GEREDE MEKİKLİ DOKUMACILIK

Transkript

1 GEREDE MEKİKLİ DOKUMACILIK Prof. Aysen SOYSALDI 1 1 Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Ankara asoysal@gazi.edu.tr Arş. Gör. Mustafa Oğuz GÖK 2 2 Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, Ankara oguzgok@gazi.edu.tr ÖZET Gerede; geleneksel mimarisi, kültürel mirası ve dericiliği ile tanınır. Yörede halkın kendi günlük ihtiyaçları için ürettiği köklü bir dokuma geleneği söz konusudur. Gerede de yöre halkından elde edilen bilgilere göre 1980 li yıllara kadar her köyde, her evde en az bir dokuma tezgâhı vardır. Teknolojinin geliģimi insanları gelenekselden uzaklaģtırmıģtır. Bunun sonucu olarak Gerede de el dokuma üretimi eski önemini kaybetmiģtir. Bu nedenle dokumacılık sanatı unutulmaya yüz tutmuģtur. AraĢtırma kapsamına alınan köyler içinde el dokuması yapan kiģilere rastlanılmamıģtır. Yörede; çarģaf, yaygı, kıģlık gıda kurutma ve saklamada kullanılan sergi, çuval vb. üretilmiģ dokuma örneklerine rastlanmıģtır. Seçilen örneklerin teknik analizleri yapılarak yörenin dokumacılık kültürü hakkında veriler elde edilmiģtir. Sonuç olarak; bulunabilen eski el dokuması örneklerinin gelecek nesillere aktarılması için belgeleme gereğinden yola çıkılarak bu çalıģma gerçekleģtirilmiģtir. Anahtar Sözcükler: Dokuma, Mekik, Gerede 1

2 THE SHUTTLE WEAVİNG IN GEREDE Prof. Aysen SOYSALDI 1 1 The University of Gazi, Fine arts institute Dept. Of Tradational Turkish Arts, Ankara asoysal@gazi.edu.tr Arş. Gör. Mustafa Oğuz GÖK 2 2 The University of Gazi, Fine arts institute Dept. Of Tradational Turkish Arts, Ankara oguzgok@gazi.edu.tr ABSTRACT Gerede is known its tradational architecture, cultural heritage and its leatherwork. There is a well-established tradation of weaving for produced their own daily needs of the people in the region. According to the information obtained from the local people until the 1980s, in every villagei every household has at least one loom. The development of technology has removed people from traditional. As a result, the production of Gerede hand woven has lost old importance. Fort this reason, the art of weaving has began to be forgotten. In investigated villages, persons who making hand-woven was not observed. Produced examples of fabrics like bedsheet, rug, the rug for drying and storing, sack and so on. has been found in the region. The technical analyzes of selected samples was made and the data about the weaving of region has been obtained. As a result, for the purpose of transmission to future generations, situated hand-woven samples must be documented this opinion has been emerged and than this study has been carried out. Key Words: Weave, Shuttle, Gerede 1.Giriş Gerede; Esnaf teģkilatlarının öncülüğünü yapmıģ, kültürel mirasıyla tanınan önemli bir kültür merkezimizdir. Yörede dokunan ve günümüze kadar gelen çarģaf, sergi, yaygı, çuval vb. dokumalardan anlaģıldığına göre yörede köklü bir dokuma geleneğinin varlığı söz konusudur. Gerede de yöre halkından elde edilen bilgiler doğrultusunda 1980 li yıllara kadar her köyde, her evde tezgâh bulunduğu ve kendi ihtiyaçları doğrultusunda dokuma yapıldığı 2

3 bilgisine ulaģılmıģtır. AraĢtırma yapılan köylerde tespit edilen dokumalar da bu bilginin doğruluğunu ispatlar niteliktedir. Yöreye ait dokumalarda kullanılmıģ olan elyaf cinsi, iplik kat sayısı, dokuma sıklığı, renk raporu incelenerek teknik analizi yapılmıģtır. Yörede kullanılan dokuma tezgâh tipi tespit edilmiģtir. Dokumalardan elde edilen bilgiler ıģığında bilgi formları düzenlenmiģtir. Sonuç kısmında elde edilen veriler değerlendirilmiģ ve yöre dokumacılığı hakkında görüģ belirtilmiģtir. 2. Dokumada Kullanılan Araç ve Gereçler AraĢtırma yapılan köylerde en sık kullanılan elyafın pamuk ve keten olduğu tespit edilmiģtir. Bunun yanında yün ve kıl elyaflarının da kullanılmıģ olduğu örnekler tespit edilmiģtir. Bazı örneklerde bu elyafların birlikte kullanıldığı da görülmektedir. Eski tip mekikli el dokuma tezgâhlarının bütün parçaları ağaç düzenekli ve gücüleri ip örgülüdür. Yeni tip (modernize) mekikli el dokuma tezgâhları metal taģıyıcı düzenek içindeki değiģebilen parçalar ağaçtan yapılmıģ ve gücüleri de metal (çelik) teldir. Eski tezgâhlarda en fazla 50-60cm(ġekil 1) tarak eni olan kumaģlar dokunurken, yeni tezgâhlarda cm. eninde kumaģlar dokunabilmektedir(ġekil 2). Şekil 1: Eski tip el dokuma tezgâhı Şekil 2: Yeni tip el dokuma tezgâhı 3

4 Bu çalıģmada, birçok dokumaya rastlanmıģ ve bulunan örneklerden yöreye özgü olanlar incelemeye alınmıģtır. Bulunan ürünler arasından seçilen örnekler incelenerek yörenin dokumacılık kültürü hakkında bilgi edinilmeye çalıģılmıģtır. ÇalıĢma sırasında uygulanan ürün inceleme bilgi formu baģlıkları Tablo 1 de görülmektedir. Örnek No Kullanım Yeri Ürünün YapılıĢ Tarihi Ürünün Boyutları (En x Boy) Dokuma Yoğunluğu (1cm de) Uygulanan Dokuma örgüsü Kullanılan Renkler Renk raporu Tablo 1: Ürün inceleme bilgi formu baģlıkları AraĢtırma sırasında toplanan bütün örneklerin bezayağı dokuma örgüsüne sahip olduğu tespit edilmiģtir(ġekil 4). Bu örgü yapısı, atkı ve çözgülerin eģit Ģekilde birbirlerinin altından veya üstünden geçtiği 1/1 bağlamalı dokuma türüdür. Bu dokuma örgüsünde atkı ve çözgüler yüzeyde eģdeğerli olarak görülür. Atkılar, mekik yardımıyla atılarak çözgünün içerisine tefe içine dokuma sıklığına göre değiģebilen tarak yardımıyla yerleģtirilir. Yöredeki örneklerde tarak sıklığı ve çözgü sıklığı fazla olduğu için çözgü yüzlü dokumalar üretildiği tespit edilmiģtir(ġekil 3). Yöredeki dokumaların çözgü yönünde renkli bantlar oluģturan, çubuklu kompozisyona sahip olduğu görülmüģtür. Bazılarında çözgüdeki renkler atkıda da kullanılmıģtır. Şekil 3: Bezayağı örgü yapısına örnek 4

5 TAHAR ÖRGÜ ARMÜR Şekil 4: Bezayağı örgü yapısı Dokumalarda kullanılan kıl ve yün malzemenin doğal renkli olduğu belirlenmiģtir. Ġncelenen dokumalarda en fazla kahverenginin ve doğal beyaz rengin kullanıldığı gözlenmiģtir. Bu doğal renklerin yanında bazen çarģaf dokumalarda yavruağzı(somon), kırmızı ve koyu mavi boyanmıģ ipliklerle farklı renkler kullanılmıģtır. Çuvallarda doğal pamuk ipliklerinin kullanıldığı da gözlemlenmiģtir. Buradan da anlaģıldığı gibi üretilecek dokumanın kullanım yerine bağlı olarak renkli iplik seçimine nadiren baģvurulmuģtur. Yöredeki kaynak kiģiler tarafından bu ürünlerin köylerdeki ev içinde kurulu tezgâhlarda üretildiği, ancak günümüzde bu tezgâhların kaldırıldığı ifade edilmiģtir. Bu tezgâhların tarak eninin dar olduğu, bu sebeple kumaģların yaklaģık cm. ende dokunarak, kullanım yerine göre 3 ile 6 parçanın dikilerek birleģtirilmesiyle yaygı oluģturulduğu gözlenmiģtir(ġekil 5). Yörede, pamuklu dokumalar çarģaf amaçlı, keten ve kıl dokumalar kıģlık gıdaların kurutulması için sergi (yaygı) olarak kullanılmıģtır. Kullanım özelliğine bağlı olarak birleģtirilen dokumaların dikdörtgen biçimde kullanıldığı görülmektedir(ġekil 5). Bazı örneklerde dokumaların eksik kısımlarına yamalar yerleģtirilerek dikdörtgen biçimini alması sağlanmıģtır. 5

6 Şekil 5: Dikdörtgen biçiminde çarģaf örneği 3. YÖREDEKİ DOKUMALARIN TEKNİK ANALİZİ Yörede bulunan dokumalar sırasıyla incelenmiģtir. Ġncelenen bilgiler bilgi formunda gösterildiği gibi incelenerek aģağıda belirtilmiģtir. Örnek No : 1 ÇarĢaf, 20.yy. ortası Ürünün Boyutları (En x Boy) : 132 cm X 196 cm Dokuma Yoğunluğu (1cm de) : Çözgü 6-7 Atkı : Atkıda: Pamuk, Çözgüde: Pamuk Uygulanan Dokuma örgüsü : Bezayağı 6

7 Kullanılan Renkler Renk raporu : Atkı; Beyaz, Çözgü; mavi, kırmızı ve beyaz : Atkı; 15 Beyaz : Çözgü; 16 kırmızı, 4 Beyaz, 4 Kırmızı, 48 Beyaz, 4 Kırmızı, 48 Beyaz, 4 Kırmızı, 4 Beyaz, 48 Mavi, 48 Beyaz, 48 Mavi, 4 Beyaz, 4 Kırmızı, 48 Beyaz, 4 Kırmızı, 48 Beyaz, 4 Kırmızı, 4 Beyaz Örnek No : 2 Yaygı, 20.yy. baģı Ürünün Boyutları (En x Boy) Dokuma Yoğunluğu (1cm de) Uygulanan Dokuma örgüsü Kullanılan Renkler Renk raporu : 137 cm X 251 cm : 8-9 Çözgü 5-6 Atkı : Atkıda: Kıl : Çözgüde: Pamuk ve Kıl : Bezayağı : Atkı; Kahverengi : Çözgü; Kahverengi ve Beyaz : Atkı; 12 Kahverengi : Çözgü; 3 Beyaz, 6 Kahverengi 7

8 Örnek No : 3 Sergi, 20. yy. baģı Ürünün Boyutları (En x Boy) Dokuma Yoğunluğu (1cm de) Uygulanan Dokuma örgüsü Kullanılan Renkler Renk raporu : 143 cm X 217 cm : 10-11Çözgü 6-7 Atkı : Atkıda: Kıl : Çözgüde: Pamuk ve Kıl : Bezayağı : Atkı; Kahverengi : Çözgü; Kahverengi ve Beyaz : Atkı; 18 Kahverengi : Çözgü; 8 Beyaz, 8 Kahverengi, 8 Beyaz, 8 Kahverengi, 16 Beyaz, 22 Kahverengi 8

9 Örnek No : 4 Sergi Ürünün Boyutları (En x Boy) Dokuma Yoğunluğu (1cm de) Uygulanan Dokuma örgüsü Kullanılan Renkler Renk raporu : 129 cm X 203 cm : Çözgü 5-6 Atkı : Atkıda: Kıl ve pamuk : Çözgüde: Kıl ve Keten : Bezayağı : Atkı; Kahverengi : Çözgü; Turuncu, beyaz ve kahverengi : Atkı; 24 Kahverengi : Çözgü; 14 Beyaz, 10 Turuncu 15 Kahverengi, 10 Turuncu 9

10 Örnek No : 5. Sergi, 20.yy. ortası Ürünün Boyutları (En x Boy) Dokuma Yoğunluğu (1cm de) Uygulanan Dokuma örgüsü Kullanılan Renkler Renk raporu : 133 cm X 215 cm : 9-10 Çözgü 4-5 Atkı : Atkıda: Kıl : Çözgüde: Pamuk ve Kıl : Bezayağı : Atkı; Kahverengi : Çözgü; Kahverengi ve Beyaz : Atkı; 14 Beyaz : Çözgü; 6 Beyaz,8 Kahverengi, 6 Beyaz, 8 Kahverengi, 14 Beyaz, 18 Kahverengi 10

11 Örnek No : 6 Çuval, 20.yy. baģı Ürünün Boyutları (En x Boy) Dokuma Yoğunluğu (1cm de) Uygulanan Dokuma örgüsü Kullanılan Renkler : 73 cm X 125 cm : 7-8 Çözgü 5-6 Atkı : Atkıda: Pamuk : Çözgüde: Pamuk : Bezayağı : Atkı; Beyaz : Çözgü; Beyaz 4. SONUÇ Yörede pamuklu, keten ve kıl malzemeli, günlük kullanım amaçlı düz dokuma örnekler tespit edilmiģtir. Yöredeki dokumaların çözgü yönünde çubuklu kompozisyona sahip olduğu görülmüģtür. Bu çözgü çubuklarının renkli oldukları tespit edilmiģtir. Dokumalardaki beyaz ve kahverengi malzemenin doğal renkli olduğu belirlenmiģtir. Ġncelenen dokumalarda en fazla kahverengi rengin kullanıldığı, tespit edilen pamuklu dokumalar çarģaf olarak, keten ve kıl dokumalar ise yaygı olarak kıģlık gıdaların kurutulması amacıyla kullanıldığı, bu dokuma örneklerinin tamamen doğal olması ve 11

12 sağlıklı gıdaların üretiminde kullanılmıģ olmasının Gerede mutfak kültürüne katkı sağlayacağı düģünülmektedir. Bu çalıģma ile bölgenin dokumacılık kültürünün uluslararası alanda tanıtılması planlanmıģtır. Gereken önemin verilmesi ve yeni tasarımlarla üretim yapılması halinde dokumacılığın Gerede ekonomisine ve turizmine katkı sağlanacağı düģünülmektedir. KAYNAK KİŞİLER Emine ÜNLÜ (Mangallar Köyü) Emine IġIK (Mangallar Köyü) Ġrfan ÇELEBĠ (Ġlçe Milli eğitim ġube Müdürü) Zeyneti ÇELEBĠ (Gerede Merkez) Müzeyyen ERDOĞAN (Gerede Merkez) 12