İÇİNDEKİLER III. REFORM İHTİYACI..25

Transkript

1 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR...V GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ NİN YAPISI VE İŞLEYİŞİ I. AİHS YE EK 11 NOLU PROTOKOL ÖNCESİNDE DENETİM MEKANİZMASININ YAPISI VE KARAR VERME USULÜ Avrupa İnsan Hakları Komisyonu Avrupa İnsan Hakları Divanı Bakanlar Komitesi.15 II. AİHS YE EK 11 NOLU PROTOKOL ÖNCESİNDE DENETİM MEKANİZMASININ İŞLEYİŞİ Komisyon Aşaması 17 a. Devlet Başvurusu ve Bireysel Başvuru...17 b. Kabul Edilebilirlik İncelemesi. 18 c. Komisyon İncelemesi Divan Aşaması Bakanlar Komitesi Aşaması..22 III. REFORM İHTİYACI..25 IV. AİHS YE EK 11 NOLU PROTOKOL SONRASI DENETİM MEKANİZMASININ YAPISI VE KARAR VERME USULÜ Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Bakanlar Komitesi.32 I

2 V. AİHS YE EK 11 NOLU PROTOKOL SONRASI DENETİM MEKANİZMASININ İŞLEYİŞİ Mahkeme Aşaması 35 a. Devlet Başvurusu 35 b. Bireysel Başvuru..36 c. Kabul Edilebilirlik İncelemesi.38 aa. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi...39 bb. Altı Aylık Süre Koşulu..42 d. Davanın Esastan İncelemesi Bakanlar Komitesi Aşaması..46 İKİNCİ BÖLÜM AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARLARININ NİTELİKLERİ VE UYGULANMASI I. GENEL OLARAK II. AİHM KARARLARININ BAĞLAYICILIK ETKİSİ..50 III. TARAF DEVLETLERİN AİHM KARARLARINDAN KAYNAKLANAN YÜKÜMLÜLÜKLERİ İdari Bir İşlemle veya Yargı Kararlarıyla Sözleşme nin İhlali Sözleşme ye Aykırı Hukuk Normlarından Kaynaklanan İhlaller 63 IV. AİHM KARARLARININ UYGULANMASININ DENETLENMESİ VE KARARLARIN YERİNE GETİRİLMEMESİNDEN DOLAYI DEVLETLERİN SORUMLULUĞU. 66 II

3 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AİHS NİN TÜRK İÇ HUKUKUNA ETKİSİ VE AİHM KARARLARININ TÜRKİYE DE YERİNE GETİRİLMESİ I. AİHS NİN TÜRK HUKUKUNDAKİ YERİ Doktrinde İleri Sürülen Görüşler Yargı Kararlarına Göre 75 a. AYM Kararlarında...75 b. Yargıtay Kararlarında..78 c. Danıştay Kararlarında..79 II. AİHM KARARLARININ TÜRK HUKUKUNDA YERİNE GETİRİLMESİ Genel Olarak Yargılamanın Yenilenmesi.82 a. CMUK a Göre 82 b. HUMK a Göre 84 c. İdari Yargıya Göre..86 III. AİHS VE AİHM KARARLARINA UYUM AMACIYLA TÜRK HUKUKUNDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER Genel Olarak Yaşam Hakkı İşkence ve Küçük Düşürücü Muamele Yasağı Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hak Arama Özgürlüğü ve Adil Yargılanma Hakkı Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması Düşünce, Din, Vicdan ve İfade Özgürlüğü Toplantı, Dernek ve Sendika Kurma Özgürlüğü İnsan Haklarıyla İlgili Kuruluşlar a. TBMM İnsan Hakları İnceleme Komisyonu 105 b. İnsan Hakları Koodinatör Üst Kurulu.106 c. Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı.106 III

4 d. İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi e. İl ve İlçe Kurulları.107 IV. ÖRNEK OLAY: TÜRKİYE/ LOİZİDOU DAVASI Kararın Değerlendirilmesi Kararın Türkiye Tarafından Yerine Getirilmesi..110 SONUÇ KAYNAKÇA IV

5 KISALTMALAR AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi AİHD : Avrupa İnsan Hakları Divanı AK : Avrupa Konseyi BK : Bakanlar Komitesi TODAİE : Türkiye Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü AYM : Anayasa Mahkemesi CMUK : Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu HUMK : Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu TCK : Türk Ceza Kanunu TMK : Terörle Mücadele Kanunu İYUK : İdari Yargılama Usulü Kanunu AY : Anayasa DGM : Devlet Güvenlik Mahkemesi TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi BM : Birleşmiş Milletler V

6 I. GİRİŞ İnsan hakları, insanın doğuştan sahip olduğu, hiçbir şekilde devredilmeyene, vazgeçilmeyen hak ve özgürlükler olarak tanımlanmaktadır. Devletler tarafından insan hakları kavramının kabul edilmesi ancak 18. yüzyıl sonlarında olmuştur. İnsan haklarının tarihi gelişimini incelersek; Roma hukukunun egemen olduğu dönemlerde insanlar özgürler ve köleler olarak ikiye ayrılmaktaydı. Sadece Roma vatandaşları özgür ve hak sahibi iken, onların dışında savaşlarda esir düşen düşmanlar ve askerler köle statüsündeydi ve köle statüsündeki insanların hiçbir hakkı yoktu. 19. yüzyıla doğru başta Avrupa da ve Amerika da olmak üzere köleliği son verildi ve insan hakları kavramı uluslar arası alanda ortaya çıkmaya başladı. İnsan hakları açısından ilk resmi ve önemli belge, 1789 tarihli Fransız İnsan ve Vatandaşlı Bildirisi olarak ortaya çıkmıştır ve bu bildiriyle insanların doğuştan itibaren eşit ve özgür oldukları belirtilmiştir. Fransız İnsan ve Vatandaşlı Bildirisi nden hemen sonra 1791 de Amerikan Anayasası na Haklar Bildirisi adı altında bir bölüm eklenmiştir. Bu bildiride de şu anki AİHS nin düzenlemiş olduğu haklara çok benzer düzenlemeler yapılmıştır. İnsan haklarının günümüzdeki gibi önem kazanması İkinci Dünya Savaşı sonlarında olmuştur. İkinci Dünya Savaşı sırasında yaşanan ağır insan hakları ihlalleri sonunda 1948 yılında Birleşmiş Milletler tarafından İnsan Hakları Evrensel Bildirisi yayınlanmıştır. Bu bildirinin yayınlanmasının amacı, insan haklarına ve temel özgürlüklere saygı duyulmasını sağlamaktı. Bundan birkaç yıl sonra Avrupa Konseyi, çalışmalarında, sağlanmasına ve korunmasına önem vermeye başlamıştır yılında yürürlüğe giren Avrupa Konseyi statüsünün genel amacı, insan haklarının sağlanması, korunması ve geliştirilmesi olarak belirlenmiştir. İnsan haklarının ulusal, uluslar arası hatta uluslar üstü alanlarda önem kazanmasını sağlayan 1953 yılında yürürlüğe giren Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi olmuştur. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa Konseyi nin insan hakları çalışmaları bünyesinde meydana getirdikleri uluslar arası bir sözleşmedir ve soyut olarak uluslar arası alanda yer alan insan hakları kavramını somutlaştırmıştır. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, temel hak ve özgürlükleri sıralarken bir de bu hak ve özgürlüklerin korunması için denetim mekanizması oluşturmuştur.

7 AİHS nin denetim mekanizması olan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, devlet başvurusu ve bireysel başvuru yoluyla kişilerin ve devletlerin hak ve özgürlüklerini diğer devletlere karşı korumayı amaçlamıştır. Özellikle 1998 yılında 11 Nolu Protokolün kabul edilerek bireysel başvuru hakkının zorunlu hale gelmesiyle devletler açısından insan haklarının korunmasına daha fazla önem verilmeye başlanmıştır. Günümüzde Avrupa Konseyi ne üye olan bütün devletlerde, özellikle de konumuz açısından ele alırsak, Türk iç hukukunda Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nin etkileri önemli bir şekilde artmıştır. Türkiye bireysel başvuru hakkını tanıdığı 1987 yılından itibaren insan hakları ihlalleriyle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi nin gündeminde yer almaktadır. Son yıllarda Avrupa Birliği ne giriş süreci çerçevesinde insan haklarının da önem kazanmasıyla Türk iç hukukunda Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kararları doğrultusunda Uyum Yasaları adıyla birçok değişiklik yapılmıştır. Bütün bu gelişmeler bizim bu çalışmayı yapmamızda önemli etkenler olarak ortaya çıkmaktadır. 2

8 BİRİNCİ BÖLÜM AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİNİN YAPISI VE İŞLEYİŞİ İnsan hakları kavramı, çok eskilere dayanan bir kavramdır. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren insanlar insanca bir yaşam için mücadele etmişlerdir. İnsan hakları ya da diğer bir adıyla temel haklar ve özgürlükler, ilk başlarda dar kapsamlı bir konu olarak görülürken, dünyanın düzeni değiştikçe daha çok önem kazanmaya başlamıştır. İnsan hakları kavramı sadece anayasal bir kavram değil, aynı zamanda bir uluslar arası hukuk kavramıdır. İnsan haklarının sağlanmasının iki yönü vardır. Birinci yönü insan haklarının devlete karşı korunması, ikinci yönü ise insan haklarını sağlam bir temele oturtarak insan kişiliğinin geliştirilmesine çalışılmasıdır. 1 İnsan hakları açısından asıl önemli olan konu; onun sadece hukuk kurallarında kalmayıp uygulamaya da geçirilebilmesidir. İkinci Dünya Savaşı ndan önce, sadece ulusal bakımdan koruma altına alınan insan hakları, İkinci Dünya Savaşı sonrasında insan haklarında meydana gelen gelişmelerle birlikte uluslar arası alana taşınmıştır. Yirminci Yüzyılın belki de en önemli gelişmelerinden birisi, uluslar arası düzeye taşınan insan hakları kavramına bir de uluslar arası alanda koruma mekanizması oluşturmak olmuştur. Bu dönemde uluslar arası platformda insan hakları ile ilgili bir çok anlaşma ve sözleşme yapılmıştır. 2 Uluslar arası düzeyde insan hakları açısından en önemli metin, Avrupa Konseyi nin hazırlamış olduğu Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesidir. Avrupa Konseyi, Avrupa da kurulan ilk siyasal kuruluştur. 3 Avrupa Konseyi 1949 yılında kurulmuştur. Avrupa Konseyi nin Statüsü, 5 Mayıs 1949 da Londra da Belçika, Danimarka, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İsveç, İtalya, Lüksemburg ve 1 A. Feyyaz GÖLCÜKLÜ- A. Şeref GÖZÜBÜYÜK, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, Turhan Kitapevi, 3. Baskı, Ankara,2002, s.3 2, Vahit BIÇAK, Uluslar arası İnsan Hakları Normlarının Yorumu Olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Kararlarının Türk Hukukunun Gelişimine Katkısı, s. 1, ( ) 3 Osman DOĞRU- Atilla NALBANT, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi ve Türkiye, Karar Özetleri , İstanbul Barosu Yayınları, İstanbul, 2001, s.1 3

9 Norveç in oluşturduğu topluluk tarafından imzalanmış ve 3 Ağustos 1949 da da yürürlüğe girmiştir. 4 Türkiye, Avrupa Konseyi Statüsü nü 12 Aralık 1949 tarihinde onaylamıştır ve Konseye de üye olmuştur. 5 Avrupa Konseyi nin kuruluş amacı; Avrupa Devletleri nin ortak mirasını korumak ve geliştirmektir. Avrupa Devletleri nin en önemli konusu, insan haklarının tam anlamıyla tüm dünyada sağlanabilmesidir. Bunun için de Avrupa Konseyi nin gerçekleştirdiği ilk ve en önemli faaliyet, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ni kabul etmek olmuştur. AİHS, 4 Haziran 1950 tarihinde Avrupa Konseyi ne üye olan on devlet tarafından Roma da imzalanmıştır ve 3 Eylül 1953 de yürürlüğe girmiştir. 6 Türkiye açısından ise sözleşme hükümleri, 18 Mayıs 1954 tarihinde geçerlilik kazandı. Hakların kolektif uygulanmasını sağlamak için oluşturulan 1948 deki İnsan Hakları Evrensel Bildirisi, AİHS nin kaynağını oluşturmaktadır. 7 Bu sözleşmenin hazırlanmasının amacı, 1948 tarihindeki İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde yer alan hak ve özgürlüklerin sadece teoride kalmayıp pratikte de uygulanmasını sağlamaktı. 8 AİHS nin, incelendiğinde üç ana bölümden oluştuğu görülmektedir. Sözleşmenin ilk bölümü, haklar ve hürriyetleri kapsamaktadır. İkinci bölümünde Sözleşme nin kurduğu denetim mekanizmaları düzenlenmiştir. Son bölümde ise, beyan ve çekincelerin nasıl yapılacağı, sözleşmeye nasıl taraf olunacağı ve imza ve onay aşamalarının ne şekilde gerçekleşeceğine yer verilmiştir. 9 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin kendisini özel kılan ve diğer uluslar arası sözleşmelerden ayıran bazı özellikleri bulunmaktadır. Kısaca bunlara değinecek olursak; a. AİHS nin 1. maddesinden anlaşılacağı üzere sözleşmeyle tanınan haklar herkes için geçerlidir. AİHS, diğer sözleşmeler gibi hakların korunmasını 4 Safa REİSOĞLU, Uluslar arası Boyutlarıyla İnsan Hakları, Beta Basım A.Ş., İstanbul,2001, s REİSOĞLU,s Feyyaz GÖLCÜKLÜ, 11 Nolu Protokolden Sonra Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Yeni Türkiye Dergisi, TODAİE Yayınları, Yıl 4, Sayı 22, Ankara, Temmuz-Ağustos 1998, s Historical Background, ( ) 8 BIÇAK, Uluslar arası İnsan Hakları,s.1 9 Münci ÖZMEN, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Farklı Bakış Tarzlarıyla İnsan Hakları Uygulamaları, Emniyet Genel Müdürlüğü Basımevi, Ankara, 2000, s.114 4

10 sadece üye devletin vatandaşıyla sınırlamamıştır. Bu sebeple evrensel bir sözleşme olarak adlandırılabilir. 10 b. Sözleşme bireyi uluslar arası alanda hak sahibi yapmıştır. Birey sözleşmenin kendisine tanımış olduğu hakları ihlal eden devletlere karşı sözleşmenin denetim mekanizması olan AİHM ye başvuru hakkına sahiptir. 11 c. AİHS de hakların ve özgürlüklerin düzenlenmesiyle kalınmamış, hakların sınırları ve bu hakları korumak için kullanılacak olan denetim mekanizmasına da yer verilmiştir. d. Taraf devletler, sözleşmenin iç hukuka etkisi bakımından benimsedikleri sisteme bakılmaksızın, sözleşmede tanınan hakları güvence altına almak ve denetim mekanizmasının kararlarına uymak zorundadırlar. Yani, AİHS sadece uluslar arası nitelikte olmasına rağmen iç hukuku da etkiler niteliktedir. e. AİHS de düzenlenen hakların İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ndeki haklarla birçok yönden örtüştüğü görülmektedir. Fakat aralarındaki en önemli fark, AİHS nin hakları daha dar kapsamlı düzenlenmiş olmasıdır. 12 f. Sözleşmede düzenlenen haklar karşılıklılık koşulu ve vatandaşlık şartı aranmadan taraf devletlerce saygı gösterilmelidir. 13 Sözleşme, sadece insan hak ve özgürlüklerinin hayata geçirilmesini sağlamakla kalmayıp, sözleşmeye taraf ülkelerin bu haklara saygı göstermesini sağlamak amacıyla bir denetim sistemi öngörmüştür. Bu denetim sistemi, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi olarak adlandırılan bir mahkemenin kurulmasıyla gerçekleştirlmiştir. AİHS nin denetim organı olarak AİHM ni 11 Nolu Protokol öncesi ve sonrası olmak üzere iki döneme ayırarak ele almak gerekir. Her ne kadar şu an için 11 Nolu 10 Tekin AKILLIOĞLU, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve İç Hukukumuz, AÜSBF Dergisi, Cilt XLIV, No: 3-4, Ankara, 1989, s GÖLCÜKLÜ- GÖZÜBÜYÜK, 2002, s M. Semih GEMALMAZ, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, Beta Yayınları, 3. Baskı, İstanbul,2001, s GÖLCÜKLÜ- GÖZÜBÜYÜK, 2002, s.15 5

11 Protokol geçerli olsa da, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi bir bütün olarak değerlendirilmesi gerektiği için çalışmamızda öncelikle 11 Nolu Protokol öncesindeki sistem incelenecektir. AİHM kararlarında, hala daha önceki Mahkeme kararlarına atıfta bulunarak, onlardan içtihat olarak yararlanmaktadır. Yeni sistemin anlaşılabilmesi için eski sistemin bilinmesi gerekmektedir yılı itibariyle Sözleşmeyi onaylamış olan devletler ve onay tarihleri aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Avrupa Konseyi ne Üye Devletler AİHS yi Onay Tarihleri 1. Protokol Onay Tarihleri 4. Protokol Onay Tarihleri 6. Protokol Onay Tarihleri 7. Protokol Onay Tarihleri Arnavutluk 02/10/96 02/10/96 02/10/96 01/10/00 01/01/ Protokol Onay Tarihleri Andorra 22/01/96 01/02/96 01/07/03 Ermenistan 26/04/02 26/04/02 26/04/02 01/10/03 01/07/02 Avusturya 03/09/58 03/09/58 18/09/69 01/03/85 01/11/88 Azerbaycan 15/04/02 15/04/02 15/04/02 01/05/02 01/07/02 Belçika 14/06/55 14/06/55 21/09/70 01/01/99 01/10/03 Bosna Hersek 12/07/02 12/07/02 12/07/02 01/08/02 01/10/02 01/11/03 Bulgaristan 07/09/92 07/09/92 04/11/00 01/10/99 01/02/01 01/07/03 Hırvatistan 05/11/97 05/11/97 05/11/97 01/12/97 01/02/98 01/07/03 Kıbrıs 06/10/62 06/10/62 03/10/89 01/02/00 01/12/00 01/07/03 Çek Cumhuriyeti 01/01/93 01/01/93 01/01/93 01/01/93 01/01/93 Danimarka 03/09/53 18/05/54 02/05/68 01/03/85 01/11/88 01/07/03 Estonya 16/04/96 16/04/96 16/04/96 01/05/98 01/07/96 Finlandiya 10/05/90 10/05/90 10/05/90 01/06/90 01/08/90 Fransa 03/05/74 03/05/74 03/05/74 01/03/86 01/11/88 Gürcistan 20/05/99 07/06/02 13/04/00 01/05/00 01/07/00 01/09/03 Almanya 03/09/53 13/02/57 01/06/68 01/08/89 Yunanistan 28/11/74 28/11/74 01/10/98 01/11/88 Macaristan 05/11/92 05/11/92 05/11/92 01/12/92 01/02/93 01/11/03 İzlanda 03/09/53 18/05/54 02/05/68 01/06/87 01/11/88 İrlanda 03/09/53 18/05/54 29/10/68 01/07/94 01/11/01 01/07/03 İtalya 26/10/55 26/10/55 27/05/82 01/01/89 01/02/92 Letonya 27/06/97 27/06/97 27/06/97 01/06/99 01/09/97 Liechtenstein 08/09/82 14/11/95 01/12/90 01/07/03 6

12 Litvanya 20/06/95 24/05/96 20/06/95 01/08/99 01/09/95 Lüksemburg 03/09/53 18/05/54 02/05/68 01/03/85 01/07/89 Malta 23/01/67 23/01/67 05/06/02 01/04/91 01/04/03 01/07/03 Moldova 12/09/97 12/09/97 12/09/97 01/10/97 01/12/97 Hollanda 31/08/54 31/08/54 23/06/82 01/05/86 Norveç 03/09/53 18/05/54 02/05/68 01/11/88 01/01/89 Polonya 19/01/93 10/10/94 10/10/94 01/11/00 01/03/03 Portekiz 09/11/78 09/11/78 09/11/78 01/11/86 01/02/04 Romanya 20/06/94 20/06/94 20/06/94 01/07/94 01/09/94 01/08/03 Rusya 05/05/98 05/05/98 05/05/98 01/08/98 San Marino 22/03/89 22/03/89 22/03/89 01/04/89 01/06/89 01/08/03 Sırbistan Slovakya 01/01/93 01/01/93 01/01/93 01/01/93 01/01/93 Slovenya 28/06/94 28/06/94 28/06/94 01/07/94 01/09/94 İspanya 04/10/79 27/11/90 01/03/85 İsveç 03/09/53 18/05/54 02/05/68 01/03/85 01/11/88 01/08/03 İsviçre 28/11/74 01/11/87 01/11/88 01/07/03 Eski Yugoslavya 10/04/97 10/04/97 10/04/97 01/05/97 01/07/97 Cumhuriyeti Makedonya Türkiye 18/05/54 18/05/54 01/12/03 Ukrayna 11/09/97 11/09/97 11/09/97 01/05/00 01/12/97 01/07/03 İngiltere 03/09/53 18/05/54 01/06/99 01/02/04 I. AİHS YE EK 11 NOLU PROTOKOL ÖNCESİNDE DENETİM MEKANİZMASININ YAPISI VE KARAR VERME USULÜ 1950 yılında Roma da kabul edilen Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ne dayanarak 11 Nolu Protokol öncesinde belirlenen esaslara göre, sözleşmenin denetim sistemi iki aşamadan oluşmaktaydı. Bunlar; AİHK tarafından yapılan ön inceleme ve AİHD veya Bakanlar Komitesi tarafından yürütülen karar aşamasıydı. 14 Buna göre, denetim organları, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu, Avrupa İnsan Hakları Divanı ve Bakanlar Komitesi nden oluşuyordu. 14 İbrahim Ö. KABOĞLU, Özgürlükler Hukuku, İnsan Haklarının Hukuksal Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme, Bilim Dizisi, Afa Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2000, s.117 7

13 1. Avrupa İnsan Hakları Komisyonu AİHK, Sözleşme nin ön gördüğü hakları korumak için oluşturulan denetim mekanizmasının en önemli organıydı. Başvuruların ilk ulaştığı ve görüşülmeye başladığı yer Komisyon du. 15 Denetim mekanizmasının işleyişi Komisyon da başlıyordu. 16 Avrupa İnsan Hakları Komisyon u, sözleşmeyi kabul etmiş olan devletlerin sayısı kadar üyeden oluşmaktaydı. Bu üyeler genellikle hukukçular arasından seçilmekteydi. Komisyon üyelerinin seçimi; sözleşmeye taraf devletlerin Danışma Meclisindeki gruplarından gösterilen üç aday arasından, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından yapılmaktaydı. 17 Bakanlar Komitesi bu seçimi yapabilmek için üye tam sayısının salt çoğunluğunu sağlamak zorundaydı. Avrupa İnsan Hakları Komisyonu na seçilen üyeler altı yıl bu görevi yürütebilirlerdi. Süreleri biten Komisyon üyeleri tekrar seçilebilirlerdi. Komisyon üyelerinin yarısı her üç yılda bir yenilenirdi. Komisyon üyeleri Komisyonda bağımsız ve tarafsızlardı, kendi adlarına yer alırlardı. Vatandaşı oldukları devletin temsilcileri değillerdi. 18 Komisyon üyeleri, görevlerini ifa ederken bağımsızlıkları ve tarafsızlıklarını zarara uğratacak ve görevlerinin gerektirdikleriyle bağdaşmayacak faaliyetlerden kaçınmak zorundaydılar. 19 Üyelere, bağımsızlıklarını ve tarafsızlıklarını korumak için bazı ayrıcalıklar ve dokunulmazlıklar tanınmıştı. Bu dokunulmazlıklar da Avrupa Konseyinin İmtiyaz ve Muafiyetlerine Müteallik Umumi Anlaşmaya Ek İkinci Protokol de belirtilmişti. 20 Komisyon işlemlerinin yürütülmesi, Komisyon Başkanı ve Başkan Yardımcıları tarafından sağlanmaktaydı. Başkan ve başkan yardımcılarının seçimi Komisyon İç Tüzüğü ne uygun olarak yapılmaktaydı. Komisyon Başkanı, Komisyon 15 Nuri YAŞAR, İnsan Hakları Avrupa Sisteminde ve Türk Hukuku nda Eğitim Hakkı ve Özgürlüğü, Filiz Yayınevi, İstanbul, 2000, s Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, İnsan Hakları nın Korunması Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, s Sevtap YOKUŞ, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin Türkiye de Olağanüstü Hal Rejimine Etkisi, Beta Yayınları, 1. Baskı, İstanbul,1996, s Münci KAPANİ, İnsan Haklarının Uluslar arası Boyutları, Bilgi Yayınevi, 3. Baskı, Ankara, 1996, s Tekin AKILLIOĞLU, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtüzüğü, İmaj Yayıncılık, Ankara, 2002, s Feyyaz GÖLCÜKLÜ- A. Şeref GÖZÜBÜYÜK, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, Turhan Kitapevi, 1. Baskı, Ankara,1994, s.24 8

14 Genel Kurulu tarafından, kendi üyeleri arasından gizli oyla seçiliyordu ve Başkan ın görev süresi üç yıldı. Komisyon Başkan Yardımcılığı görevi de Daire Başkanlarına verilmişti. Komisyon Başkanı nın görevleri; Genel kurulun toplantılarında kurula başkanlık etmek, Komisyonu temsil etmek, Komisyona çalışmalarında yardımcı olmak ve Komisyon Sekreterliğini denetlemekti. 21 Komisyon Sekreterliği, Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği nin atadığı Komisyon Sekreteri tarafından yürütülürdü. Komisyon Sekreterinin atanması için Komisyon öneride bulunurdu. 22 Komisyon Sekreterliğinde sekreterden başka sekreter yardımcısı ve diğer görevliler de vardı. Fakat sekreteryanın yürüttüğü işlerden asıl sorumlu olan sekreterdi. Sekreterin görevleri; Komisyon üyelerinin görevlerini yerine getirmesine yardımcı olmak, Komisyonla ilgili yazışmaları yürütmek, Komisyon arşivini tutmak, Komisyon yayınlarını gerçekleştirmek, Komisyona yapılan başvurularla ilgili kütüğü tutmaktı. Sekreterya hizmetlerini yürüten görevliler tam zamanlı olarak çalışırlardı. Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ilk önceleri sadece genel kurul olarak toplanıp çalışıyordu. Fakat başvuruların artıp, iş yığılmalarının olması yüzünden sadece Genel Kurul olarak çalışması yetersiz kalınca, işlemlere hız kazandırmak için 1 Ocak 1990 tarihinde 8 Nolu Ek Protokol kabul edildi. 23 Kabul edilen bu protokolden sonra Komisyon çalışmaları, genel kurul, daire ve komitelerden oluşturulan bir sistem içinde yürütülmeye başlandı. 24 Genel kurul üyeleri, Komisyon üyelerinin tümüydü. Komisyonun normal çalışma düzeni genel kurul şeklindeydi. Komisyonun görevlerinden olan, devlet başvurularını inceleme ile bir başvurunun Divan önüne götürülmesine ve iç tüzüğün yapılmasına karar verme yetkisi sadece genel kurula aitti. Komisyonun bu tür görevleri dairelere verilemezdi Nolu Protokolden sonra oluşturulan dairelerin yapısı, Komisyon tarafından belirlenirdi. Komisyon iki daireden oluşmakta 26 ve her dairede en az yedi üye 21 GÖLCÜKLÜ- GÖZÜBÜYÜK ( 1994), s GÖLCÜKLÜ- GÖZÜBÜYÜK (2002), s Sait Vakkas GÖZLÜGÖL, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve İç Hukukumuza Etkisi, Yetkin Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 2002, s REİSOĞLU, s GÖLCÜKLÜ-GÖZÜBÜYÜK (1994),s Şeref ÜNAL, Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku,Yetkin Yayınları, Ankara, 1997, s.164 9

15 bulunmaktaydı. Üyelerin seçimi, Komisyon Başkanı nın seçiminden sonra yapılır ve üyeler, üç yıl için bu göreve seçilirlerdi. Yine aynı şekilde daireler de kendi üyeleri arasından bir başkan ve bir başkan yardımcısı seçerlerdi. Daire başkanları, on sekiz ay bu görevi yürütürler ve süresi biten daire başkanının yerine başkan yardımcısı başkanlık görevini ifa eder ve onun yerine yeni bir başkan yardımcısı seçilirdi. 27 Daireler, geçmiş içtihatlara dayanarak sorun çıkmadan çözümlenebilecek veya dava sırasında AİHS nin yorumlanmasında ve uygulanmasında sorun yaratmayacak bireysel başvuruları inceleyebilir. 28 Daire kararları da Komisyon kararları niteliğindedir. Komisyon, uygun gördüğü konuları, karara bağlaması için Daireye gönderebileceği gibi bir başvurunun Daireden geri alınmasına da karar verebilir. Komisyona, komite kurma yetkisi 1 Ocak 1990 tarihinde yürürlüğe giren 8 Nolu Protokolle verilmişti. 29 Komiteler üç üyeden oluşmaktaydı ve üç yıllık süre için kurulurlardı. Komitelerin kurulma nedeni, bireysel başvurular için iç hukuk yollarının tüketilmemesi ve altı aylık sürenin dolması gibi basit sebeplerden dolayı ret kararının verilmesi olayını çabuklaştırmaktı. 30 AİHK nın toplantı yeri Strasbourg du. Eğer gerekirse Komisyonun başka bir yerde toplanmasına da karar verilebilirdi ve gerektiğinde de üyelerinin bazılarını başka bir yere incelemeye gönderebilirdi. AİHK devamlı olarak çalışan bir organ değildi. Olağanüstü durumlar dışında yılda en az on altı hafta toplanırdı ve toplantılar genellikle iki hafta sürerdi. Bakanlar Komitesi, olağanüstü durumlarda da başkanın kararı ile toplanabilirdi. Ayrıca, üyelerin üçte biri de Komisyonun toplantıya çağırılmasını isteyebilirdi. Komisyona ulaşmış bulunan bütün başvurular gizli olarak incelenmekteydi. Sadece kabul edilebilirlik kararı ve dostça çözüme ilişkin kararlar kamuya açık olabilirdi. Eğer Komisyon tarafından farklı bir karar alınmazsa; başvuranın adı da 27 AKILLIOĞLU, Avrupa İnsan Hakları, s REİSOĞLU,s GÖZLÜGÖL,s ÜNAL, Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku, s

16 açıklanmazdı. Tarafların da görüşü alındıktan sonra Komisyon Sekreteri tarafından bir basın açıklaması yapılırdı. Komisyonda görüşmeler yapılıp oylamaya geçildiğinde, üyelerin hepsinin görüşlerini Başkana belirtmeleri gerekmekteydi. Görüşler, en yeni üyeden başlayarak en eski üyeye doğru belirtilirdi. Kabul edilebilirlik incelemesi aşamasında üyeler, çekimser oy kullanamazlardı. Eğer verilen oyların dağılımı eşit olursa başkanın verdiği oy doğrultusunda karar alınırdı. 31 Komisyonun normal çalışma düzeni, Genel kurul şeklindeydi. Genel kurul, üye sayısının çoğunluğu ile toplanırdı. Karar almak için de, üye sayısının çoğunluğu gerekmekteydi. Şikayetin reddedildiği durumlarda ve hakkında şikayette bulunulan devletin hükümetlerine bildirilmesi kararlarında, 7 kişilik çoğunluk karar için yeterli sayılmaktaydı. 32 Genel Kurul, Komisyona gelen bütün konularda karar verme yetkisine sahipti. Bununla birlikte, yeni sorunları kapsayan önemli olayları da incelemekteydi. Komisyon, davanın esasına ilişkin olarak devletleri bağlayıcı kararlar veremezdi. Sadece kendisine verilen yetkiler içerisinde, inceleme yetkisine sahipti. Esas hakkındaki kararı Divan ve Bakanlar Komitesi verebilirdi. 33 Daireler, AİHD nin daha önce vermiş olduğu kararlara dayanarak çözümlenebilecek olan veya AİHS nin yorumlanmasında ve uygulanmasında sorun çıkarmayacak olan bireysel başvuruları inceleyebilirdi. 34 Daireler, karar verirken, Genel kuruluna ait bulunan yetkileri kullanma hakkına sahiplerdi. Daire kararları da Komisyon kararları niteliğindeydi. Daireler de toplantılarını Komisyonun toplantı dönemlerinde yaparlardı. Fakat, eğer Daire başkanı gerekli görürse, herhangi bir zamanda Daireyi toplantıya çağırabilirdi. Daire toplantısına, kendisi hakkında şikayette bulunulan devletin Komisyondaki üyesi de katılabilirdi. Komiteler kabul edilebilirlik açısından inceleme yapabilirlerdi. Bu incelemenin sonunda başvuruyu reddedebilirler ya da kayıttan düşürülmesine karar verebilirlerdi. 31 GÖLCÜKLÜ- GÖZÜBÜYÜK (1994) s ÜNAL, Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku, s Şeref GÖZÜBÜYÜK, Yönetim Hukuku, Turhan Kitapevi, 13. Baskı, Ankara, 2000, s

17 Komiteler oybirliğiyle karar vermek zorundaydı. Oybirliğinin sağlanamadığı durumlarda, başvuru, Genel Kurul tarafından incelenirdi. Komite toplantıları da Komisyonun toplantı zamanlarında olurdu. Komite kararları da aynı Daire kararları gibi Komisyon kararı niteliğindeydi. 2. Avrupa İnsan Hakları Divanı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin kurmuş olduğu denetim mekanizmasında Komisyondan sonra ikinci yargı yeri Avrupa İnsan Hakları Divanıdı Nolu Protokolden önceki sisteme göre, Divan a doğrudan başvurup, dava açma olanağı yoktu. Başvuruların önce Komisyon un incelemesinden geçmesi gerekmekteydi. 36 Daha önce belirttiğimiz gibi Komisyon, AİHS ne taraf olan devletlerin sayısı kadar üyeden oluşmaktaydı. Buna karşın, Divan üyelerinin sayısı, Avrupa Konseyi ne üye devletlerin sayısı kadardı. Bu duruma bakılırsa Avrupa İnsan Hakları Divanı insan hakları açısından en geniş uluslar arası mahkemeydi. 37 AİHS ne taraf olmadığı halde Divan da üyesi bulunan ülkeler de vardı. Divan da bulunan yargıçlar, hükümetlerin gösterdikleri üç aday arasından seçilirlerdi. Hükümetlerin gösterdiği adaylardan, en az ikisinin kendi vatandaşı olması gerekirdi. Bu üyelerin seçimini, Bakanlar Komitesi değil, Danışma Meclisi, oy çokluğuyla yapmaktaydı. 38 Yargıçlar dokuz yıl için seçilirler ve süresi bitenlerin tekrar seçilme hakları vardı. Bir adayın yargıç olabilmesi için, yüksek hakimlerde bulunması gereken özelliklere sahip veya yetenekleriyle ün yapmış bir hukukçu olması gerekmekteydi. Divan üyeleri, adlarına seçildikleri ülkelerin temsilcisi değillerdi, kendi adlarına Divan da yer alırlardı. Yargıçlara baktıkları davalarda bağımsızlıklarını ve tarafsızlıklarını koruyabilmeleri için bazı ayrıcalıklar ve dokunulmazlıklar verilmişti. Bu ayrıcalıklar ve dokunulmazlıklar Avrupa Konseyinin İmtiyaz ve Muafiyetlerine 34 REİSOĞLU,s GÖLCÜKLÜ-GÖZÜBÜYÜK (2002), s GÖZÜBÜYÜK, Yönetim Hukuku, s GÖZLÜGÖL, s

18 Müteallik Umumi Anlaşmaya Ek 4. Protokol de belirtilmişti. Bu ayrıcalıklar Komisyon üyelerine verilen ayrıcalıklarla benzerlik göstermekteydi. 39 Divan ın üç çeşit görevi vardır: bunlar yargı, danışma ve düzenleme görevleriydi. Divan, yargı görevini yerine getirirken; Sözleşme den kaynaklanan uyuşmazlıkları karara bağlardı. Danışma görevini yerine getirirken; Sözleşme ve ek protokollerin yorumlanmasında karşılaşılan sorunlar hakkında görüş bildirirdi. Divan ın düzenleme görevi ise; kendi çalışma şeklini ve yöntemini kendisinin belirlemesiydi. 40 Divan, faaliyetlerini, Divan Başkanının gözetiminde yürütürdü. Divan Başkanı ve bir veya iki yardımcısı, üç yıl görevde kalmak üzere, Divan üyeleri arasından seçilirlerdi. Görev süresi sona eren başkan ve başkan yardımcıları tekrar seçilebilirlerdi. Başkan, Divan faaliyetlerini yürütür, oturumlara başkanlık eder, Avrupa Konseyi ve Divan arasındaki ilişkileri sağlar ve Divanı temsil ederdi. Divan Başkanı nın dışında Divanın işlerinin yürütülmesine yardım eden bir de Divan Yazı İşleri Müdürlüğü vardı. Divan Yazı İşleri Müdürü ve Müdür Yardımcısı, Divan Genel Kurulu tarafından seçilirlerdi ve görev süreleri yedi yıldı. Süresi dolan müdür ve müdür yardımcısı tekrar seçilebilirdi. Yazı İşleri Müdürü, Divan Başkanının direktifleri doğrultusunda, Divan ın görevlerinin yerine getirilmesine yardımcı olur, Divan arşivini ve Divana yapılan başvurularla ilgili kayıtları tutar, Divanla ilgili yazışmaları yürütür ve kararların hazırlanmasına yardım ederdi. 41 Divan, faaliyetlerini daire, Büyük Daire ve Genel Kurul olarak yürütürdü. Divanda normal çalışma usulü dairelerin çalışması şeklindeydi. Divan, inceleyeceği her dava için bir daire oluştururdu. Daireler dokuz yargıçtan oluşmaktaydı. Davaya taraf olan devletin yargıcı da dairenin doğal üyesi olarak yargılamaya katılırdı. Eğer davaya taraf olan devletin bir yargıcı yoksa, devletin görevlendireceği bir yargıç yargılamaya katılırdı. Dairenin diğer üyeleri ve yedekleri, başkanın oluşturduğu listeden seçilir. Daireye, Daire Başkanı ya da yardımcısı 38 YOKUŞ, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin, s GÖLCÜKLÜ-GÖZÜBÜYÜK (1994),s Şeref GÖZÜBÜYÜK, Avrupa İnsan Hakları Divanı, Amme İdaresi Dergisi, Cilt:22, Sayı:4, TODAİE, Aralık, 1989, s.7 41 AKILLIOĞLU, Avrupa İnsan Hakları, s

19 başkanlık ederdi. İkisinin de olmadığı durumlarda en kıdemli üye başkanlık yapma hakkına sahipti. İç tüzüğe göre, Daire, kökleşmiş içtihatlara göre çözümleyemediği ve karar vermek için AİHS nin ilgili maddelerini yorumlanmasında sıkıntıya düştüğü anda davayı Büyük Daireye gönderebilirdi. Büyük Daire, on dokuz yargıçtan oluşurdu. Büyük Dairenin üyelerinden bir kısmını Daire Başkanı, başkan yardımcısı veya yardımcıları ve davayı Büyük Daireye havale eden dairenin yargıçları oluştururdu, diğer üyeler ise kura ile belirlenirdi. Genel Kurul, Divan yargıçlarının tümünden oluşurdu. İstisna olarak, Büyük Daire, çok önemli sorunlar ortaya çıktığında ya da önemli içtihat değişikliklerinin olması gerektiği durumlarda davayı Genel Kurula gönderebilirdi. Genel Kurul, kendisine gönderilen davayı direkt karara bağlayabilirdi. Buna ek olarak, Genel Kurul, ortaya çıkan sorunu çözümleyecek olan olay hakkında karar aldıktan sonra, davayı karara bağlanması için tekrar Büyük Daireye gönderebilirdi. 42 Danışma kararı almak, Divan içtüzüğünü belirlemek, Divan Başkanı ve yardımcısı ile Divan Yazı İşleri Başkanı ve yardımcısını seçmek gibi görevler Genel Kurula aitti. Divan da aynı Komisyon gibi Strasbourg da toplanırdı. Fakat gerekli görüldüğü taktirde, herhangi bir Avrupa Konseyi üyesi olan ülkede toplantı yapabilirdi. Divan, normal olarak yılda on defa toplanırdı. Toplantılar her ayın son haftasında olurdu. Fakat, gerekli durumlarda üyelerin üçte birinin isteği üzerine toplantıya çağrılabilirdi. Divanının karar verme usulü iç tüzüğe göre belirlenirdi. Divan kararları kesindir ve hakkında karar verilen devlet tarafından uyulması zorunluydu. Divan hem Sözleşmenin çiğnenip çiğnenmediği kararını verir hem de hakkında karar verilen devleti tazminata mahkum edebilirdi ve bu konuda tam yetkiye sahipti. 42 GÖLCÜKLÜ-GÖZÜBÜYÜK (1994),s.30 14

20 Divan, inceleyeceği her dava için bir daire oluştururdu. Daireler, dokuz yargıçtan oluşmaktaydı. Dairenin oturumlarına Daire başkanı veya başkan yardımcısı ya da onlar yoksa en kıdemli üye başkanlık ederdi. Eğer sayıda bir eksiklik olursa, bu yedek üyelerle tamamlanırdı. Her daireye dört yedek üye seçilirdi. Karar alma mekanizmasında yedek üyelerin duruşmaya katılma hakkı olduğu halde oy kullanma hakları yoktu. Dairelerin gerekli gördüğünde karar almaları için başvuruları gönderdikleri Büyük Daire, on dokuz yargıçtan oluşmaktaydı ve toplantı yeter sayısı da on dokuzdu. Genel Kurul, yargıçların tümünden oluşmaktaydı. Büyük Dairenin istisnai durumlarda gönderdikleri davaları karara bağlarlardı. Genel Kurulun toplanabilmesi için yargıç sayısının üçte ikisi gerekmekteydi. Toplantı için yeterli sayıya ulaşılamadığı durumlarda, toplantı Başkan tarafından ertelenirdi. 3. Bakanlar Komitesi Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin oluşturduğu denetim mekanizmasının üçüncü ayağı Bakanlar Komitesi ydi. Bakanlar Komitesi, AİHK ve AİHD gibi AİHS nin oluşturduğu bir organ değildi. Bakanlar Komitesi, Avrupa Konseyi nin hükümetler arası organıydı. 43 Bakanlar Komitesi, Avrupa Konseyine üye olan devletlerin Dışişleri Bakanlarından oluşurdu. Bu bakımdan Komite siyasal bir organdı. Bu komiteyi kurumsallaştıran belge Avrupa Konseyi Statüsü ydü. 44 Komitenin yapısı da Avrupa Konseyi statüsüne göre belirlenmişti. Bakanlar Komitesi Avrupa Konseyi nin organları arasında karar mekanizması içerisindeki en yetkili organydı. 45 Her ne kadar siyasi bir kimliği olsa da Bakanlar Komitesi nin bir de yargı görevi vardı. Bakanlar Komitesi, denetim mekanizmasının, Divanla birlikte iki karar organından biriydi. 46 Bakanlar Komitesine Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin verdiği üç görev vardı. Bu görevler; Avrupa İnsan Hakları Komisyonun üyelerini seçmek, Sözleşmenin ihlal edilip edilmediği konusunu inceleyerek kararlar almak, aldığı bu kararları 43 KAPANİ, s GEMALMAZ, s GÖZLÜGÖL,s

21 uygulamak ve Divan tarafından verilmiş olan kararların uygulanıp uygulanmadığını takip etmekti. Çalışma şekilleri içtüzüğe göre belirlenmiştir. Bakanlar Komitesi önemli konuları görüşmek üzere yılda iki kez toplanırdı. Bu toplantılar dışında, üyeler görevlerini Avrupa Konseyinde bulunan daimi temsilcilerden oluşan Delegeler Komitesinde yerine getirirlerdi. Delegeler Komitesi sık sık gizli olarak toplantı yapardı. Bakanlar Komitesi nin bir karar alabilmesi için üye sayısının üçte ikisinin oyu gerekliydi. Bakanlar Komitesi nin aldığı kararlar Komisyon un verdiği karar doğrultusunda olmak zorundaydı. II. AİHS YE EK 11 NOLU PROTOKOL ÖNCESİNDE DENETİM MEKANİZMASININ İŞLEYİŞİ Sözleşme nin denetim sisteminin işleyebilmesi için ilk önce davacı tarafın Komisyon a başvurması gerekmekteydi. Komisyon a başvuru iki şekilde olabilirdi. Bunlardan birincisi Sözleşme nin 24. maddesinde belirtilen devlet başvurusu, ikincisi ise, 25. maddesinde belirtilen bireysel başvuruydu. Sözleşme ye taraf olan bir devlet, başka bir devlet aleyhine Sözleşme den doğan yükümlülükleri ihlal ettiği gerekçesiyle Komisyon a başvuruda bulunabilirdi. Buna devlet başvurusu denirdi. Bu başvuruyu yapabilmek için devletlerin Komisyon un yargı yetkisini kabul etmesi gerekli değildi. Aynı zamanda gerçek ve tüzel kişiler, hükümet dışı örgütler ve birey toplulukları Sözleşme de tanınan hakları çiğneyen devlet aleyhine Komisyon a başvuruda bulunabilmekteydi. Buna da bireysel başvuru denmekteydi. Bireysel başvurunun en önemli şartı, aleyhinde başvuru yapılan devletin bireysel başvuru hakkında Komisyon un yetkisini tanımasıydı YAŞAR, s Mustafa YILDIZ, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yargısı, Alfa Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 1998,s.12 16

22 1. Komisyon Aşaması Bireysel başvuru ya da devlet başvurularının denetim mekanizması içinde işlerlik kazanacağı ilk yer Komisyon du. Komisyon a işlerlik kazandıran devlet başvurusu ve bireysel başvuruydu. a. Devlet Başvurusu ve Bireysel Başvuru Daha önce belirttiğimiz gibi sözleşmeye taraf olan her devlet, diğer bir taraf devletin sözleşmeyi ihlal ettiği iddiası ile Komisyon a başvuruda bulunabilirdi. 48 Devlet başvurusu hakkı sözleşmeye taraf olan bütün devletlere karşılıklı olarak tanınmıştı. 49 İhlalin bulunduğuna inanan devletin, bu başvuruyu yaparken ihlalin bizzat kendisini ya da vatandaşını ilgilendirmesi gerekmemekteydi. Yani bu devlet, ihlalden kendisi zarar görmese de sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklere zarar verdiği için diğer sözleşmeci devleti şikayet edebilirdi. Bundan önceki uluslar arası hukuk kurallarında devletler sadece kendi haklarını korumak için hareket ederlerdi. Fakat Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi uluslar arası platforma yeni bir anlayış getirmişti. AİHS ne uyarak devletler, ortak kamu düzenini korumaya çalışmışlardı. Bu yüzden de sözleşmeci bir devletin ihlali bulunan diğer bir sözleşmeci devleti Komisyon a şikayet etmesi bir görev haline gelmişti. 50 Bu bağlamda devlet başvurusu diplomatik koruma olarak adlandırılmıştı. 51 Komisyona başvuruda bulunan ya da hakkında başvuruda bulunulan devletin sözleşmeyi onaylamış olması ve sözleşmenin yürürlüğe girmiş olması şikayetin yapılması için yeterli sayılmıştır. Yani, devletlerin bu şekilde bir başvuru yapabilmesi için Komisyon un yargı yetkisini kabul etmesi gerekmemekteydi. 52 Denetim mekanizmasının ilk ayağı olan Komisyonu harekete geçiren diğer bir başvuru türü, daha önce de belirttiğimiz gibi bireysel başvuru hakkıydı. Bir gerçek kişinin, kişi topluluğunun ya da hükümet dışı kuruluşların sözleşmeye taraf olan bir 48 GÖZLÜGÖL, s KAPANİ, s GÖZÜBÜYÜK, Yönetim Hukuku, s GÖZLÜGÖL, s Atıl TÜRKAY, İnsan Haklarının Uluslar arası Korunması ve Avrupa Konseyi,Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslar arası İlişkiler Ana Bilim Dalı, Ankara, 1994, s.38 17

23 devleti, sözleşmeyi ihlal etmesinden dolayı AİHM ne şikayet etmesine bireysel başvuru denirdi. Sözleşmenin, uluslar arası hukuka getirdiği önemli bir yenilik bireye sözleşme ile güvence altına alınmış olan hak ve özgürlüklerini çiğneyen devleti Komisyon a şikayet edebilme hakkını tanımasıydı. 53 Fakat bu başvurunun yapılabilmesi için, öncelikle ilgili devletin bireysel başvuru yolunu tanımış olması gerekmekteydi. 54 Bu hakkı tanıdığını belirten devletler daha sonra bu hakkın kullanılmasına engel olmamayı da taahhüt etmişlerdi. Üye ülkeler genellikle Komisyon un yetkisini iki ya da üç yıllık sürelerle sınırlandırmışlardı. Bireysel başvuru hakkında geniş bilgi 11. Protokol sonrasında yeni sistemiyle ele alınacaktır. b. Kabul Edilebilirlik İncelemesi Komisyon un kendisine gelen başvurular üzerinde yapacağı ilk inceleme kabul edilebilirlik incelemesiydi. Daha sonra değineceğimiz kabul edilebilirlik koşullarından birine uymayan başvuru hemen reddedilirdi. Bu yolla Komisyon önüne gelen başvuruların hemen hemen %90 ı ilk aşamada reddedilmekteydi. İlk incelemenin konusu olan kabul edilebilirlik koşulları Sözleşmenin 26. ve 27. maddelerinde belirtilmişti. 55 Hem devlet başvurusunda hem de bireysel başvurularda geçerli olan kabul edilebilirlik koşulları: a- İç hukuk yollarının tüketilmiş olması ve b- Altı aylık sürenin geçirilmemiş olmasıdır. Ayrıca sadece bireysel başvuru için dikkate alınacak kabul edilebilirlik koşulları da bulunmaktaydı. Bunlar da 27. maddede belirtilmişti: 53 Şeref GÖZÜBÜYÜK, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Bireysel Başvuru Hakkı, İnsan Hakları Yıllığı, Cilt:9, TODAİE Yayınları, 1987, s Edip ÇELİK, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu na Bireysel Başvuru ve Çekinceler, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni, Sayı:1-2, Yıl:10, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Münasebetler Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını, 1990, s.52, A. H. ROBERTSON, J.G. MERRILLS, Human Rights In The World, Manchester University Press, Manchester, s ÜNAL, Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku, s

24 a- Başvuru dilekçesinin imzalı olması ve kime ait olduğunun bilinmesi, b- Başvuruda bulunulan konunun daha önce esas açısından Komisyon da ve diğer uluslararası kurumlarda ele alınmamış olması gerekmekteydi. c- Başvuru, Sözleşmede güvence altına alınan haklara ilişkin olmalıydı. d- Başvurunun açıkça temelsiz olmaması ve başvuru hakkının kötüye kullanılmaması gerekmekteydi. Burada kısaca belirttiğimiz kabul edilebilirlik koşulları aşağıda 11 Nolu protokol sonrası denetim mekanizması kısmında ayrıntılı bir biçimde incelenecektir. c. Komisyon un İncelemesi Komisyon kişi bakımından yetkisi, sadece Sözleşmeyi imzalayan devletlerin vatandaşları ile sınırlı değildi, aynı zamanda ilgili devletlerin geçici olarak da olsa sınırları içinde olan kişileri de kapsamaktaydı. Komisyon zaman bakımından devletin Sözleşmeyi kabul etmesinden sonraki işlemleri için yetkili olduğu gibi, konu bakımından da Sözleşme ve Ek Protokollerde belirtilmiş olan hak ve özgürlükler için yetkiliydi. 56 Komisyon ilk önce başvuruyu kabul edilebilirlik şartları açısından inceleyerek, kabul edilemez bulduğu başvuruyu reddetmekteydi. Bu karara karşı başka bir yere başvurma olanağı yoktu. Bu şekilde reddedilen bir başvurunun tekrar Komisyon a yapılabilmesi için yeni bilgi ve olaylar içermesi gerekmektedir. Kabul edilemezlik kararı verildiği zaman başvuru kesin olarak sonuçlandırılmış olurdu. Yapılan incelemeler sonucunda iç hukuk yolarının tüketildiğinin ve başvurunun altı aylık süre içerisinde yapıldığının tespit edildiği durumlarda Komisyon kabul kararı verir. Kabul kararından sonra dostça çözüm girişimlerine başlanırdı. Uluslar arası ilişkilerde öncelikli olan ve normal yol olarak kabul edilen, devletlerin dava konusunu önce kendi içlerinde çözmeye çalışmalarıydı. Dostça çözüm yolunun 56 YOKUŞ, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin, s.19 19

25 esas incelemeden önce sağlanmaya çalışılmasının sebebi buydu. 57 Dostça çözüm sağlanamadığı durumlarda ise Komisyon esas hakkındaki raporunu hazırlardı. 58 Komisyon incelemesinin herhangi bir aşamasında başvurunun kabul edilmesini engelleyen bir durumla karşılaşırsa kabul kararını geri alabilirdi. Bunu üçte iki çoğunlukla yapmak zorundadır. Kabul kararının geri çekileceği durumlar belirtilmişti. Bunlar: a. başvuran kişi başvurusunu takip etmiyorsa, b. sorun herhangi bir yolla çözüme kavuşturulmuşsa, c. başvurunun incelenmesi için geçerli ve makul bir neden kalmamışsa. Kabul edilebilirlik kararı verildikten sonra esas yönünden incelemeye geçilirdi. İhlale yol açtığı söylenen olaylar saptandıktan sonra Komisyon sorunu taraflar arasında dostça çözüm sağlayarak halletmeye çalışırdı. Bu amaçla dostça çözüm için taraflar arasında arabuluculuk yapardı. Anlaşmazlığın dostça çözümlenmesine eğilimli olan taraflar arasında toplantılar yapılması Komisyon tarafından sağlanırdı. Davanın bu şekilde bir çözüme kavuştuğu durumlarda genellikle ihlali yapan taraf başvurucunun zararını tazmin etmeyi kabul etmekteydi, ya da ihlale neden olan işlemleri ortadan kaldırmaktaydı. Başvuru dostça çözümle sonuçlandığı zaman Komisyon, meydana gelen olayları ve dostça çözüm için izlenen yolu içeren bir rapor hazırlardı. Bu raporu taraflara, Bakanlar Komitesi ne ve yayınlanması için de Avrupa Konseyi Genel Sekreterliği ne gönderirdi. 59 Taraflar arasında dostça bir çözüme ulaşılmadığı durumlarda Komisyon başvurunun konusu hakkında bir rapor hazırlardı. Bu raporda olaylar ve tarafların görüşü de yer alırdı. Ayrıca yakınılan devletin Sözleşme ye aykırı davranıp davranmadığı hakkında Komisyon görüşü de belirtilmekteydi. Komisyon tarafından oylanan raporda her üyenin oy hakkı vardı. 57 Feyyaz GÖLCÜKLÜ, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nde Barışçı Yoldan Çözüm, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: XLI, Ocak- Aralık 1986, No: 1-4, s

26 Raporun verilmesini takip eden üç ay içerisinde taraflar isterlerse davayı Avrupa İnsan Hakları Divanı na götürebilirdi. Ancak bunun için de ilgili devletin Divan ın zorunlu yargı yetkisini kabul etmiş olması gerekirdi. Rapor, üç ay içinde Divan a götürülmediği taktirde Bakanlar Komitesi tarafından karara bağlanırdı. 2. Divan Aşaması Hakkında başvuruda bulunulan devlet, eğer Divan ın zorunlu yargı yetkisini kabul etmişse, Komisyon un dostça çözümle sonuçlandıramadığı dava, Komisyon, başvuruyu yapan kişinin vatandaşı olduğu devlet, başvurucu devlet, hakkında şikayette bulunulan devlet ya da Komisyon aracılığıyla Komisyon a şikayette bulunan kişiler tarafından Divan a götürülebilirdi. Divan önünde görülecek olan davanın konusu ve hangi sınırlar içerisinde yargılanacağı Komisyon tarafından gönderilmiş olan kabul edilebilirlik kararına göre belirlenmekteydi. Kabul edilebilirlik kararı dışında kalmış olan hiçbir uyuşmazlık Divan a götürülüp yargılanması istenemezdi. 60 Divan, çekişmeli (yüzyüze) olarak kamuya açık bir yargılama yapmaktaydı yılında Divan içtüzüğünde yapılan bir değişiklikle ihlalden zarar gören bireye davaya katılma ve çıkarlarını koruma hakkı verilmişti. 61 Divan yargılamasını duruşma şeklinde yapardı. Duruşmadan sonra yargıçlar Sözleşmeye aykırı bir durum olup olmadığına karar vermek için gizli olarak toplanırdı. Divan duruşma yaptıktan sonra davanın esası hakkında yani, Sözleşmenin çiğnenip çiğnenmediğine karar verirdi. Eğer davalı devleti suçlu bulursa davacının zararlarını tazmin için tazminata hükmedebilirdi. Bu karar oy çokluğu ile alınırdı. Azınlıkta kalan üyelerin görüşleri de karara eklenirdi. Alınan karar duruşmada herkesin önünde Başkan ya da Başkan yardımcısı tarafından açıklanırdı ve bu karar kesindi. Davanın sonuçlandırılmasını sağlayan Divan kararları şunlardı: 58 GÖZÜBÜYÜK, Yönetim Hukuku,s REİSOĞLU,s GÖZÜBÜYÜK, Amme İdaresi Dergisi, s GÖLCÜKLÜ- GÖZÜBÜYÜK (1994), s

27 a. AİHS nin davalı devlet tarafından ihlal edilip edilmediğinin karara bağlanması, b. İhlalin kabulü karşısında tazminata hükmedilmesi ya da tazminat talebinin reddedilmesi ve c. Dostça çözümle ya da davacının davadan vazgeçmesiyle davanın düşürülmesiydi. 62 Divan kararları kesindi ve itiraz için başka hiçbir yere başvurulamazdı. Divan kararları kesin olmasına karşın taraflar kararın yorumlanması ve yargılamanın yenilenmesini isteme hakkına sahiplerdi. Kararın yorumlanması ve yargılamanın yenilenmesi için gerekli olan şartlar Divan İçtüzüğünün 56. ve 57. maddelerinde belirtilmişti. Davanın tarafları kararın açıklanmasından sonra üç yıl içerisinde kararın yorumlanmasını isteyebilirdi. Yargılamaya konu olan devletlerin ya da Komisyon un yargılamanın yenilenmesini isteme hakları bulunmaktaydı. Sadece bireysel başvuruda bulunanlar yargılamanın yenilenmesini isteyemezdi. Dava ile ilgili yeni bir konu öğrenildiğinde yargılamanın yenilenmesi talebinde bulunulabilir ve başvuru olayın öğrenilmesinden itibaren altı içinde yapılması gerekirdi. Sözleşmeci devletler Divan kararlarına uymayı taahhüt etmişlerdi. Divan kararlarını yerine getirmek sözleşmeci devletler için bir yükümlülüktü. Divan kararlarını yerine getirecek devlet, kararı yerine getirme yol ve yöntemini seçmekte serbestti Bakanlar Komitesi Aşaması Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin 32. maddesine göre Komisyon un hazırladığı rapor, üç ay içerisinde Divan a gitmezse bu rapor hakkındaki karar verme yetkisi Bakanlar Komitesi ne ait olurdu. Bakanlar Komitesi Komisyon raporunu inceler ve insan haklarına aykırı bir durum olup olmadığına karar verirdi. Bakanlar Komitesi 62 GÖLCÜKLÜ- GÖZÜBÜYÜK (1994), s Kadir YILDIRIM, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi İle Divan Kararlarının Hukuksal Niteliği Ve Taraf Devletlerde Uygulanması, Kazancı Yayınları, İstanbul, 1997, s.11 22

28 genellikle komisyon raporu doğrultusunda karar alırdı. 64 Bu konuda Bakanlar Komitesi nin üçte iki çoğunlukla karar vermesi gerekirdi. 65 Bakanlar Komitesi ndeki görüşmelere Komisyon un ve bireyin katılma ve görüşlerini açıklama hakkı yoktu. Bakanlar Komitesi nin ilgili devletin insan haklarını çiğnediği yolunda karar alması durumunda, gerekli önlemleri alması için ilgili devlete belirli bir süre tanırdı. İlgili devletin verilen süre içinde gerekli önlemleri almaması durumunda, Bakanlar Komitesi yapılması gerekenleri saptar ve Komisyon raporunun yayınlanmasına karar verirdi. Bu bahsettiğimiz görevler Bakanlar Komitesi nin yargılama ile ilgili görevleriydi. Bu görevleri esnasında Bakanlar Komitesi karar alma organı olarak görev yapar. Ayrıca Bakanlar Komitesi nin bir de denetleme görevi vardı. Bakanlar Komitesi kendi verdiği kararların ve Divan ın verdiği kararların taraf devletlerce uygulanıp uygulanmadığını denetlerdi. Bakanlar Komitesi nin denetleme görevi 11 Nolu Protokol ile değişime uğramadığı için, bu konu 11 Nolu Protokol sonrasıyla ilgili kısımda ayrıntılı olarak ele alınacaktır. 64 GÖZÜBÜYÜK, Yönetim Hukuku,s ROBERTSON, MERRILLS, s

29 11 Nolu Protokol Öncesinde Denetim Mekanizmasının İşleyişi Bireysel Başvuru ya da Devlet Başvurusu Avrupa İnsan Hakları Komisyonu Kabul Edilebilirlik İncelemesi Kabul Edilemezlik Kararı Davanın Sonu Kabul Edilebilirlik Kararı Olayların İncelenmesi Dostça Çözümün Sağlanmaya Çalışılması Dostça Çözüm Davanın Sonu Dostça Çözümün Sağlanamaması Komisyonun İhlal Olup Olmadığı Hakkındaki Görüşlerini İçeren Raporunu Bakanlar Komitesine Göndermesi Dava Üç Ay İçerisinde Komisyon ya da İlgililerden Biri Tarafından Divan a Götürülebilir. Davanın Mahkemeye Götürülmemesi Durumunda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Duruşma- Karar Bakanlar Komitesi nin İhlale İlişkin Kararının Yayınlanması Davanın Sona Ermesi Bakanlar Komitesince Kararın Uygulanmasının Denetlenmesi Davanın Sona Ermesi Bakanlar Komitesince Kararın Uygulanmasının Denetlenmesi 24

30 III. REFORM İHTİYACI Yukarıda açıklandığı gibi, AİHS nin denetim mekanizması 11 Nolu Protokol ün kabulüne kadar Komisyon ve Divan dan oluşmaktaydı. Ancak başvuru sayısındaki artış ve Komisyon üyeliğinin artması nedeniyle, Sözleşme de yer alan hak ve özgürlüklerin korunması için denetim mekanizmasında yeniden yapılandırmaya gidilmesi gerekmiştir. Yeni bir mahkeme kuran Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin 11 Nolu Protokolü, Avrupa Konsey i Viyana Zirvesi nden sonra 11 Mayıs 1994 tarihinde imzaya açılmıştır. Protokolün yürürlüğe giriş tarihi- bütün üyelerin onaylaması ile- 1 Kasım 1998 olarak belirlenmiştir. 66 Hazırlanan bu protokolle, yürürlükteki ikili denetim sistemi yerine tek mahkemeden oluşan sürekli denetim sistemi getirilmiştir. Yeni kurulan mahkemenin yargı yetkisi, tam bir yargı yetkisidir yılından bu yana Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesini en fazla değiştiren protokol 11 Nolu Protokol olmuştur. Yapılan bu değişiklikle hakların niteliğinde bir değişiklik olmamasına karşın, denetim mekanizması baştan sona değişmiştir Nolu Protokolün hazırlanmasını gerektiren sebepler; Avrupa Konseyine üye devletlerin sayısının artması ve Komisyona yapılan başvuruların fazlalaşması sonucunda yetersiz kalan denetim sisteminin etkinleştirilmesini sağlamak, bireysel başvuruların incelenmesini hızlandırmak ve inceleme sırasındaki maliyeti en aza indirmek, bireysel başvuruların etkinliğini artırmak için zorunlu hale getirmekti Nolu Protokolden önce var olan denetim organlarının arasındaki etkileşim fazlasıyla karışık bir yapıya sahipti. Bu üç organın karar verebilmesi için çok fazla aşama gerekiyordu. Bu da hem zaman kaybına hem de fazla masrafa yol açıyordu. Sözleşmenin kapsamında da yer alan makul sürede yargılanma hakkı da bir bakıma ihlal edilmiş oluyordu A Permanent Court Of Human Rights, ( ) 67 Karen REİD, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ne Bireysel Başvuru Hakkı, İnsan Hakları Sözleşmesi Rehberi, Birinci Kitap, Çev: Bahar Öcal DÜZGÖREN, Avesta Basın Yayın, 1. Baskı, İstanbul,2002, s Hacı Ali ÖZHAN, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinde Neler Değişti?, ( ), s.3 69 Ömer ANAYURT, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi İle Kurulu Denetim Mekanizmasını Yeniden Yapılandıran 11 Nolu Protokol, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, Cilt: 21, Sayı:202, s Ayhan DÖNER, İnsan Haklarının Uluslar arası Alanda Korunması ve Avrupa Sistemi, Seçkin Yayınevi, Ankara, 2003, s