ÂŞIK EDEBİYATINDA GELENEK

Transkript

1 ÂŞIK EDEBİYATINDA GELENEK Yrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI Türk Dili Sözlüğü'nde: Bir toplumda, bir toplulukta eskiden olmalarından ötürü saygın tutulup kuşaktan kuşağa iletilen kültürel kalıntılar, alışkanlıklar; bilgi, töre ve davranışlar. 1 biçiminde belirlenen âşıklık geleneği inanca bağlı olduğundan tartışmasız benimsenir. Âşıklık geleneği, diğer kültür değerlerinde olduğu gibi, belirli bir işlevi yerine getirmek, bir ihtiyacı karşılamak üzere geleneksel kültürün yarattığı bir kültür değeridir. Halk şiirinde âşıkların şiirlerini dörtlük düzenine göre söylemesi gelenektendir. Yine dörtlük düzeninde hece ölçüsünü ve bu ölçünün 7 li, 8 li, 11 li olanlarını kullanmaları geleneğin belirgin örneklerindendir. Âşıklık geleneklerini şöyle sıralamak mümkündür: A. Saz çalma B. Mahlâs alma C. Rüya sonrası âşık olma (Bade içme) Ç. Usta - Çırak D. Âşık karşılaşmaları a. Atışma - Karşılaşma (Tekellüm) b. Taşlama takılma c. Soru cevap (Atışma) ç. Çözümlü muamma, muamma atışma d. Barışma, övme, uğurlama E. Leb-değmez (Dudak değmez) F. Askı (Muamma) G. Dedim - Dedi tarzı söyleyiş Ğ.Tarih bildirme H. Nazire Söyleme A. SAZ ÇALMA Âşıklar deyiş ve ezgilerini halk şiirinin çeşitli biçimleriyle şekillendirerek yüzyıllar boyunca varlıklarını koruyup günümüze ulaşmasını sağlamışlardır. Âşıklarda üslup tavır ve süslemeler yöreden yörele farklılıklar gösterir. Bu farklılıklar ağız farklılıklarının yanı sıra gelenek, görenek, inanç, yaşam tarzı ile de ilintili olup Antep yöresinde Barak, Güney Anadolu da Bozlak vb tarzların oluşmasına neden olmuştur. Âşık havaları dediğimiz çeşitli tarzlar adlarını çalınan sazdan, okunan şiirden, şiirin biçim ve türünden hatta Kerem gibi âşık adlarından ve hikâye kahramanlarından almıştır. Âşıklar deyişlerini bugün saz, eskiden kopuz denilen telli bir çalgı eşliğinde söyleyip sazı hep kendilerinden bir parça gibi görmüşlerdir. Gelenek içinde saz dışında başka bir çalgı ile sanatını sürdüren âşık yoktur. Âşıklık geleneğinin tek çalgısı saz (bağlama) ve sazın türevleri olan kemani gibi telli sazlardır. Âşık için her ne kadar duygu güzelliği ön planda gelse de saz ilhamı kamçılayan bir alet olup âşıklık geleneğinin en önemli unsurlarından biridir. Âşıklara saz şairi denmesi de bundandır. Divan şairinin kalemi ne ise âşığın da sazı odur. Halk âşığı sazsız düşünemez. Bu nedenle sazsız âşık kulpsuz testiye benzer sözü yaygınlık kazanmıştır. Âşık hep sazıyla övünür. Sazı onun dili ve gönlüdür. Onunla sohbet eder, onunla dertleşir, atışmalarda karşısındaki âşığı onunla mat eder. Âşığın imdadına hep saz yetişir. Eğer karşılaşmalarda yenilecek olursa sazı hasmına verme geleneğince mahvolur, yenilginin gönlünde açtığı yara asla iyi olmaz. Bu nedenle halk arasında Kel başından, âşık sazından korkar denir. Sazını 1 Orhan Hançerlioğlu, Türk Dili Sözlüğü, İstanbul l992, s.226

2 kaybetme korkusu ile çok iyi ustalaşmayan âşık atışmalara girmez. Bu konuda Murat Uraz: Meydan edinmelerde sazının hakkını verebilen ağırbaşlı kâmil âşık, sazına el götürmezden evvel, eğer karşısında genç bir âşık bulursa Gel oğul gel, seni sazımın telleri gibi haddeden geçireyim. Demekten kendini alamazdı. 2 demektedir. Âşıklık geleneği içinde önemli bir yere sahip olan saz âşıklarca kutsal bir varlık gibi görülmüş ona çok değer verilip özenle korunmuştur. Âşıklar sazlarını insana benzetmişler, sapının baş tarafına baş-kaş, burgularına kulak, sapına kol, yüz tarafına göğüs, deliklerine göz, tambur kısmına da gövde adını vermişlerdir. İnsana saygı nedeniyle de sazı yere bırakmayıp yukarıda tutmaya özen göstermişlerdir. Tarih Boyunca Kullanılan Sazlardan Bazıları Kopuz Sazın tarihî gelişimine baktığımız zaman; sazı, kopuz adı ile eski Türk ozanlarının elinde, destanlar ve sagular okurken görmekteyiz. Kopuz, hemen bütün Türk yurtlarında yüzyıllar boyu değişik şekiller almış; Kobuz, Kubuz, Kumuz, Çağur, Çoğur, Çöğür, Dıngır, Kövür, Kubur, Yunkar, Saz, Bağlama, Meydan Sazı, Kara Düzen, Damura, Gilbut vb. adlarla anılmıştır. Kopuz şimdiki bağlama cinsi telli sazların atasıdır. Saplı, armudi ya da üç kenar gövdeli, teknesi deriyle kaplı, önceleri iki ya da üç kıl telli olup ses perdeleri yokken, Anadolu ya gelince (tahminen XIV. yüzyılda) madeni tel takılmak ve bağırsak kirişten ses perdeleri bağlanmak suretiyle oldukça gelişkin şekil almış ve saz adı ile anılır olmuştur. Kopuz, kobuz, kumuz Orta Asya daki çeşitli Türk boylarının kopuz için kullandıkları adlardır. Dede Korkut hikâyelerinde kopuz adı 19 defa yer almıştır. Kolca kopuz, kurulıca kopuz ve akca kopuz diye de anılmaktadır. Sataer Tahmini olarak l0-l2. yüzyıllardan günümüze kadar kullanılan en eski sazlardan biridir. Türkistan'da yaygın olarak kullanılmaktadır. Dokuz telli bir saz olup genellikle nar ağacından yapılmaktadır. Perdeleri ipek iplik telle bağlıdır. Halen kullanılan sataerlerde 8-l2 arasında değişen çelik tel kullanılmaktadır. Temelini kopuzun oluşturduğu bu sazın uzunluğu l40 cm. civarındadır. Iklığ Türkistan'da kullanılan eski sazlardan biridir. Türkistan'da kullanılan sazlardan olup XII. yüzyıldan itibaren Anadolu'ya yayılmıştır. XV ve XVI. yüzyıllardaki Anadolu metinlerinde: Otuz kopuz kırk çeşte, elli ıklığ rebab Hub çalunsun odada iki telli saz ile Bunca sözü söyledik bize bâki kalı yok Kaygusuz'a nâzar eyle bir güler yüz ile biçiminde yer alır. Halen Anadolu'da bazı köylerde saz çalan âşıklara "ıhlıkçı" denildiği görülmektedir. Rumeli metinlerinde de kopuzla beraber ıklığ'a da rastlanmaktadır. Çoğur Dağıstan taraflarında Avar Türkleri tarafından kullanılan altı perdeli bir bağlama çeşidi olup Yalova nın Güney köyünde yaşayan Avar kabilesince hala kullanılmaktadır. Kumul Giceği Türkistan sınırları içinde bulunan Kumul iline has en eski Türk sazlarındandır. Turfan ve Kaçkar yöresindeki yaylı sazlardan etkilenilerek Kumul'da oluşturulmuş bir sazdır. 2 Murat Uraz, Halk Edebiyatında Saz ve Âşık Türk Folkloru Araştırmaları C.l, S.4, Ekim l949, s.49

3 Azerbaycan, Türkmenistan ve Anadolu'da kullanılan kemençeye benzemektedir. Geleneksel halk müziği icrasında mutlaka kullanılmaktadır. Eğlence ve gösterilerde aranan bir Türk çalgısıdır. Dutar Türk halk çalgıları içinde önemli bir yere sahip olan dutarın çok geniş bir kullanma alanı vardır. Bağlamanın dutardan zenginleştirildiği sanılmaktadır. Uygur, Kazak, Kırgız ve diğer Türk boylarında halen kullanılmaktadır. Parmakla çalınan bir çalgı olup başlangıçtan beri iki telli oluşunu korumuştur. Dut ağacından yapılanları makbuldür. Boy olarak büyük ve küçük olmak üzere iki çeşidi bulunmaktadır. Büyüğünün uzunluğu l25 cm. civarında olup sapının üzerinde 17 perde bulunmaktadır. Küçüğünün uzunluğu ise l00 cm. uzunluğunda olup l4 perdelidir. Bağlama Kopuzun Anadolu ya geldikten sonra aldığı biçimidir. Halk türkülerinin değişmez sazı olarak kullanılmaktadır. Anadolu nun çeşitli yörelerinde az çok değişikliklerle Divan Sazı, Meydan Sazı, Kara Düzen, Bozuk Bağlama, Çöğür, Tambura, Cura, Dıngır, Irızva, Küvür, Yeltene adları ile anılan sazlar bağlama grubu sazlardandır. Ses ve perde düzeni bakımından son derece esnek olup tezene hareketlerine düz, çırpma, fırıldak, vurma, silkme, kazıma, çekme, okşama ve parmak ile denilmektedir. Bağlama, genellikle dut ağacından yapılır. Tezenesi kiraz ağacının kabuğundan yapılmakta olup çeşitli yörelerde mızrap, çekü, serpene, büdene, pene adları ile bilinmektedir. Bozuk Uzun saplı bağlama Anadolu'da halk arasında "Bozuk" ya da "Bozuk bağlama" adı ile bilinir. Yapısal olarak kısa saplı bağlamaya benzese de uzun saplı olduğundan perde sayısı kısa saplı bağlamaya göre daha fazladır. Üç sıra, yedi telli bir sazdır. Divan Anadolu'da bugün kullanılan bağlama türlerinden biridir. Divan bağlama ailesinin tekne büyüklüğü ve sap uzunluğu bakımından en büyük sazıdır. Genelde sade ve süslemesiz çalınır. Üç sıra, yedi tellidir. Tambura Bir bağlama çeşidi olup iki telli Kazak-Kırgız çalgısı "Dombra"nın bugünkü halidir. Kısa saplı bağlama ile aynı büyüklükte tekneye sahiptir. Uzun saplı bağlama gibi çalınır. Üç sıra yedi telli bir sazdır. Dolan Revabı Uygur Türkleri arasında yaygın olarak kullanılan bir çalgı olup staere benzemekle birlikte bazı farklılıklar gösterir. Gövdesi ağaç olup üzerine deri geçirilmiştir. Sazın eşik kısmında üç ana tel bulunur. Bu üç tel ezginin çalındığı tellerdir. Bunların yanında sap kısmına bağlı perdesiz olanlarında l2, perdeli olanlarında yedi adet rezonans teli vardır. Anadolu'da kullanılan rebab çalgısına da benzerlik göstermektedir. Ülkemizde kullanılan rebapta rezonans telleri yoktur. Parmakla ve yayla çalınabilen bir Türk sazıdır. Azerbaycan, Kazakistan ve çeşitli Türk ülkelerinde kullanılmaktadır. Çağur Güney Türkmenlerinden Tahtacılar tarafından kullanılan bir saz olup altı ya da dokuz tellidir. Üçerli üç tel ya da ikişerli üç tel halinde düzenlidir. 15 perdesi vardır. Cura Bağlama ailesinin en küçük sazıdır. Teknesi küçük, sapı oldukça kısadır. Üç sıra, altı telli bir sazdır.

4 Şeştar Kopuzun Mevlana Celaleddin-i Rumi tarafından bazı değişikliklere uğratılarak altı telli bir saz haline getirildiği ileri sürülen bir biçimidir. Yunus Emre'nin şiirlerinde de rastlanılan şeştar şeşhane olarak da bilinir. Çöğür Tahta göğüslü, 36 perdeli, gövdesi büyükçe bir saz olup Anadolu da yaygın olarak kullanılmıştır. İlk kez Kütahya'da yapıldığı ileri sürülmektedir. Bazı âşıklara çöğürcü denmesi bu yaygınlığından kaynaklanmaktadır. Üçerden dört gruplu 12 tellidir. Zaman içinde bazı değişikliklere uğratılmış ve orta boy bağlamadan küçük bir saz görünümüne sokulmuştur. Bağlamanın atası sayılan çöğürün ilk biçiminin üç telli olduğu bilinmektedir. Eskiden ustası yanında senelerce çalışarak ustalaşınca peştemal kuşanmak esnaf ve sanatkârlar için nasıl önemli bir âhilik geleneği ise, genç âşık için de bir usta ve gün görmüş, devran sürmüş âşık yanında yıllarca çıraklık ettikten sonra saza çıkmak (Âhilik geleneğindeki peştemal kuşanmak gibi bir deyim) asıl amaç olup önemli bir gelenektir. Usta âşık çırağının sazı iyi çalmayı öğrendiğini, sazlı sözlü toplantılarda sazını ustaca çalıp âşıklık geleneklerini yürüteceğine inandığı zaman çırağının sırtını okşayarak ona bir saz hediye ederek "Git artık nasibini ara" diye yol verir. B. MAHLÂS ALMA Halk edebiyatında mahlâs geleneğe bağlı uygulanan bir kuraldır. Mutlaka son dörtlükte kullanılır. Meydan Larousse da Mahlâs geleneği Türk edebiyatına İran dan geldi. İslâm öncesi ve sonrası Arap edebiyatında da bu gelenek vardı. 3 ve Türk Ansiklopedisi nde yer alan bilgilere göre Araplar dan İranlılar a, onlardan da Türkler e geçmiştir. 4 denmekte ise de bu görüş tartışma konusudur. Reşit Rahmeti Arat ın Eski Türk Şiiri adlı eserinde yer alan bazı şiirlerde Şılıg Tigin 5 gibi şairlerin adlarının ya da mahlâslarının bulunması nedeniyle Türkler in İran şairleri ile temasa geçmeden önce mahlâs kullanmış olmaları görüşünü kuvvetlendirmekte ve mahlâsın Araplar dan İranlılar a oradan da Türkler e geçtiği görüşünü çürütmektedir. İslâmiyet in kabulünden sonra ise bütün divan ve halk şairlerinin şiirlerinde mahlâs yaygın olarak kullanılıp zamanla gelenek haline dönüşmüştür. Mahlâs alma geleneği için H. Fethi Gözler: Eskiden, mahlâs kullanmak basit iş sayılmazdı. Mahlâs almanın bir yolu yordamı vardı. Mahlâslar daha çok devrin üstad tanınan kişileri tarafından verilirdi. Kişinin özelliğine uygun düşecek mahlâsı bir manzume ile açıklar ki, bu manzumeye mahlâsname denirdi. Verilen bu mahlâs, tören tarihînden itibaren, kişinin yazdığı bütün eserlerde asıl isminin yerinde kullanılır ve asıl ismi zamanla unutulurdu. 6 biçiminde geleneği dile getirmektedir. H. Fethi Gözler in belirttiği gibi âşıkların çoğunun asıl ismi unutulmuş, mahlâsları isim olarak kullanılır olmuştur. Bunlardan Gevherî nin asıl adı Mehmet, Dertli nin İbrahim, Dadaloğlu nun Veli, Seyranî nin Mehmet, Ruhsatî nin Mustafa, Kâtibî nin Osman, Sümmanî nin Hüseyin, Kul Nesimî nin Ali, Kusurî nin Ömer, Semaî nin Muharrem Oylum, Gürünlü Gülhanî nin Mehmet Kargı, Ozan Naçarî nin Ali Çetin, Posoflu Müdamî nin Sabit Yalçın dır. Âşıklar arasında Mahlâssız şiir kulpsuz testiye benzer diye bir söz vardır. Nasıl testi kulpsuz düşünülmezse âşık da mahlâssız düşünülemez. 7 Âşık geleneğe uygun olarak kullanacağı mahlâsı şu yollarla bulur: 3 Meydan Larouse, C.8, İstanbul 1990 s Türk Ansiklopedisi, CXXIII, İstanbul 1964, s Reşit Rahmeti Arat, a.g.e. s H. Fethi Gözler, Dünkü ve Bugünkü Edebiyatımızda Mahlâs Meselesi, Erciyes, Yıl:9, s.l00, Nisan l986, s.6 7 Mehmet Yardımcı, Halk Şiirinde Bade İçme, Mahlâs Alma ve Usta Çırak Gelenekleri Halkbilim ve Edebiyat Yazıları, Malatya l993, s.2-l6

5 l. Mahlâsını Kendi Seçerek Alma a. Adını, soyadını mahlâs olarak kullanır. Hüseyin Çırakman mahlâs olarak soyadını seçmiştir. Feyzi Şahin sadece adını mahlâs olarak kullananlar arasındadır. Âşık Ali Gürbüz ise ad ve soyadını birlikte mahlâs olarak kullanmaktadır. b. Yaşayışına ve sanatına uygun olarak kendi seçtiği herhangi bir ismi mahlâs olarak kullanır. Nevzat Topal kendisine Cansever mahlâsını uygun görmüş, Metin Özer Birfani mahlâsını seçmiştir. Âşık Ruhsatî: Mustafa dır öz adım Mahlâsım Ruhsat koydum diyerek kendisine Ruhsatî mahlâsını seçtiğini bir şiirle ifade etmektedir. 2. Bir Usta Âşıktan, İmam, Pîr ya da Mürşidden Alma a. Usta âşık sınava tabi tutar Deryamî nin geleneğe uygun olarak bir usta âşıktan mahlâs alması şu şekilde olmuştur: Asıl adı Dursun Ali Erdoğan olan ve şiirlerinde Ali, ya da Dursun Ali biçiminde kendi adını kullanan genç âşık Şavşat ta bir kahveye Âşık Huzurî, Âşık Müdamî ve Efkârî Baba nın geldiğini duyar. Sazını alıp usta âşıkları dinlemek, usta âşıkları görmek, onlardan birşeyler öğrenmek için kahveye gider. Âşık Ali yi birkaç kez dinleyip beğenen ilçenin avukatlarından Abdülmecit Tokdemir âşıklara kahvede genç bir âşık olduğunu söyleyip dinlemelerini önerir. Âşıklar Dursun Ali nin sazını ve sözünü çok beğenirler. Huzurî Baba: Söyle deniz misin yoksa derya mı Oğlum senin adın olsun Deryamî der. Bu deyiş üzerine huzurdakiler Adın mübarek olsun deyince Ali kalkıp Huzurî Baba nın elini öper ve destur aldıktan sonra Deryamî mahlâsı ile şiirler söylemeye başlar. 8 b.usta âşık çırağının durumuna göre bir mahlâs uygun görür l8. yüzyıl sonlarında Erzurum da doğan İbrahim e karısı yüzünden itibarını kaybettiği için şeyhi Sadık Baba Noksanî adını vermiştir. 9 Bir şiirinde: Ta ezelden ismim Noksanî yazıldı Cümle kusur bendedir elde aramam diyen Erzurumlu Noksanî ile sadece mahlâs benzerliğinden başka bir ilgisi olmayan Kangallı Noksanî ye, bir ayağı sakat olduğu için ustası Ruhsatî aksaklığını telmih yollu Noksanî mahlâsını uygun görmüştür. 10 Bir şiirinde mahlâs alışını: Ele bayram-ı saâdet bana mâtem günüdür Çekeyim çilesini ley ü nehar nâm edeyim Şeyh ü mürşidim olan Hazret-i Niyazi Baba Bana Hengâmî demiş lâyık-ı Hengâm edeyim 11 diye belirten Hengâmî mahlâsını şeyhi Niyazi Baba dan almıştır. c. Şeyh ve pîrin manevi etkisiyle mahlâs alır Tapduk Emre, nasip üleştiren Hacı Bektaş Veli nin avucundaki yeşil beni görür görmez Tapduk Hünkârım der. Bundan sonra adı Tapduk Emre kalır. 12 Âşık Büryanî mahlâs alışını şöyle anlatmaktadır: 8 Halil Açıkgöz, Âşık Deryamî Hayatı ve Şiirleri, İstanbul l987, s.12 9 Şükrü Elçin, Halk Edebiyatı Araştırmaları, Ankara l988, s Cenap Özankan, Kırk Halk Şairi, İstanbul l960, s Sadettin Nüzhet, Hengâmî, İstanbul (tarihsiz), s.9 12 Şükrü Elçin, a.g.e. s.44

6 "Hacı Bektaş'tan Muharrem Safa Efendi bize geldi. Muhabbete başlandı. Âşık arkadaşlardan deyiş söylemeye fırsat bulamadım. Halimi anlayan Safa Efendi benim de okumamı istedi. Üç deyiş okudum. Üçüncü deyişte: Aşkın demanında Nebi-yi zişan Akıl idrak etmez bu sırrı insan Hamdullah ciğerim olmuştur büryan deyince Safa Efendi Büryanî diye seslendi ve mahlâsımı koydu. O günden sonra asıl adım olan Hamdullah'ı kullanmayıp Büryanî mahlâsını kullanmaya başladım." 13 Asıl adı Mahmut olan Demanî Baba'ya Demanî mahlâsını Hacı Bektaş'ta Ahmet Cemalettin Efendi vermiştir. 14 Âşık Meftunî de mahlâsını Hacı Bektaş'ta Cevat Ulusoy'dan almıştır. 15 Muhlisî'ye de mahlâsını Ahmet Cemalettin Efendi'nin verdiği bilinmektedir Rüyasında Bade İçerken Alma M. Adil Özder tarafından, asıl adı Osman olan ve bir şiirinde: Bin iki yüz seksen iki tarihte Mahir ismim âşikâre dediler diyen Âşık Mahir e rüyasında aşk badesi içirilip Mahir mahlâsı verildiği anlatılmaktadır. 17 Asıl adı Mehmet Emin olan Zihnî ye rüyasında bir zat Zihnî diye hitap ettiği için Zihnî adını mahlâs olarak almıştır. 18 Âşık edebiyatında aynı mahlâsı kullanmış pek çok âşığa rastlanmaktadır. Âşıkların aynı tapşırmayı kullanmaları sonucu mahlâs benzerliğinden eserlerinin birbirine karışmasının doğurduğu yanılgılar da üzerinde titizlikle durulması gereken hususlardandır Halil Atılgan, Kısaslı Âşıklar, Şanlıurfa l992, s Adil Ali Atalay, Âşık Demanî Baba, İstanbul l982, s.5 15 Halil Atılgan, a.g.e. s İbrahim Aslanoğlu, Divriği Şairleri, İstanbul 1961, s M. Adil Özder, Doğu İllerimizde Âşıklık Geleneği, Türk Folkloru Yıl:7, S.75, Ekiml985, s Saim Sakaoğlu, Bayburtlu Zihnî, İstanbul l988, s.4 19 Mehmet Yardımcı, Halk Şiirinde Şairlere Maledilişlerin ve Tapşırma Benzerliklerinin Yarattığı Karışıklıklarla Cönklerden Kaynaklanan Yanılgılar, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.1, Malatya l987, s