye Alanı Meyve Alanı Bağ Alanı Süs Bitkileri Alanı Menemen Çiğli Sebze Alanı Tarla Alanı Şekil 2.2. Kullanım şekline göre tarım arazisi dağılımı (ha). Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik Şekil 2.3 de görüleceği üzere, Çiğli de sulanmayan tarım alanları toplam tarım alanları içerisinde %97 oranında iken, Menemen de sulanan tarım alanları, toplam tarım alanları içerisinde %88 oranındadır. 20

21 Alan Büyüklüğü (ha) Çiğli Menemen Toplam Tarım Alanı Sulanan Alan (ha) Sulanmayan Alan (ha) Şekil 2.3. Tarım arazilerinin sulanabilme durumu. Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik Çiğli de örtü altı sebze ve meyve üretimi yapan köy bulunmamaktadır. Ancak, Menemen de 5 köyde, toplam 80 hanede ve 325 dekar alanda örtü altı tarımı uygulanmaktadır. Örtü altı süs bitkisi yetiştiriciliği ise 4 köyde, toplam 4 hanede ve toplam 12,6 dekar alanda yapılmaktadır. İzmir genelinde örtü altı tarımı uygulanan toplam alan 7586 dekardır. Menemen de, İzmir genelinin yaklaşık %5 i oranında örtü altı tarımı yapılmaktadır. Çiğli de tarla ürünleri üretimi İzmir ili içerisindeki diğer ilçelerle karşılaştırıldığında oransal olarak daha azdır. En fazla üretimi gerçekleştirilen mahsullerin sırasıyla; mısır, pamuk ve buğday olduğu görülmektedir. Menemen ise tarla ürünleri üretimi açısından çok daha zengin bir yapı sergilemektedir. İzmir ilinin tarla ürünlerinin %18 i Menemen de üretilmektedir. Her iki ilçede de önemli miktarda pamuk üretimi yapılmaktadır. Pamuğun yanı sıra buğday, mısır ve yonca diğer önemli ürünlerdir. 21

22 Çizelge 2.3. Çiğli ve Menemen de tarla ürünleri üretimi (ton) Çiğli Menemen İzmir İli Buğday Buğday (diğer) Arpa (diğer) Mısır (dane) (1.ürün) Mısır (hasıl) (2.ürün) Mısır (silaj) (1.ürün) Mısır (silaj) (2.ürün) Bakla (yemeklik kuru) Fasulye (kuru) Börülce (kuru) Fiğ (yeşil ot) Fiğ (kuru ot) Tütün Pamuk (kütlü) Susam (1.ürün) Susam (2.ürün) - 1,20 - Yem Şalgamı Ayçiçeği (çerezlik) Patates (1.ürün) Yonca (yeşil ot) Yonca (kuru ot) TOPLAM , % 2,7 18,0 100,0 Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik Menemen in sebze üretimi açısından zengin olduğu görülmektedir. İzmir ilinde üretilen sebzenin %6,4 ü Menemen de üretilmektedir. Üretilen sebzelerin başlıcaları domates, kavun, karpuz, marul ve ıspanaktır. Çiğli de ise sebze üretiminin Menemen e göre daha düşük seviyede olduğu görülmekle birlikte, ilçede 2004 yılı içerisinde 983 ton sebze üretimi gerçekleştirilmiştir (Çizelge 2.4). 22

23 Çizelge 2.4. Çiğli ve Menemen de sebze üretimi (ton) Sebze Türü Çiğli Menemen İzmir İli Lahana (beyaz) - 1, Lahana (kırmızı) Kereviz (kök) Marul (kıvırcık) Marul (göbekli) Ispanak Semiz otu Enginar Maydanoz Roka Tere Nane Dere otu Kabak (sakız) Hıyar Patlıcan Bamya Domates Biber (sivri, çarliston) Biber (dolmalık) Biber (salçalık) Karpuz Kavun Fasulye (taze) Börülce (taze) Bezelye (taze) Bakla (taze) Barbunya (taze) Sarımsak (taze) Soğan (taze) Soğan (kuru) Turp (bayır) Turp (kırmızı) Karnabahar TOPLAM % 0,1 6,4 100,0 23

24 Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik Meyve üretimi açısından da Menemen zengin bir tablo sunmaktadır. İzmir ilinde üretilen çileğin tamamına yakını Menemen de yetiştirilmekte ve ilin meyve üretiminin %7,5 i burada gerçekleştirilmektedir. İlçenin ürün deseni içerisindeki başlıca meyveler çilek, şeftali, kayısı, erik ve armuttur. Çiğli de üretilen meyveler ise erik, şeftali ve kayısıdır (Çizelge 2.5). Çizelge 2.5. Çiğli ve Menemen de meyve üretimi (ton) Çiğli Menemen İzmir İli Armut Ayva Elma (golden) Elma (starking) Erik Kayısı Kiraz Şeftali (diğer) Vişne Antep Fıstığı Badem Ceviz Çilek İncir Nar Trabzon Hurması TOPLAM % 0,11 7,56 100,00 Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik Narenciye ürünleri ile ilgili 2001 yılına ait veri bulunmaktadır. Çizelge 2.6 da görüleceği üzere Çiğli de narenciye üretimi gerçekleştirilmemekte, ancak Menemen de İzmir ilinin narenciye üretiminin %2 si yapılmaktadır. Üretilen narenciye ürünleri ise mandalina (satsuma), portakal (yafa) ve limondur. 24

25 Çizelge 2.6. Çiğli ve Menemen de 2001 yılında narenciye üretimi (ton) Çiğli Menemen İzmir İli Limon Mandalina (Satsuma) Portakal (Yafa) TOPLAM % - 2,1 100,0 Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik HAYVANCILIK VE BALIKÇILIK Çiğli ve Menemen ilçelerinde hayvancılık yapılmaktadır. Hayvancılık özellikle Menemen de daha yoğun biçimde gerçekleştirilmektedir. Çiğli de 4821 adet büyükbaş, 3430 adet küçükbaş, Menemen de ise adet büyükbaş, adet küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Gediz Deltası nda yetiştirilen hayvanlardan daha çok süt üretiminde faydalanılmaktadır. Her iki ilçede de en fazla bulunan küçükbaş hayvan türü koyundur. Çizelge 2.7. Çiğli ve Menemen de büyükbaş hayvan varlığı (adet) Çiğli Menemen İzmir İli Sığır Manda At Katır Eşek Deve TOPLAM % 0,32 4,26 100,0 Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik

26 Çizelge 2.8. Çiğli ve Menemen de küçükbaş sağmal hayvan sayısı ve yıllık süt üretimi Koyun Keçi Adet Süt Üretimi (ton) Adet Süt Üretimi (ton) Çiğli Menemen İzmir İli Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik Çiğli Menemen İzmir Toplamı Şekil 2.4. Çiğli ve Menemen de toplam süt üretimi. Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik Çizelge 2.9. Çiğli ve Menemen de et üretimi (ton) Çiğli Menemen İzmir İli Kırmızı Et - 564, ,7 Beyaz Et , TOPLAM ,1 % - 7,0 100,0 Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik

27 Çiğli ve Menemen de tavukçuluğun, İzmir ili geneli ile karşılaştırıldığında pek fazla gelişmediği görülmektedir. Menemen de yıllık tavuk eti üretimi 1302 ton dur. Bu miktar İzmir ili genelinin %4 ünü oluşturmaktadır. Çiğli de ise tavuk eti üretimi yapılmamaktadır. Ayrıca Menemen de yıl sonunda mevcut hindi sayısı 100, damızlık tavuk sayısı ise dir. Her iki ilçede de üretim amaçlı kaz ve ördek bulunmamaktadır. 1 Çizelge Çiğli ve Menemen de arıcılık ve ürünleri Çiğli Menemen İzmir İli Bal üretimi (kg) % - 2,9 100,0 Arı besleyen köy sayısı % - 5,9 100,0 Kaynak: T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik Balıkçılık, Gediz Deltası nda gerçekleştirilen bir başka insan faaliyetidir. Denizle bütünleşen deltada, denizde ve denize ulaşan nehir yataklarında balıkçılık yapılmaktadır. Balıkçılık büyük bir çoğunlukla deltanın yerel halkı tarafından yapılmaktadır. Ancak delta, ziyaretçilerin hobi amaçlı yaptığı balıkçılık faaliyetlerine de ev sahipliği yapmaktadır. Balıkçılık ile ilgili detaylı bilgi aşağıdaki bölümlerde yer almaktadır TURİZM VE REKREASYON Gediz Deltası, aralarında nesli küresel ölçekte tehlike altından olan Tepeli Pelikan (Pelecanus crispus), Küçük Karabatak (Phalacrocorax pygmeus), Küçük Kerkenez (Falco naumanni), Sibirya Kazı (Branta ruficollis) gibi türlerle birlikte, Flamingo (Phoenicopterus roseus), Mahmuzlu Kızkuşu (Hoplopterus spinosus), Akça Cılıbıt (Charadrius alexandrinus) gibi önemli türleri de kapsayan, yıl boyu toplam 230 dan fazla kuş türünün gözlenebildiği bir alandır. Deltada kışlayan kuş sayısı ila arasında değişmektedir. Alanda 1 T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı İzmir İl Müdürlüğü, İstatistik

28 70 den fazla kuş türü kuluçkaya yatmaktadır. Kuluçkaya yatan türler arasında Flamingo, Tepeli Pelikan, Sumru (Sterna hirundo), Akça Cılıbıt, Mahmuzlu Kızkuşu, Akdeniz Martısı (Larus melanocephalus) gibi türler ön plana çıkmaktadır. Deltada üreyen türlerin en az 1/3 ünün çeşitli sözleşmeler ve kanunlar altında korunan türlerden olması nedeniyle, Gediz Deltası dünyaca önemli bir sulak alan, Önemli Kuş Alanı (ÖKA) ve Önemli Doğa Alanı (ÖDA) özelliği taşımakta ve İzmir ili içerisinde önemli bir turizm bölgesini oluşturmaktadır. Şekil 2.5. Gediz Deltası nda Flamingo üreme kolonisi. Alan, kuşlar haricinde Saz Kedisi (Felis chaus), Yaban Kedisi (Felis sylvestris) ve Porsuk (Meles meles) gibi memeli hayvan türlerini de barındırmaktadır. Bununla birlikte delta kıyılarında düzenli olarak Deniz Kaplumbağası (Caretta caretta), çeşitli yunus türleri (Delphinidae) ve nadiren de olsa Akdeniz Foku (Monachus monachus) gibi önemli türler görülmektedir. Bu nedenle deltanın batı kesimi İzmir Kuş Cenneti adıyla anılan ve Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Yaban Hayatı Geliştirme Sahası olarak koruma 28

29 altına alınmış bir bölgedir. Deltanın bu kısmı aynı zamanda gezme, dinlenme ve kuş gözlemciliği yapmak isteyen ziyaretçilere de açıktır. İzmir Kuş Cenneti içinde topluca Üçtepeler olarak anılan Lodos, Orta ve Poyraz adında üç tepe bulunmaktadır. Lodos Tepe civarındaki Leukai antik kentinin kalıntıları ile delta, tarihi zenginliklere de sahip bulunmaktadır. Gediz Deltası dalyanları, sazlıkları, tuzla havuzları, barındırdığı zengin hayvan ve bitki varlığı ve antik yerleşim kalıntıları ile ulusal ve uluslararası öneme sahip bir turizm alanıdır. Ayrıca yaz aylarında deltanın Homa Dalyanı kıyılarının bir kesimi, daha çok çevre yerleşimlerde yaşayanlar tarafından plaj olarak da kullanılmaktadır. Şekil 2.6. Homa Dalyanı nda Flamingo lar, Lodos Tepe ve arkasında Foça Tepeleri. Deltaya yıl boyu ziyaretçi gelmektedir, bununla birlikte ziyaretçi sayısı özellikle bahar ve sonbaharda daha fazla olmaktadır. Ziyaretçiler özellikle hafta sonları gelmeyi tercih etmektedir. Hafta sonları günde en fazla 500 kişinin ziyaret ettiği tahmin edilmekle birlikte, bahar ve sonbahar döneminde günlük 29

30 ortalama ziyaretçi sayısı 250 kişidir. Yaz ve kış dönemlerinde ziyaretçi sayısı belirgin bir şekilde düşmektedir. Gözlemlere göre ziyaretçi sayısı ile hava koşulları paralellik göstermektedir. Yapılan tanıtım çalışmaları sonucu, alana gelen ziyaretçi sayısı günden güne artmaktadır. Şekil 2.7. Gediz Deltası nda tatlı su habitatları. Ziyaretçiler içerisinde aileler, gençler ve okullar ön plana çıkmaktadır. Son dönemlerde alana bisikletçilerin de ilgisi artmaya başlamıştır. Bununla birlikte çok az sayıda yabancı turist de alanı ziyaret etmektedir. Okullar, deltayı daha çok bahar döneminde eğitim ve rekreasyonel amaçlı ziyaret etmektedir. Fakat ziyaretleri çoğunlukla belli bir plan dahilinde değildir ve ancak bir kısmı ziyaretlerini önceden bildirmektedir. Okulların ziyareti sebebiyle bahar döneminde alana gelen ziyaretçi sayısı artmakta ve yıl içerisindeki azami sayıya erişmektedir. 30

31 Şekil 2.8. Ziyaretçi Merkezi nde vatandaşlara bilgilendirici sunumlar. Diğer ziyaretçilerin önemli bir kısmı alanı rekreasyonel amaçlı kullanmaktadır. Bununla birlikte alana kuş gözlemlemek ve fotoğraf çekmek amaçlı gelen ziyaretçi sayısı da günden güne artmaktadır. Ege Üniversitesi bünyesinde faaliyet gösteren Ege Üniversitesi Kuş Gözlem Topluluğu (EKGT) üyeleri ve İzmirli diğer kuş gözlemcileri alanı düzenli olarak kuş gözlem amaçlı ziyaret etmektedir. Alana gelen ziyaretçiler, alanın sahip olduğu tarihi çevrenin farkında değillerdir. Alan 1980 lerde İzmir Kuş Cenneti olarak anılmaya başlamıştır. İlk tanıtım çalışmaları üniversite kökenli akademisyenlerin bireysel çalışmalarıyla başlamış ve gelişmiştir ların ortasında alanın tanınırlığı artmış ve 1990 ların sonunda dönemin Çevre Bakanlığı tarafından Ramsar Alanı olarak Ramsar Sözleşmesi Listesi ne dahil edilmiştir. Yine bu dönemden itibaren sivil toplum kuruluşlarının ilgisi artmış ve tanıtım konusunda çalışmalar da çoğalmaya başlamıştır. Deltanın sahip olduğu gerçek ekolojik ve ekonomik değerinin giderek anlaşılmasıyla birlikte, 2003 yılında İzmir Valiliği tarafından İzmir Kuş 31

32 Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği kurulmuştur. Birlik sahip olduğu tüzel bütçesi vasıtasıyla, yıllardır yaşanan ekonomik zorlukların çözülebilmesi için önemli bir görev üstlenmiştir. Böylece 2004 yılı itibariyle, Birlik in önderliğinde, Atlas Dergisi, Doğa ve EgeDoğa dernekleri ve Ege Üniversitesi nin katkılarıyla Gediz Deltası-İzmir Kuş Cenneti Tanıtım Projesi başlatılmıştır. Bu proje kapsamında, bazı görsel ve yazılı materyaller hazırlanmıştır. Ayrıca proje kapsamında uzman kişi ve kurumlar ile işbirliği halinde ziyaretçi ağırlama ve tanıtım stratejisi hazırlanmış olup, yakın zamanda bu stratejinin uygulanmasına başlanacaktır EĞİTİM Gediz Deltası, sahip olduğu biyo-çeşitlilik unsurları nedeniyle çok önemli bir eğitim merkezi olma şansına sahiptir. Bunlar; kuş gözlemciliği eğitimi, kelebek gözlemciliği eğitimi, çiçekli ve çiçeksiz bitkilerin tanıtımı, sulak alanların faydaları konusunda eğitim, yaban hayatı eğitimi, nesli tehlike altında olan canlıların tanıtımı, ekolojik döngüler, çevre ve doğa koruma bilinci eğitimi ve ayrıca bu konularda eğitici eğitimi verme olarak sıralanabilir. Bu eğitimlerin tamamı sistematik olmayan bir program dahilinde, çoğunlukla alanla ilgili olarak çalışan akademisyenler ve sivil toplum kuruluşları tarafından yapılmaktadır. Eğitimler genelde ar kişilik gruplar halinde yapılmaktadır. Eğitimler için İzmir Kuş Cenneti Ziyaretçi Merkezi nin eğitim ve tanıtım salonu, çeşitli belediyelerin kültür merkezleri, toplantı salonları, okulların toplantı ve sergi salonları ve sınıfları kullanılmaktadır. Arazi eğitim gezileri çoğunlukla Ziyaretçi Merkezi odaklı olup, genelde sazlıklar ve tepeler yönünü içeren Yeşil Tur ile deniz kıyısı ve Homa Dalyanı nı içeren Mavi Tur yönünde olmaktadır. Bununla birlikte daha küçük kapsamlı katılımla yapılan geziler sırasında, deltanın biyo-çeşitlilik açısından önem taşıyan Güney Gediz Deltası Degaj mevkii, Çiğli Bataklığı ve Kuzey Gediz Deltası gibi diğer yerleri de kullanılmaktadır. 32

33 Şekil 2.9. Üçtepeler de okullara yönelik eğitim gezileri. Ayrıca 2004 yılından bu yana, alanda düzenli şekilde İzmir Kuş Cenneti Koruma Birliği nin personeli olarak çalışan bir biyolog, hafta sonları eğitim vermektedir. Bununla birlikte deltada eğitim için çok daha kapsamlı bir ekibin kurulması son derece önemlidir. Deltanın sahip olduğu eğitim verme potansiyelini en iyi değerlendirilebileceği alan özellikle Güney Gediz Deltası nda Sasalı nın güneyinde ve eski Gediz Nehri yatağı kıyısında yer alan eski çiftlik bölgesidir. Ege Doğal Yaşamı Koruma Derneği, deltanın güney kesiminin ulusal ve uluslararası öneme sahip olan bir doğa parkı olarak tasarlanması için çalışmalar yapmış ve bir taslak hazırlayarak bunu İzmir Büyükşehir Belediyesi ne sunmuştur. Dernek, Güney Gediz Deltası nda, Sasalı nın güneyinde bir eğitim merkezi önermiştir. 33

34 SANAYİ Çiğli Atatürk Organize Sanayi Bölgesi Çiğli ilçesi sanayileşme açısından oldukça dinamik bir yapıya sahiptir. Ülkemizin en büyük ve kapsamlı sanayi bölgelerinden birisi olan Atatürk Organize Sanayi Bölgesi, Çamaltı Tuzlası ve İzmir Kuş Cenneti ne uzanan yol üzerinde konumlanmıştır ve yaklaşık olarak 700 ha. alan kaplamaktadır. Bölgede 495 adet büyük ölçekli işyeri planlanmış olup, bunların 450 si üretime başlamıştır. Bölgede fabrika niteliği arz etmeyen ve küçük sanayi sitesi kapsamına giren tamirci, keresteci, hızarcı, mobilyacı, depo ve ticari teşebbüslerle, belli bir imalat programı bulunmayan tornacı, tesviye atölyeleri ve bölgede yer almasında sakınca görülen iş kollarına yer verilmemektedir. Bunun dışındaki sanayi sektörlerinin hemen tümü yer almaktadır. 2 Bölgedeki tesislerde halen kişi istihdam edilmektedir. Tam kapasite ile faaliyete geçtiğinde kişinin istihdamı sağlanmış olacaktır. 3 Sanayi bölgesi deltada yaşayanlar açısından da önemli bir iş alanını oluşturmaktadır Tekel Çamaltı Tuz İşletmesi Gediz Deltası nda yer alan en önemli sınai işletmelerden biri Tekel Çamaltı Tuz İşletmesi dir. Tuzla ülkemizin tuz ihtiyacının yaklaşık %30 unu karşılamaktadır. Yıllık kapasitesi ila ton arasındadır ve ülkemizin en büyük deniz tuzlasıdır. Çamaltı Tuzlası aynı zamanda Batı Anadolu nun tuz ihtiyacının önemli bir kısmını karşılamaktadır. Tuzlada toplam 495 kişi istihdam edilmektedir. 150 daimi işçi kadrosuna daha ihtiyaç bulunmaktadır 4. Bununla birlikte Çamaltı Tuzlası özelleştirme kapsamına alınmış ve personelin önemli bir kısmı başka kurumlara aktarılmıştır. Bu nedenle tuzlanın geleceği belirsizliğini korumaktadır. 2 İTO, 2004, İzmir İli İlçelerinin Ekonomik Profili ve Alternatif Yatırım Olanakları, s:180 3 İTO, 2004, İzmir İli İlçelerinin Ekonomik Profili ve Alternatif Yatırım Olanakları, s:180 4 İTO, 2004, İzmir İli İlçelerinin Ekonomik Profili ve Alternatif Yatırım Olanakları, s:181 34

35 Şekil Çamaltı Tuzlası ndan görünüm; tuz üretim tavaları ve tuz tepeleri Deri Sanayi Menemen ilçesinin Maltepe beldesinde yer alan Menemen Deri Serbest Bölgesi nde, deri sektöründen 197 firmaya faaliyet ruhsatı düzenlenmiştir. Ancak bugün bu firmaların büyük bir kısmı faal değildir, bir kısmı da belli sezonlarda faaliyet göstermektedir GELENEKSEL ÜRÜNLER Çömlekçilik Çömlekçilik Menemen in diğer bir önemli faaliyet alanıdır. İlçenin toprağının çömlekçiliğe uygun kil açısından zengin olması nedeniyle, geçmiş dönemlerden bu yana sürdürülen bir faaliyettir. 5 İTO, 2004, İzmir İli İlçelerinin Ekonomik Profili ve Yatırım Olanakları, İzmir, s:448 35

36 Sepetçilik ve Hasırcılık Sepetçilik Menemen in önemli gelir kaynaklarından birisidir. Günümüzde plastik sepetlerin kullanımının yaygınlaşmasıyla kulanım alanları daralmış ve daha çok süs amaçlı kullanım için tercih edilmeye başlanmıştır. Sepet yapımında çoğunlukla Gediz Nehri kıyısında bulunan söğüt ağaçlarının dalları kullanılmaktadır. Bununla birlikte daha az miktarda olmak üzere saz da tercih edilmektedir. Hasırcılık faaliyeti günümüzde oldukça azalmıştır. Bunun en temel sebebi, gelişen teknoloji nedeniyle hasıra olan talebin düşmesidir. Bununla birlikte turistik ve süs amaçlı kullanım için hala az miktarlarda da olsa üretimi yapılmaktadır. Üretimin azalmasının bir diğer nedeni de, tahminen İzmir ve çevresinde doğal ekosistemi bozulmamış sulakalan sayısının yok denecek kadar az olması sonucu hasır üretiminde kullanılan ve hasır otu (Typha sp.) olarak bilinen özel bir sulakalan bitkisinin sayısının azalmış olmasıdır DİĞER: ASKERİ HAVAALANLARI VE ATIKSU ARITMA TESİSİ Askeri Havaalanları Gediz Deltası nda bulunan ve önemli yer kaplayan diğer iki kullanım türü ise askeri alanlar ile atıksu arıtma tesisidir. Deltada iki adet askeri havaalanı bulunmaktadır. Bu alanların ikisi de askeri havacılık ve uçuş eğitimi amaçlı kullanılmaktadır. 6 Deltanın sahip olduğu coğrafi koşullar nedeniyle hava şartlarının uçuşa uygun olması sonucu, günün çok büyük bir kısmında uçuş yapılabilmektedir. Deltadaki havaalanları, askeri uçuş eğitimi amacıyla ülkemizde en yoğun olarak kullanılan havaalanları olmaları nedeniyle stratejik bir öneme sahiptir. Genel Kurmay Başkanlığı, Gediz Deltası nın sahip olduğu biyo-çeşitliliğin önemi gereği 2004 yılında deltanın önemli kuş üreme bölgelerinin üzerinde alçaktan uçuşu yasaklamış ve bu alanı uçuşa yasak bölge olarak belirlemiştir. Bu nedenle günümüzde askeri 6 Gediz Deltası Yönetim Planı İlgi Grupları Görüşmeleri,

37 havaalanlarının yaban hayatı üzerinde belirgin negatif bir etkisi olduğu düşünülmemektedir İzmir Büyükşehir Belediyesi Kentsel Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi Atıksu arıtma tesisi alanda 2002 yılı başında faaliyete geçmiştir. Atıksuyun işlenmesi sonucu ortaya çıkan atık çamur, ilk yıl bir süre Harmandalı Katı Atık Deponi Alanı na taşınmıştır yılı ortası itibari ile atık çamuru deltada depolanmaya başlanmış ve bu işlem günümüze dek süregelmiştir. Günlük olarak ton arası çamur 1. Derece SİT Alanı nda depolanmaktadır. Atık çamur Doğal SİT Alanı na çok ciddi zarar vermekte ve doğal habitatların bozulmasına ve yok olmasına yol açmaktadır. Alanda biriktirilen atık çamur, aynı zamanda Sasalı, Kaklıç, Çiğli ve Karşıyaka-Mavişehir bölgesinde ciddi ölçüde koku sorunu yaratmaktadır. Şekil Arıtma Tesisi nden çıkan atık çamurun depolandığı alanlar. 37

38 2.4. DELTAYA İLİŞKİN PLANLAMA KARARLARI, POLİTİKALAR VE KORUMA STATÜLERİ 5216 sayılı Büyükşehir Yasası na göre Gediz Deltası, İzmir Büyükşehir Bütünü içerisinde yer almaktadır. Ancak günümüze değin kent bütünü içinde tarif edilmese dahi kentin metropoliten alan nazım planları çerçevesinde değerlendirilmiştir. Dolayısıyla, 1973 yılındaki ilk planlama çalışmalarından günümüze kadar bölge ile ilgili kararlar üretilmiştir İZMİR METROPOLİTEN ALAN NAZIM İMAR PLANI RAPORU (1973) Kentin 1973 tarihli ilk nazım plan çalışmasında deltaya ilişkin korumacı yaklaşımlar geliştirilmemiştir. Çiğli Çamaltı Tuzlası bölgesinde fuar alanı ve kombine büyük endüstri limanı (Free Port statüsünde) teklifi ve tersanelerin yeni liman sahası içinde geliştirilmesi önerilmiştir İZMİR BÜYÜKŞEHİR BÜTÜNÜ 1/25000 ÖLÇEKLİ NAZIM PLANI REVİZYONU (1989) 1973 Nazım Planı nın ana kararlarını değiştiren çeşitli yatırım kararları ve uygulamalar nedeniyle, farklı ölçeklerdeki güncel planlar esas alınarak 1989 tarihinde 1/25000 ölçekli İBŞB Nazım İmar Planı Revizyonu yapılmıştır / Ölçekli Nazım İmar Planı Revizyonu nda; kuzeyde Doğal SİT Alanı olarak karar alınmış, Kuş Cenneti nin planda Milli Park olarak belirlenmesi ve Çamaltı Tuzlası nın 1973 planındaki şekliyle korunması kararı alınmıştır İZMİR KENTSEL BÖLGE NAZIM İMAR PLANI VİZYONU 2005 yılı itibarıyla İzmir Büyükşehir Belediyesi, İzmir Kentsel Bölge Nazım İmar Planı Vizyonu çerçevesinde Gediz Deltası nın gelişme dinamiklerini etkiyebilecek olan kararlar aşağıdaki gibidir: İzmir kentinin kuzey bölgesinde yer alan sanayi alanları, yerleşim alanları, liman, tersane, öneri üniversite alanlarına hizmet vermek ve 7 İzmir Büyük Şehir Belediyesi, 2005, İzmir Büyük Şehir Belediyesi Nazım İmar Planı Raporu. 38