Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı

Transkript

1 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı The Right of Individual Application Against Violation of Rights During Capture and Detention Arş. Gör. Köroğlu KAYA 1 Özet Herkesin hukuki güvenlik içerisinde yaşadığı, devletin eylem ve işlemlerinin hukuk kurallarına bağlı ve mezkûr kuralların denetiminde bulunduğu sistemi anlatan hukuk devleti 2 idealinin; temel hak ve özgürlüklerin tanınması, korunması ve böylece yaşatılmasıyla sağlanabileceği yadsınamaz bir gerçektir. 3 Temel hak ve özgürlükleri kamu gücü tarafından ihlal edilen herkese Anayasa Mahkemesine başvurma imkânı tanıyan bireysel başvuru hakkı 2010 yılı itibariyle hukuk sistemimize kazandırılmıştır. Temel hak ve özgürlükler bağlamında birçok ihlali meydana getirme potansiyeli taşıyan yakalama ve gözaltı tedbirleriyle ilgili Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) tarafından Türkiye aleyhine verilmiş onlarca ihlal kararı bulunmaktadır. AİHM e giden başvuruları azaltmak gerekçesiyle kabul edilen bireysel başvuru hakkı çerçevesinde, yakalama ve gözaltı tedbirlerinin uygulanması sırasında Anayasa da güvence altına alınan, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) ve Ek Protokoller kapsamındaki hakları ihlal edilen herkes ihlalin giderilmesi için Anayasa Mahkemesine bireysel başvuruda bulunabilecektir. Bu çalışmada yaşam hakkı ile özgürlük ve güvenlik hakkını ihlal edebilecek yakalama ve gözaltı uygulamaları AİHM kararları ışığında ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: Devletin sorumluluğu, kamu görevlisine rücu, insan hakları, kusur, kararların icrası. Abstract It is an undeniable fact that the ideal of constitutional state describing, where everyone living in the legal security, the acts and transactions of the system are subject to the rule of law and under the control of the aforementioned rules can be only achieved by the recognition and protection and thus maintaining of fundemental rights and freedoms. The right of individual petition which recognize the opportunity to everyone whose fundemental rights and freedoms have been violated by a public force to apply the constitutional court is accepted in our legal system by the year of There are dozens of violation decisions given by the European Court of Human Rights against Turkey related to measures of capture and detention which have potential to led the occurance of violations in context of fundemental rights and freedoms. Within the framework of the right of individual petition that is accepted on the grounds to reduce the applications to the European Court of Human Rights, everyone whose rights are violated during implementation of arrest and detention measures may individually apply to the Constitutional Court to remedy the violation. In this study, implementations of capture and detention measures which may violate the right to life, the right to liberty and security are discussed in the light of the decisions of the European Court of Human Rights. Keywords: Responsibility of the State, recourse to the public officials, human rights, fault, execution of judgements. 1 Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza ve Ceza Muhakemesi Anabilim Dalı 2 Özbudun, Ergun; Türk Anayasa Hukuku, 12. Baskı, Ankara, Yetkin Yayınları, 2011, s Gören, Zafer; Anayasa Şikâyeti: Külfetsiz, Masrafsız ve Sonuçsuz?, Prof.Dr. Ergun Özbudun a Armağan, Cilt 2, 2008, s.293; Sabuncu, Yavuz/ Arnwine, Selin Esen; Türkiye İçin Anayasa Şikâyeti Modeli Türkiye de Bireysel Başvuru Yolu, Anayasa Yargısı Dergisi, Nisan, 2004, s.229. akademikteklif Sayı 1, Temmuz 2013, ss ISSN:

2 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı I. GİRİŞ İnsanın var olduğu yerde menfaat çatışmalarının ve buna bağlı olarak hukuka aykırılıkların ortaya çıkması kaçınılmazdır. Suç kapsamında değerlendirilen fiiller aynı zamanda insanların en temel haklarını ihlal eden fiillerdir. Modern hukuk sistemlerinde devlet, bu türden hak ihlallerini önlemek, suç olgusunu asgariye indirmek böylece hukuki güvenliği sağlamak ve bireylerin refah ve huzur içinde yaşamalarını temin etmekle yükümlüdür. 1 Devlet suçlulukla mücadele ederken hukuki bir sınırı olacak mıdır sorusu oldukça hayati bir önemi haizdir. Zira devletin suçla mücadele politikası doğrudan temel hak ve özgürlükleri ilgilendiren bir konudur. Devlet suçla ve suçluyla mücadeleyi dilediği şekilde ve yoğunlukta gerçekleştiremez. Zira iş öyle bir yere gelir ki suçla mücadele, suçtan daha fazla sıkıntı verecek kritik bir noktaya ulaşabilir. İnsanlık tarihi bunun acı örnekleriyle doludur. Bu sebeple, suçlulukla mücadelede dozun iyi ayarlanması hakkaniyetin ve adaletin bir gereğidir. Zira hukuk devleti, suç ve suçlulukla insan hakları ihlallerine yol açmadan mücadele eden, maddi gerçeğe bu türden hak ihlallerine sebebiyet vermeden ulaşabilen devlettir. 2 Hukuk devleti ilkesinin hayata geçirilmesi ve insan haklarının daha etkin bir şekilde korunması bağlamında özel bir önemi haiz olan bireysel başvuru hakkı, 7 Mayıs 2010 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisinde kabul edilip, 13 Mayıs 2010 tarihli halkoylamasından geçtikten sonra yürürlüğe giren 5982 sayılı Anayasa Değişikliği Hakkında Kanun ile kabul edilmiştir. Anılan 5982 sayılı Yasa nın 18. maddesiyle Anayasa nın 148. maddesi değiştirilmiş ve Anayasa Mahkemesinin görevleri arasına pek çok Avrupa ve Latin Amerika ülkesinde olduğu gibi bireysel başvuruların karara bağlanması da eklenmiştir. 3 1 Özboyacı, Alper; Ceza Muhakemesi Hukukunda Delil Yasakları, Ankara, Kazancı Hukuk Yayınevi, 2008, s Öztürk, Bahri; Yeni Yargıtay Kararları Işığında Delil Yasakları, Ankara, AÜSBF. İnsan Hakları Merkezi Yayınları, 1995, s.3 3 Oder, Bertil Emrah; Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuruda (Anayasa Şikayeti) Etkin ve Etkili Kullanım Sorunları, Bireysel Başvuru Anayasa Şikayeti, HUKAB Yayınları, 2011, Ankara, s.89; Atasoy, Hakan/ Çağatay, Mustafa/ Kılınç Bahadır; Bireysel Başvuru, Türkiye Adalet Akademisi, 2012, s.8-9; Ural, Sami Sezai; Bireysel Başvurunun Anayasa Mahkemesi ve Diğer Yüksek Mahkemeler Arasındaki İlişkiye Etkisi, Hukuk akademikteklif 123

3 Arş. Gör. Köroğlu KAYA 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun un, yürürlük başlıklı 76/1.a maddesine göre, bireysel başvuruya ilişkin 45. ve 51. maddeler 23 Eylül 2012 tarihinde yürürlüğe girecektir. Bireysel başvuru mekanizmasıyla insan hak ve ihlallerinin önemli bir oranda azalması beklenmektedir. Yakalama ve gözaltı tedbirleri, özü itibariyle ve özgürlük hakkını kısıtlaması cihetiyle temel hak ve özgürlüklerle yakın bir ilişki içerisindedir. Zira yakalama koşullarının gerçekleşmiş olması doğal olarak zor kullanma yetkisini de doğurur. Ancak kullanılan gücün yakalamanın amacına uygun düşmeyecek bir şekilde aşırı olması durumunda orantısız güç kullanımı, ortaya çıkan neticeye ve verilen zarara göre anayasal hakların ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin ilgili maddelerinin ihlaline sebebiyet verebilir. 4 Kuşkusuz kullanılan gücün orantısız olup olmadığı, amacını aşıp aşmadığı her somut olayın özelliklerine ve koşullarına göre değerlendirilmesi gereken hususlardır. Aynı şekilde, gözaltına alınmasına karar verilen kişinin gözaltındayken maruz kaldığı muamele veya uğradığı akıbet çeşitli insan hakları ihlallerine yol açabilir. Yakalama, ceza muhakemesinin sağlıklı bir şekilde yürütülmesi için suç şüphesi altında olan kişilerin özgürlüklerinin, bir hâkim kararı olmaksızın kısıtlanmasıdır. 5 Gözaltına almayı ve tutuklamayı mümkün kılmak için başvurulan bir koruma tedbiri olan yakalama, ancak zorunlu hallerde başvurulması gereken geçici nitelikte bir tedbirdir. 6 Ceza Muhakemesi Kanunu nda ayrı bir koruma tedbiri olarak düzenlenen gözaltı, kolluk tarafından yakalanan veya suçüstü yakalanıp kolluğa teslim edilen kişinin savcı tarafından bırakılmaması Biliminin Güncel Sorunları III. Uluslararası Kongre Bildiri Kitabı, Cilt 1, Samsun, Ekim 2012, s.784; Özcan, Hüseyin; Etkin Bir İç Hukuk Yolu Olarak Bireysel Başvuru Yolu, Hukuk Biliminin Güncel Sorunları III. Uluslararası Kongre Bildiri Kitabı, Editörler: Erdal Abdulhakimoğulları, Mübariz Yolçiyev, Yalçın Şahinkaya, Cilt 1, Ekim 2012, Samsun, s.593; Özbey, Özcan; Türk Hukukunda Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı, Ankara, Adalet Yayınevi, 2012, s Cengiz, Serkan; Demirağ, Fahrettin; Ergül, Teoman; McBride, Jeremy; Tezcan, Durmuş; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Ceza Yargılaması Kurum ve Kavramları, Ankara, Şen Matbaa, 2008, s Centel, Nur/ Zafer, Hamide; Ceza Muhakemesi Hukuku, İstanbul, Beta Yayınları, Kasım 2010, s ; Toroslu, Nevzat/ Feyzioğlu, Metin; Ceza Muhakemesi Hukuku, Ankara, Savaş Yayınevi, Eylül 2009, s.235; Kunter, Nurullah; Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, Beta Yayınları, 9. Baskı, İstanbul, 1989, s.655; Kunter, Nurullah / Yenisey, Feridun / Nuhoğlu, Ayşe; Muhakeme Hukuku Dalı Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, Beta Yayınları, 14. Baskı, 2006, İstanbul, s ; İpekçioğlu, Pervin Aksoy; Yakalama ve Gözaltına Alma Koruma Tedbirleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Özel Sayı, Cilt:9, 2007, s Kunter/ Yenisey/ Nuhoğlu, a.g.e., s.815; Centel/ Zafer, a.g.e., s ; Toroslu/ Feyzioğlu, a.g.e., s.235; İpekçioğlu, a.g.m., s akademikteklif

4 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı durumunda başvurulan tedbir türüdür. 7 Kişinin gözaltına alınmasına karar verilebilmesi için, bu tedbirin soruşturma yönünden zorunlu olması ve kişinin bir suç işlediğini düşündürebilecek emarelerin varlığı 8 gereklidir. Yakalama ve gözaltı arasında yakın bir ilişki olmasına karşın gözaltı, yakalamadan farklı olarak Cumhuriyet Savcısı tarafından verilen ayrı bir karar ile yapılan bir işlem olarak düzenlemiştir. 9 Yakalama ve gözaltı sırasında birçok insan hakkı ihlali meydana gelebilmektedir. Yakalama sırasında orantısız güç kullanılması, gözaltında ölüm, intihar veya kaybolma, gözaltındayken işkence veya insanlık dışı muameleye maruz kalma ihlale sebebiyet veren uygulamalardır. İhlalin ortadan kaldırılması ve haksızlığın giderilmesi için öngörülen bütün kanun yolları tüketildiği halde ihlalin varlığı devam ediyorsa kişiler bireysel başvuru yoluyla Anayasa Mahkemesinden ihlalin giderilmesini talep edebilirler. Bu makalede, yakalama ve gözaltı tedbirlerinin uygulanması esnasında doğabilecek insan hakları ihlalleri ve bu ihlallere karşı bireysel başvuru yoluna gidildiğinde Anayasa Mahkemesinin verebileceği kararlar AİHM in konuyla ilgili kararları ışığında ve AİHS te tanzim edilen yaşam hakkı ile özgürlük ve güvenlik hakkı çerçevesinde ele alınacaktır. AİHM e yapılan başvuru sayısını azaltmak gayesiyle getirilen bireysel başvuru mekanizmasının etkili bir şekilde uygulanabilmesi açısından AİHM kararlarını incelemenin faydalı olacağı kanaatindeyiz. 2. Ceza Muhakemesi Hukuku Bakımından Yakalama ve Gözaltı Ceza muhakemesinde yargılamanın yapılabilmesi, şüpheli veya sanığın hazır bulunmasının sağlanması, delillerin karartılmasının önlenmesi veya verilecek olan hükmün yerine getirilebilmesi için bazı tedbirlerin alınması gerekebilir. 10 Ceza Muhakemesi Kanunu ceza muhakemesinin gecikmeksizin ve sağlıklı bir şekilde yapılabilmesi sağlayan, geçici olma ve araç olma özelliği taşıyan tedbirleri koruma tedbirleri olarak tanzim etmiştir. Ceza Muhakemesi Kanunu nda düzenlenen koruma tedbirlerinden birisi olan yakalama kısaca, ceza muhakemesinin maddi gerçeğe ulaşma amacının gerçekleşmesi, kamu düzeni ve güvenliği için denetim altına alınması gereken veya suç işlediği yönünde 7 Centel, Zafer; a.g.e., s ; Toroslu-Feyzioğlu; a.g.e., s sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu, m.91/2 9 Kunter/ Yenisey/ Nuhoğlu, a.g.e., s Centel/ Zafer, a.g.e., s akademikteklif 125

5 Arş. Gör. Köroğlu KAYA kuvvetli iz, eser, emare veya delil bulunan kişinin özgürlüğünün gözaltına alınmadan önce muvakkaten ve fiilen ortadan kaldırılması şeklinde tanımlanabilir. 11 Kişi özgürlüğünü hâkim kararı olmaksızın sınırlayan yakalama tedbirine ancak zorunlu hallerde başvurulabilir. Bundan sebeple yakalamanın şartları Anayasa da ve kanunlarda ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. 12 Anayasa nın 19. maddesinin 3. fıkrasında, yakalamanın ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabileceği belirtilmiştir. CMK. m. 90/1 e göre ise yakalama, suçüstü halinde ve ayrıca tutuklama kararının verilmesini veya yakalama emri düzenlenmesini gerektiren ve gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir. Yakalamanın müzekkereli (CMK m. 90) ve müzekkeresiz (CMK m. 98) olmak üzere iki türü bulunmaktadır. Herhangi bir emre dayanmaksızın ve bir şekle tabi olmaksızın kişinin hareket özgürlüğünün ortadan kaldırılması şeklinde cereyan eden yakalama müzekkeresiz yakalamadır ve kural olarak herkes tarafından yapılabilir. 13 Herkes tarafından yapılabilen müzekkeresiz yakalama için suçüstü halinin bulunması, 14 failin kaçma tehlikesinin bulunması ile kimliğinin hemen belirlenememesi 15 ve şikâyete tabi suçlar bakımından şikâyetin bulunması gerekmektedir. 16 Soruşturma evresinde çağrı üzerine gelmeyen veya çağrı yapılamayan şüpheli hakkında cumhuriyet savcısının istemi üzerine sulh ceza hâkimi tarafından tanzim edilen yakalama emriyle (CMK m.98/1) yetkili kişiler tarafından gerçekleştirilen yakalama ise müzekkereli yakalamadır. Gecikmede tehlike bulunması, cumhuriyet savcısına veya ilgili amire ulaşılamaması durumlarında ise yakalama emri olmaksızın yetkili kişiler tarafından yakalama işlemi gerçekleştirilir ve durum cumhuriyet savcısına bildirilir. 17 Kovuşturma evresinde ise mahkeme, sanığın hazır bulunmasına ve zorla veya yakalama emriyle getirilmesine her zaman karar verebilmektedir (CMK m.199). Hâkim veya mahkeme tarafından düzenlenen yakalama emri üzerine soruşturma veya kovuşturma 11 Öztürk, Bahri/ Tezcan, Durmuş/ Erdem, Mustafa Ruhan; Ceza Muhakemesi Hukuku, Seçkin Yayıncılık, 4.Baskı, Ekim 2012, s.424; Ayrıca bkz. Yakalama, Gözaltına Alma Ve İfade Alma Yönetmeliği, m İpekçioğlu, a.g.m., s İpekçioğlu, a.g.m., s ; Centel/ Zafer, a.g.e., s Şencan, Gonca; Ceza Muhakemesinde Yakalama ve Gözaltına Alma, Anakara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2009, s Şencan, a.g.t., s Centel/ Zafer, a.g.e., s Şencan, a.g.t., s akademikteklif

6 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı aşamasında yakalanan kişi en geç yirmi dört saat içerisinde yetkili bir hâkim veya mahkeme önüne çıkarılmalıdır. Yetkili bir hâkim veya mahkeme önüne çıkarılması mümkün olmayan hallerde aynı sürede sulh ceza hâkimi önüne çıkarılması gerekmektedir (CMK m.94). Yakalanan kişinin susma hakkı, müdafiden yararlanma hakkı, yakınlarına haber verme hakkı ve hakkındaki isnadı öğrenme hakkı gibi yasal ve Anayasal hakları bulunmaktadır. 18 İsnadın öğrenilmesi savunma hakkının temelini oluşturur ve yakalanma sebeplerinin yakalanan kişiye izah edilmesini ifade eder. 19 Yakalama tedbiri iki şekilde sona erebilir. Yakalanan kişi cumhuriyet savcısı tarafından ya serbest bırakılır veya gözaltına alınır. Dolayısıyla gözaltı, yakalama tedbirini sona erdiren bir hukuki işlemdir. 20 Gözaltı ise, kanunun verdiği yetkiye dayanılarak kişinin hakkındaki işlemlerin tamamlanması amacıyla, yetkili hâkim önüne çıkarılmasına veya serbest bırakılmasına kadar ki kanuni süre içinde sağlığına zarar vermeyecek şekilde özgürlüğünün geçici olarak kısıtlanıp alıkonulmasını ifade eder (CMK m.91, YGİY m.4). Gözaltı tedbirine başvurulabilmesi için, gözaltına almanın soruşturma açısından zorunluluk arz etmesi gerekmektedir. Gözaltının soruşturma yönünden zorunlu olması, gözaltı tedbirinin uygulanmaması durumunda soruşturmanın hiç yapılamayacak veya yapılsa dahi maddi gerçeğe ulaşılamayacak olmasını ifade eder. 21 Bunun yanı sıra kişinin bir suç işlediğini düşündürebilecek emarelerin bulunması da kişinin gözaltına alınmasına sebep olabilir. 22 Kişinin bir suçu işlediğini düşündürebilecek emarelerin bulunması, işlendiği iddia edilen suçu genel hatlarıyla ortaya koyabilecek delillerin bulunması anlamına gelmektedir. 23 Gözaltı tedbiri için öngörülen yasal ve Anayasal süre dolduğunda kişi derhal serbest bırakılmalıdır. 3. Yaşam Hakkı Bakımından Yakalama ve Gözaltı İnsan haklarının temelini oluşturan ve varlık sebebi olan yaşam hakkı, 18 Anayasa m.19/4, CMK m.90/4, Yakalama, Gözaltı ve İfade Alma Yönetmeliği m.6/4. 19 Er, Deniz Erol; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında Hukukumuzda Sanık Hakları, Turhan Kitapevi, Ankara, 2002, s ; İpekçioğlu, a.g.m., s İpekçioğlu, a.g.m., s Öztürk/ Tezcan/ Erdem; a.g.e., s Şencan, a.g.t., s Öztürk/ Tezcan / Erdem; a.g.e., s.539. akademikteklif 127

7 Arş. Gör. Köroğlu KAYA gerek ulusal gerekse uluslar arası düzenlemelerle koruma altına alınmıştır. 24 Kişilerin hak ve özgürlüklerini kullanabilmesi, yaşamını sürdürebilmesine bağlı olduğu için yaşam hakkının diğer hak ve özgürlüklerin ön şartı olduğu söylenebilir. Bütün hak ve özgürlüklerin varlık sebebi olan, kutsal addedilen 25 ve hakların sert çekirdeğini oluşturan yaşam hakkı, 26 AİHS ve sair metinlerde 27 dokunulmaz haklar arasında düzenlenmiş ve koruma altına alınmıştır. İnsan hakları içinde değer sıralaması bakımından ilk ve en temel hak olan yaşama hakkı, kamusal makamlar tarafından öldürülememe ve yaşama yönelik tehlike ve risklere karşı yine kamusal otoriteler tarafından korunma hakkını içerir. 28 Anayasamızın 15/2, 17/1 ve 38/9 maddeleriyle AİHS nin 2. maddesi yaşam hakkının dokunulmaz olduğunu düzenlemiş olmakla birlikte istisnalarını da hüküm altına almıştır. Yakalama veya gözaltı sırasında kişinin yaşam hakkına yönelebilecek her türlü hukuka aykırı uygulamanın önlenmesi, devletin yaşam hakkı bakımından borçlu olduğu dikkatin, özenin ve aynı zamanda yükümlülüğün bir ifadesidir. Yaşam hakkının ihlali sonucunu doğuran kamu gücü eylem ve işlemleri bireysel başvuru konusu olabilecektir. Böylece yaşam hakkına yönelik kanun yollarında giderilemeyen ihlallerin bireysel başvuru mekanizmasıyla giderilmesi gündeme gelecektir. Devlet, yakalanan ve gözaltında bulunan kişilerin yaşamlarına yönelik her türlü tehdidi bertaraf edecek makul önlemleri almak zorundadır. Yakalanan ve gözaltında bulunan kişilerin hayat haklarının kendilerine, üçüncü kişilere, topluma ve devlete karşı korunması yine devletin sorumluluğundadır. 29 Devlet kişiyi yakalamaya çalışırken bile belirli ölçüler dâhilinde hareket etmek zorundadır. Aksi takdirde yaşam hakkı gibi en temel bir hakkın dahi basit bir yakalama işleminde ihlal edilme riski mevcuttur. AİHM e intikal eden bir olayda, güvenlik güçlerinin kişiyi gözaltına almak isterken orantısız güç kullanması neticesin- 24 Çiftçioğlu, Cengiz Topel; Yaşama Hakkı, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı:103, 2012, s Tezcan, Durmuş/ Erdem, Mustafa Ruhan/ Sancaktar, Oğuz; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, TC Adalet Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2004, s Çavuşoğlu, Naz; İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Avrupa Topluluk Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler Üzerine, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İnsan Hakları Merkezi Yayınları, 1994, s.8-10; Ergül, Ergin; Anayasa Mahkemesine ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Bireysel Başvuru ve Uygulaması, Ankara, Yargı Yayınevi, 2012, s İnsan Hakları Evrensel Bildirisi/ Madde 3: Yaşam, özgürlük ve kişi güvenliği herkesin hakkıdır. ; Maddi ve Siyasi Haklara İlişkin Uluslar arası Sözleşme/ Madde 2: Her insanın doğuştan gelen yaşama hakkı vardır. Bu hak yasalarla korunacaktır. Hiç kimsenin yaşamı keyfi olarak elinden alınamaz. 28 Çiftçioğlu, a.g.m., s Çiftçioğlu, a.g.m., s akademikteklif

8 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı de gözaltına alınmak istenen kişinin ölümüyle gerçekleşen bir operasyon, 2. madde anlamında yaşama hakkının ihlaliyle neticelenmiştir. Yakalanmak istenen şahsın öldürülmesi olayında, gece yarısı ev araması uygulaması kapsamında, şahsın kapısına gelen özel tim dışarıdan ateş ederek şahsın ölümüne sebep olmuştur. Polisler, evden kendilerine ateş edildiği, evde iki adet silah bulunduğu iddiasını ileri sürmüşlerse de iddialarını tutanakla ispat edememişlerdir. Özellikle Avrupa İnsan Hakları Komisyonu (AİHK), kadın ve çocukların bulun duğu bir yerleşim biriminde, görünmeyen bir hedefe doğru otomatik silahlarla atış yapılmasını, orantısız bir güç kullanımı şeklinde değerlendirmiş ve sonuç olarak kullanılan gücün yaşam hakkını ihlal ettiğine karar verilmiştir. 30 Yaşam hakkı bakımından, devletin pozitif ve negatif olmak üzere iki tür yükümlülüğü bulunmaktadır. 31 Pozitif yükümlülük, yakalama ve gözaltı sırasında devletin yaşam hakkını korumaya yönelik önleyici her türlü tedbiri almasını gerektirirken; negatif yükümlülük, devletin Sözleşmede sayılan meşru durumlar dışında kişinin hayatına son verememesi anlamına gelir. 32 Geniş manada tedbir, bir kişinin yaşamına yönelik gerçek ve kaçınılmaz bir tehlike varsa devletin bu kişiyi korumasını; alınan bütün tedbirlere rağmen yakalamaya çalışırken veya gözaltındayken kişi ölmüşse, devletin olaya ilişkin etkin, etkili, hızlı ve kapsamlı bir soruşturma yapmasını gerektirmektedir. Aksi halde, yaşam hakkına ilişkin 2. maddenin ihlal edildiği kabul edilmektedir. 33 Yaşam hakkı bakımından özellikle yakalama esnasında kişilerin hayatlarını kaybetmelerine yol açacak uygulamalardan, gözaltında gerçekleşen ölüm, intihar veya kaybolma olaylarından ve yine gözaltında gerçekleşen işkence ve kötü muamele sebebiyle devlet sorumlu tutulabilmektedir. AİHM e göre, görevleri gözaltında bulunan kişileri korumak, denetlemek ve intihar etmelerini önlemek 30 Gül Türkiye Davası, 14 Aralık 2000, Başvuru Numarası: 22676/93. Bkz. Law/hof.nsf/e4ca7ef017f8c045c f5/9d5135a58cd8ce11c12569b6003a6aa5?OpenDocument, Erişim Tarihi: ; Başak, Cengiz; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Gözaltında İnsan Hakları İhlalleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 51, Sayı: 4, 2012, s Kocabaş, Sadık; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi nin Taraf Devletlere Yüklediği Pozitif Yükümlülükler, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Isparta, 2009, s.17-21; Tezcan, Durmuş/ Erdem, Mustafa Ruhan/ Sancaktar, Oğuz/ Önok, Rıfat Murat; İnsan Hakları El Kitabı, Ankara, 2010, s Turabi, Selami; Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Rehberi, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2013, s Çiçekli, Bülent; Eryılmaz, M.Bedri; Yılmaz, Ömer; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Türkiye Kararlarının Analizi ( ), Uluslar arası Hukuk ve Politika, 2007, Cilt: 3, No: 9, s.40; Turabi, a.g.e., s.46; Tezcan/ Erdem/ Sancaktar/ Önok; a.g.e., s.159. akademikteklif 129

9 Arş. Gör. Köroğlu KAYA olan yetkili makamların, gözaltındaki bir kişinin intihar etme riskini bildikleri veya bilmeleri gerektiğinde, bu tehlikeyi bertaraf edebilecek önlemleri yetkileri dâhilinde almış olmaları gerekir. 34 Gözaltında bulunan kişiler son derece hassas bir konumdadır ve yetkili makamlar onları korumakla görevlidir. Bu bağlamda, örneğin sağlıklı olarak gözaltına alınan bir kişinin serbest bırakıldığında yaralı olduğu anlaşılırsa, bu yaralarla ilgili makul bir açıklama yapmak Devletin sorumluluğundadır. 35 Yetkili makamların bir kişinin gözaltındayken karşılaştığı muameleyle ilgili hesap verme zorunluluğu, özellikle ilgili kişinin hayatını kaybettiği dolayısıyla yaşam hakkının ihlal edildiği durumlarda çok daha büyük bir önem kazanır. 36 Türkiye ile ilgili bir davada, sağlıklı bir durumda yani herhangi bir hastalığı veya yarası bulunmayan bir şahıs gözaltında ölmüştür. Yapılan incelemede, ayaklardaki yara, morluk, şişlik ve göğüs kemiğindeki kırıklar için Devlet tarafından makul bir açıklama yapılamamıştır. Mahkeme, şahsın emniyet müdürlüğünde bulunduğu sırada kalbinin durması suretiyle gerçekleşen ölümünü açıklayamamış olmasından dolayı devletin sorumlu olduğu sonucuna varmış, başka bir ifadeyle yaşam hakkının ihlal edildiğine karar vermiştir. 37 Bununla birlikte yakalandıktan ve gözaltına alındıktan sonra kaybolan ve yaklaşık dört buçuk yıl kendisinden haber alınamayan oğlunun yaşam hakkının ihlali iddiasıyla yapılan başvuruda Mahkeme, kişinin gözaltındayken veya daha sonraki bir aşamada yetkililer tarafından öldürüldüğü sonucuna varmak için makul şüphenin ötesinde somut herhangi bir delil bulunamadığından ve gösterilen delillerin anılan iddiaya yeterli dayanak teşkil etmediğinden bahisle yaşam hakkının ihlal edilmediğine karar vermiştir. 38 Mahkeme, birçok davada delilleri değerlendirirken makul şüphenin ötesinde bir ispat ölçütünü uygulamıştır. 39 Benzer başka bir olayda AİHM, davanın koşullarının gözaltına alınan kişilerin öldüğü karinesine yol açtığını belirterek davalı Devletin yaşam hak- 34 Tanrıbilir Türkiye Davası, 16 Kasım 2000, Başvuru No: 21422/ Selmouni Fransa Davası, 28 Haziran 1999, Başvuru No: 25803/94, p Dutertre, Gilles; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarından Örnekler, Ankara, Avrupa Konseyi Yayınları, Eylül, 2007, s Salman Türkiye Davası, 27 Haziran 2000, Başvuru No: 21986/ Arslan, Mustafa; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türk Hukukunda Kişinin Özgürlük ve Güvenlik Hakkı, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Denizli, 2006, s.77; Kurt Türkiye Davası, 25 Mayıs 1998, Başvuru No: 15/1997/799/ İrlanda Birleşik Krallık Davası, 18 Ocak 1978, Başvuru No: 5310/71, p akademikteklif

10 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı kının ihlali bakımından sorumlu tutulması gerektiği kanaatine varmıştır. Söz konusu olayda, yakalanıp gözaltına alınan kişilerden altı buçuk yıl boyunca haber alınamamıştır. Kişilerin devlet yetkilileri tarafından bir gözaltı merkezine götürüldüğü tespit edilmiştir. Mahkeme, gözaltına almanın inkâr edilmesinin ve bu kadar uzun bir süre boyunca kişilerin nerede olduklarına dair herhangi bir bilginin verilmemiş olmasının, bunların ölmüş veya öldürülmüş oldukları yönündeki düşünceyi güçlendirdiğine, dolayısıyla kişilerin gözaltı süresinden sonra öldüklerinin varsayılabileceğine ve bu sebeple davalı Devletin sorumlu tutulabileceğine karar vermiştir. 40 Gözaltına alındıktan sonra kaybolan, gerek içeride gerekse serbest bırakıldıktan sonra dışarıda ölü bulunan kişilerin akıbeti hakkında ikna edici bir açıklama yapma mecburiyeti, 41 aynı zamanda etkili soruşturma yapma yükümlülüğünün de bir gereğidir. 42 Gözaltında yaşanan ölüm olayları Türkiye nin başını ziyadesiyle ağrıtmış bir husustur. AİHM gözaltında gerçekleşen ölüm olaylarıyla ilgili yeterli ve etkili bir soruşturma yürütülmediği gerekçesiyle Türkiye aleyhine birçok kez ihlal kararı vermiştir. 43 İhlal kararlarının verilmesinde kişinin son olarak güvenlik güçlerinin elindeyken görülmesi ve bir daha kendisinden haber alınamaması yeterli görülmüştür. 44 Örneğin, bir çatışma sırasında yaralı ele geçirilen bir kişinin kaybolmasıyla ilgili, çatışma esnasında kaçtığının söylenmesi Devleti sorumluluktan kurtarmaya yetmemiştir. 45 Mahkeme, somut olayın koşullarına göre, davalı Devletin yakalanan kişiye ne olduğuyla ilgili inandırıcı, makul 46 bir açıklamada bulunamadığını belirtmiştir. Ayrıca Mahkemeye göre, şahsın kaybolmasından sonraki soruşturma hızlı, etkili ve yeterli olmadığından 2. madde ihlal edilmiştir Çiçek Türkiye Davası, 27 Şubat 2001, Başvuru No: 25704/94, p ; Arslan, a.g.t., s Süheyla Aydın Türkiye Davası, 24 Mayıs 2005, Başvuru No: 25660/94. Bu davada, maktul Necati Aydın a eşlik eden polislerin kimliklerinin bildirilmemesi, serbest bırakıldığına dair belgenin sunulamaması karşısında Mahkeme, kişinin salıverildiği iddiasının ispatlanamadığı sonucuna varmıştır. Dolayısıyla kişi gözaltında kalmaya devam etmiştir. Bu durumda, söz konusu şahsın devlet görevlilerinin elindeyken nasıl öldürüldüğünü açıklama yükümlülüğü devlettedir. Bu hususta ikna edici bir açıklama yapamadığı için de Devlet, kişinin ölümünden sorumlu tutulmuştur. 42 Başak, a.g.m., s Arslan, a.g.t., s Çiftçioğlu, a.g.m., s Turabi, a.g.e., s Tanış ve Diğerleri Türkiye Davası, 2 Ağustos 2005, Başvuru No: 65899/ Taş Türkiye Davası, 14 Kasım 2000, Başvuru No: 24396/94. akademikteklif 131

11 Arş. Gör. Köroğlu KAYA 4. Özgürlük ve Güvenlik Hakkı Bakımından Yakalama ve Gözaltı Kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkının ihlal edilmemesi, hukuk devletinin sağladığı önemli güvencelerden birisidir. 48 Özgürlük ve güvenlik hakkı anayasal (m.19 ve m.40/3) ve sözleşmesel (AİHS m.5) güvence altındadır. Özgürlük ve güvenlik hakkını tanzim eden maddenin hemen her fıkrasıyla ilgili AİHM tarafından bir mahkûmiyet kararı verilmiş olmakla birlikte, mahkûmiyetlerin genel itibariyle gözaltı sürelerinin uzunluğu ve yakalama ve tutuklama üzerine kişinin sahip olduğu hakları kullan(a)maması, ile ilgili olduğu gözlemlenmektedir. Bireysel başvuruya konu olabilmeleri itibariyle, ülkemizdeki yakalama uygulamalarının ve tutuklama kararlarının makul sebeplere dayanmadığına ilişkin yapılan yoğun eleştiriler düşünüldüğünde yakalama ve tutuklama kararlarının bu anlamda özel bir öneme sahip olduğunu söylemek yanlış olmaz. 49 Sözleşmeye göre bir kimsenin yakalanması ve gözaltına alınabilmesi için suç işlediği yönünde makul bir şüphenin varlığı gereklidir. Sübjektif bir nitelikte olan makul şüphe koşulu birçok AİHM kararında yorumlanmıştır. 50 Mahkemeye göre kuşkunun makul sayılabilmesi için kişinin suç işlemiş olabileceği konusunda objektif üçüncü bir kişiyi inandıracak bulgu ve bilgilerin varlığı gereklidir. 51 Yakalama ve gözaltı tedbirleri, kişinin özgürlüğünden yoksun bırakılması anlamına gelmektedir. Özgürlükten yoksun bırakılmak ile özgürlüğün sınırlanması arasında Mahkemeye göre, öz veya nitelik açısından değil, sadece derece veya yoğunluk bakımından fark bulunmaktadır. Somut olayın türü, süresi, incelenen tedbirin icra usulleri ve infaz koşulları dikkate alınarak değerlendirme yapılması gerekir. 52 Güvenlik hakkı bakımından mutlak bir koruma söz konusu iken kişi özgürlüğü bakımından aynı şeyi söylemek mümkün değildir. Zira Sözleşmenin 5. maddesinde, özgürlüğün kısıtlanabileceği altı kategori belirlenmiştir. Buna göre devlet, sayılan altı durumdan birinin vaki olması halinde toplumsal dü- 48 Başak, a.g.m., s Tunç, a.g.m., s Berktay Türkiye Kararı, 1 Mart 2001, Başvuru No: 22493/ Arslan, a.g.t., s Ashingdane Birleşik Krallık Davası, 28 Mayıs 1985, Başvuru No: 8225/78; Engel ve Diğerleri Hollanda Davası, 8 Haziran 1976, Başvuru No: 5100/71; Austin ve Diğerleri Birleşik Krallık Davası, 15 Mart 2012, Başvuru No: 39692/09, 40173/09 ve 41008/ akademikteklif

12 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı zenin korunması bakımından tehlikeli görülen kişilerin yakalanması ve gözaltına alınması söz konusu olabilecektir. 53 Mahkeme, bu istisnai durumları dar yorumlayarak maddenin uygulanması bakımından devletlere çok sınırlı bir değerlendirme payı veya takdir marjı 54 bırakıldığını belirtmektedir. Bireylerin özgürlüğüne getirilen sınırlamaların iç hukukta yasal bir zemine dayandırılması ve bu zeminin konuyla ilgili Sözleşme ilkeleriyle uyumlu olması zorunludur. 55 Mahkeme tarafından kanuna uygun olarak verilen cezasını çekmek için kişinin hukuka uygun bir şekilde yakalanması ve gözaltına alınması, 56 bir mahkeme kararının veya yasada öngörülen bir yükümlülüğün gereği olarak kişinin yakalanması (m.5/1-b), bir kimsenin suç işlediğine veya işlemekte olduğuna veya suçu işledikten sonra kaçacağına dair makul bir şüphenin bulunması üzerine, suçun önlenmesi, suç işleyen kişinin kaçmasının engellenmesi ve yetkili adli mercilerin önüne çıkarılması düşüncesiyle yakalanması ve gözaltına alınması (m. 5/1-c), AİHS nin 5. maddesinin birinci fıkrasına göre bireylere karşı yakalama veya gözaltı tedbirinin uygulanabileceği başlıca durumlardır. 57 Başka bir deyişle Sözleşmenin 5. maddesi, belirtilen bu haller ve yasada belirlenen yollar dışında hiç kimsenin özgürlüğünden yoksun bırakılamayacağını vurgulamaktadır. 58 Yasada belirlenen yolların gözetilmesi bakımından AİHM in, iç hukuka uygunluğu dikkate aldığı ve bu bağlamda maddi hukuk ve usul hukuku kurallarını esas tuttuğu gözlemlenmektedir. 59 Özgürlükten yoksun bırakılmayı kabul edilebilir kılan mahkeme kararı, iç hukuka uygun olmalı ancak işin içinde keyfilik bulunmamalıdır. Zira usule uygun her işlem hukuka, insan haklarına uygun olmayabilir. Fransa ya karşı yapılan bir başvuruda, İtalyan hükümetinin Fransa da mukim kişinin iadesine ilişkin talebi Fransız mahkemelerince kabul görmeyip reddedilmiştir ancak daha sonra Fransız hükümeti anılan kişiyi yakalayarak İtalya ya iadenin kolaylıkla yapılabildiği İsviçre ye sınır dışı etmiştir. AİHM bunun, iade talebinin reddine ilişkin kararı aşmak maksadıyla yapılmış örtülü bir iade işlemi olduğu gerekçesiyle, 53 Ergül, a.g.e., s Ergül, a.g.e., s Kemmache Fransa Davası, 24 Kasım 1994, Başvuru No: 17621/ Ciulla İtalya Davası, 22 Şubat 1989, Başvuru No: 11152/84, p Turabi, a.g.e., s Dutertre, a.g.e., s Wassink Hollanda Davası, 27 Eylül 1990, Başvuru No: 12535/86, p.24; Benham Birleşik Krallık Davası, 10 Haziran 1996, Başvuru No: 19380/92. akademikteklif 133

13 Arş. Gör. Köroğlu KAYA işlemi özgürlük ve güvenlik hakkının ruhuna aykırı bulmuş ve 5. maddenin ihlal edildiğine karar vermiştir. 60 İç hukuktaki düzenlemelere uyulması ve bu düzenlemelerin yorumlanmasının herhangi bir zorluk arz etmediği basit durumlarda (belirli sürelere uyulması gereken haller gibi), yasalarda belirlenen şartlara (süre vb.) uyulmaması 5. maddenin ihlali sonucunu doğuracaktır. 61 Almanya ile ilgili bir başvuruda Mahkeme, belli şartlarda, alıkonulan kişinin serbest bırakılmasına kadar belirli bir sürenin geçebileceğini kabul etmektedir. Mezkûr davada, kimlik tespiti amacıyla on iki saatlik alıkoyma süresi yasalarla belirlenmiş olup mutlaktır. Azami alıkoyma süresi önceden bilindiği için işlemden sorumlu makamlar, izin verilen azami sürenin aşılmamasını sağlamak için gerekli her türlü tedbiri almakla yükümlüdür. Bütün bunlar birlikte değerlendirildiğinde Mahkeme, azami sürenin aşılmış olması nedeniyle Sözleşmenin 5/1-c maddesinin ihlal edildiğine karar vermiştir. 62 Sözleşmenin 5/1-b maddesinde de bir mahkeme kararıyla kişinin yakalanması veya tutuklanmasından bahsedilmektedir. Burada zikredilen mahkeme kararı, m.5/1-a daki gibi mahkûmiyet kararı olmayıp duruşmalarda düzenin sağlanması için Mahkemece verilen kararlarıdır. Hükmün devamında zikredilen kanundan kaynaklı bir yükümlülüğün gereği olarak yakalama veya tutuklama ise, özgürlüğün önleme amaçlı olarak kısıtlanmasıdır. 63 Hakkında en çok başvuru yapılan ve ihlal kararı verilen fıkralardan bir diğeri, bir kimsenin suç işlediğine veya işlemekte olduğuna veya suçu işledikten sonra kaçacağına dair makul bir şüphenin bulunması üzerine suçun önlenmesi, suç işleyen kişinin kaçmasının engellenmesi ve yetkili adli mercilerin önüne çıkarılması düşüncesiyle yakalanması ve gözaltına alınmasını düzenleyen 1-c fıkrasıdır. Buna göre, yakalama ve gözaltı tedbirinin uygulanabilmesi, suç işleme şüphesi, suçu önleme gayesi veya kaçma şüphesi şartlarından en az birinin varlığına bağlıdır. Bunlar dışındaki herhangi bir sebeple yakalama veya gözaltı tedbirine başvurulması Sözleşmeye aykırılık teşkil eder. 64 Sayılan nedenlerin cezai nitelikte olması sebebiyle Mahkeme, 1-c fıkrasının yalnızca bir ceza ko- 60 Bozano Fransa Davası, 18 Aralık 1986, Başvuru No: 9990/ Dutertre, a.g.e., s K. F. Almanya Davası, 27 Kasım 1997, Başvuru No: 25629/ Ergül, a.g.e., s Tunç, a.g.m., s akademikteklif

14 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı vuşturması kapsamında özgürlüğün kısıtlanmasına imkân verecek mahiyette olduğuna vurgu yapmıştır. 65 Yakalama ve gözaltı tedbirinin en bilinen gerekçesi olan suç işlenmesini önleme, genel manada bir suç siyaseti şeklinde anlaşılmamalıdır. Basit ve herhangi bir olguya dayanmayan soyut şüphe anılan koruma tedbirlerinden birine karar verilebilmesi için yeterli değildir. 66 Suç işlenmesinin önlenmesinden maksat, somut ve belli bir suçun yakın bir gelecekte işlenmesini önleyecek tedbirlerin alınmasıdır. Böyle bir durumda Sözleşemeye göre, en azından makul şüphenin bulunması zorunludur. 67 AİHM e göre, şüphenin makul sayılabilmesi için kişinin suç işlemiş olabileceği konusunda tarafsız bir gözlemciyi inandırabilecek delil veya herhangi bir belgenin bulunması zorunludur. 68 Yakalama, gözaltı veya tutuklamayı haklı gösteren sebeplerin ortadan kalkmasıyla birlikte kişi, vakit kaybedilmeksizin serbest bırakılmalıdır. Tutulan bir kimsenin salıverilmesiyle ilgili işlemlerde asgari düzeyde bir gecikme yaşanması anlayışla karşılanabilir. Ancak asgari ve makul sürenin aşılmamasına dikkat edilmelidir. Nitekim AİHM bir kararında, beraat ettikten sonra idari formalitelerin yerine getirilmesi için tekrar cezaevine götürülen başvuru sahibinin, kayıt memuru bulunmadığı için gece yarısından sabaha kadar tutulmasını 5/1 maddesinin ihlali olarak değerlendirmiştir. 69 Yine AİHM e göre alıkoyma tedbiri makul olmaktan çıktığı anda kişinin serbest bırakılması gerekir. 70 Özgürlük ve güvenlik hakkı ilgili madde, bir yönüyle bu hakkın kısıtlanabileceği halleri belirlerken diğer bir yönüyle de yakalama ve gözaltı yoluyla özgürlüğü kısıtlanan kişilerin sahip oldukları hakları düzenlemektedir. Gerekli koşullar oluşmadan yakalama ve gözaltı tedbirlerine başvurmak kadar yakalama ve gözaltına alma suretiyle özgürlüğü kısıtlanan kişilerin sahip oldukları hakları bildirmemek veya bu haklara riayet etmemek de özgürlük ve güvenlik hakkının ihlali anlamına gelmektedir. 65 Ciulla İtalya Davası, 22 Şubat 1989, Başvuru No: 11152/84, p.38. Bu kararında AİHM, göz hapsine alma amacıyla kişinin tutulması, m.5/1 de tadat edilen durumların hiçbirisine girmediğinden Sözleşmenin ihlal edildiğine karar vermiştir. 66 Ergül, a.g.e., s Fox, Campbell ve Hartley Birleşik Krallık Davası, 30 Ağustos 1990, Başvuru No: 12244/86, 12245/86 ve 12383/ Kazancı, Behiye Eker; AİHS ve AİHM Kararları Çerçevesinde Yakalama ve Tutuklama Koruma Tedbiri İle Kişi Hürriyeti ve Güvenliğinin Sınırlandırılması, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı 98, Ocak, 2012, s Labita İtalya Davası, 6 Nisan 2000, Başvuru No: 26772/95, p Aquilina Malta Davası, 29 Nisan 1999, Başvuru No: 25642/94, p.47. akademikteklif 135

15 Arş. Gör. Köroğlu KAYA AİHS in 5/2 maddesine göre özgürlüğü kısıtlanan kişiye, özgürlüğünü kısıtlamayı gerekli kılan sebepler ve kendisine yöneltilen suçlamalar anladığı bir dilde derhal bildirilir. 71 Yabancıların yerel dili bilmeme olasılığı yüksek olduğundan, bu hakkın yabancılar için ayrı bir önem arz ettiği söylenebilir. 72 İnsan Hakları Mahkemesi ne göre bu, sadece ceza muhakemesiyle ile ilgili olarak yakalanan ve gözaltına alınan kişilerin değil, birinci fıkra bağlamında yakalanan ve gözaltına alınan herkesin ileri sürebileceği bir haktır. 73 Özgürlüğü kısıtlanan kişiye verilmesi gereken bilgileri düzenleyen bu hükmün amacı, kişinin özellikle 4.fıkrada düzenlenen başvuru hakkını etkili bir biçimde kullanabilmesini sağlamaktır. 74 Bu yüzden bilgilendirme, yakalanan ve gözaltına alınan kişinin anılan hakkı kullanmasına imkân verecek mahiyette olmalıdır. 75 Bu bağlamda verilecek bilginin kapsamı ve veriliş şekli önem arz eder. Buna göre bilgilendirme, yakalama ve gözaltına almanın temel maddi ve hukuki sebeplerini teknik olmayan basit bir dille ortaya koymalıdır. 76 Bir yakalama ve gözaltı tedbirinin sadece hangi yasa hükmü çerçevesinde gerçekleştirildiğinin bildirilmesi yeterli değildir. 77 Yakalanan kişilere verilecek bilginin fiili ve hukuki konularla ilgili ve yeterli olması gerekir. 78 Mahkemenin bilgilendirme hakkıyla ilgili, ilki verilen bilginin yeterliliği ikincisi ise ne zaman verildiği olmak üzere iki temel noktayı özellikle denetlediği gözlemlenmektedir. 79 Mahkeme bir kararında, bilginin en kısa zamanda verilmesi gerektiğini vurguladıktan sonra bilgilendirmenin tümüyle yakalama anında, yakalamayı gerçekleştiren görevli tarafından yapılmasının zorunlu olduğu şeklinde anlaşılmayacağını belirtmektedir. Ayrıca verilen bilginin yeterli olup olmadığı veya en kısa sürede verilip verilmediği her somut olayın şartlarına ve özelliklerine göre değerlendirilmesi gereken hususlardır. Söz konusu 71 Başak, a.g.m., s.60; X. Birleşik Krallık Davası, 5 Kasım 1981, Başvuru No: 7215/75, p Ergül, a.g.e., s Van der Leer - Hollanda Davası, 21 Şubat 1990, Başvuru No: 11509/85, p Ergül, a.g.e., s Shamayev ve Diğerleri Gürcistan Davası, 12 Nisan 2005, Başvuru No: 36378/ Doğru, Osman; Kişi Özgürlüğü: İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi nin 5. Maddesinin İnsan Hakları Mahkemesi Tarafından Yorumu, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Adli Yargı Sempozyumu, TBB Yayını, Ankara, 2004, s Murray Birleşik Krallık Davası, 28 Ekim 1994, Başvuru No: 14310/88, p Fox, Campbell ve Hartley Birleşik Krallık Davası, 30 Ağustos 1990, Başvuru No: 12244/86, 12245/86 ve 12383/86, p Doğru, a.g.m., s akademikteklif

16 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı davada Mahkeme, başvuru sahiplerinin yakalandıktan birkaç saat sonra yakalanma sebepleri hakkında bilgilendirilmiş olmalarının 5. maddeyi ihlal etmediğine karar vermiştir. 80 Bununla birlikte, ülkeye yasal olmayan yollarla giriş yapmak isteyenlerin engellenmesi amacıyla alıkonulması ve kendilerine alıkonulma sebeplerinin 76 saat sonra bildirilmesi, en kısa zamanda bilgilendirme yükümlülüğünün ihlali olarak görülmüştür. 81 Yeterli bilgi verilip verilmediği konusunda somut olayın özelliklerine göre hareket etmekte yarar vardır. Sahte kimlik taşıdığı için yakalanıp gözaltına alınan ve sorgulanan kişinin, gözaltına alınma sebebini bilmediğini ve kendisinden duyulan kuşkunun sebebi hakkında bilgilendirilmediğini iddia etmesi haklı görülemez. Çünkü böyle bir durumda, dile getirdiği kuşkuların sebebini hemen anlamasını sağlayacak yeterli delil mevcuttur. 82 Başka bir olayda başvuru sahibinin, hakkındaki dolandırıcılık suçlamasına cevap verebilmesi için kendisine bir tutuklama müzekkeresinin gösterilmesi veya başvuru sahibine tebliğ edilen geri verme amaçlı geçici tutuklama müzekkeresinde kişinin arandığı suçların yazılı olması, Sözleşmenin 5/2 nci fıkrası bağlamında yeterli bir bilgilendirme olarak değerlendirilmiştir. 83 AİHS in 5/3 maddesi uyarınca, bir suç şüphesiyle özgürlüğü kısıtlanarak yakalanan veya gözaltına alınan herkesin, talebe bağlı kalmaksızın derhal bir hâkim veya kanunla yetkili kılınmış bir adli görevli önüne çıkarılması, makul bir sürede yargılanması veya serbest bırakılması gerekir. Hiç kimse kanunen belirtilen gözaltı süresi dolduğu halde 84 hâkim kararı olmaksızın hürriyetinden yoksun bırakılamaz. 85 Bu hükmün amacı, keyfi uygulamaları asgariye indirmek, 86 gözaltı süresinin gereğinden fazla uzamasının önüne geçmek ve masumiyet karinesini ihlal edecek şekilde uzun tutukluluk ve gözaltı süreleriyle, cezanın bir tür önceden infazı, ihtimalini ortadan kaldırmaktır Fox, Campbell ve Hartley Birleşik Krallık Davası, 30 Ağustos 1990, Başvuru No: 12244/86, 12245/86 ve 12383/86, p Saadi Birleşik Krallık Davası, 29 0cak 2008, Başvuru No: 13229/05, p Dikme Türkiye Davası, 11 Temmuz 2000, Başvuru No: 20869/ Ergül, a.g.e., s Shamayev ve Diğerleri Gürcistan Davası, 12 Nisan 2005, Başvuru No: 36378/02, p Arslan, a.g.t., s.81; Turabi, a.g.e., s Brogan ve Diğerleri Birleşik Krallık Davası, 29 Kasım 1988, Başvuru No: 11209/84, 11234/84, 11266/84 ve 11386/ Ergül, a.g.e., s.222. akademikteklif 137

17 Arş. Gör. Köroğlu KAYA Yakalanan veya gözaltına alınan kişinin huzuruna çıkarılması gereken yetkilinin bir kürsü hâkimi olması zorunlu değildir. Mahkeme, maddede geçen kanunla yetkili kılınmış adli görevli ibaresinin, kürsü hâkimlerinin yanı sıra yürütme ve taraflar karşısında bağımsız olması, önüne getirilen kişiyi bizzat dinleme ve tutuklama talebini inceleme yetkisinin olması koşuluyla savcıları da kapsadığını belirtmiştir. 88 Sözleşmenin 5/3 maddesine göre, yakalanan ve gözaltına alınan kişiler hakkında tutuklama kararı verilmesi durumunda, tutuklanan kişilerin makul bir süre içinde yargılanmaları veya serbest bırakılmaları gerekmektedir. Makul süreden ne anlaşılması gerektiği somut olaya göre değişebilecek bir mahiyeti haiz iken makul sürenin, kişinin polis tarafından yakalanmasından itibaren başlayacağı kabul edilmektedir. Makul olup olmadığı değerlendirilecek olan sürenin ne zaman sona erdiği de üzerinde durulması gereken başka bir konudur. Mahkemeye göre sanığın fiilen serbest bırakıldığı veya tutuksuz yargılanmış olması durumunda ilk derece mahkemesince hükmün verildiği tarih, makul olup olmadığı değerlendirilecek olan sürenin sona erdiği tarihtir. 89 Sözleşmenin özgürlük ve güvenlik hakkıyla ilgili 5. maddesi bağlamında değinilmesi gereken bir diğer husus, 5. maddenin dördüncü fıkrasında düzenlenen mahkemeye başvurma hakkıdır. Buna göre, yakalanma veya gözaltına alınma nedeniyle özgürlüğünden yoksun kılınan herkes, özgürlük kısıtlamasının kanuna uygunluğu hakkında karar vermesi ve kanuna uygun değilse serbest bırakılmasını sağlamak için mahkemeye başvurma hakkına sahiptir. 90 Sözleşmenin anılan fıkrasında, tutulmanın hukukilik 91 denetiminin bir mahkeme tarafından süratle yapılması düzenlenmiştir. 92 Bu bağlamda örneğin, sınır dışı edilmek üzere yakalanmış olan bir kişi, çekişmeli bir yargılama usulünden yararlanmayı temin eden 93 ve keyfi uygulamalara karşı gerekli ve yeterli koruma sunan 94 ve yakalamanın ve gözaltında 88 Schiesser İsviçre Davası, 4 Aralık 1979, Başvuru No: 7710/ Ergül, a.g.e., s Başak, a.g.m., s Buradaki hukukilik denetimi, başvuru sahibinin alıkonulmasının sadece iç hukuk bakımından değil, aynı zamanda AİHS nin içerdiği ilkelere ile m.5/1 inci fıkrasında izin verilen sınırlamaların amacı bakımından da denetime tabi tutulmasını ifade eder. Bkz. S.D. Yunanistan Davası, 11 Haziran 2009, Başvuru No: 53541/07, p Doğru, a.g.m., s.283; Ergül, a.g.e., s Sanchez/ Reisse İsviçre Davası, 21 Ekim 1986, Başvuru No: 9862/ Khaydarov Rusya Davası, 20 Mayıs 2010, Başvuru No: 21055/09,p.149; Chahal Birleşik Krallık Dava- 138 akademikteklif

18 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı tutmanın yasal olduğunun tespit edilmesini sağlayan yargısal bir denetim hakkını haizdir. 95 Ancak yakalamanın veya gözaltının kanuna uygunluğunu denetleyecek olan mahkemenin, yakalama veya gözaltı tedbirinin kanunlara uygun olmaması durumunda, kişinin serbest bırakılmasına karar verme yetkisini de haiz olması iktiza eder SONUÇ Temel hak ve özgürlüklerin korunması bağlamında hayati bir önemi haiz olan Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru hakkı, yapılan Anayasa değişikliği ve kabul edilen 6216 sayılı Yasa ile Türk hukuk sistemindeki yerini almıştır. Devletin, insan onurunu korumak adına borçlu olduğu dikkatin bir ifadesi olan bireysel başvurunun en köklü ve en önemli işlevi, temel hak ve özgürlüklerin etkili bir biçimde hayata geçirilmesini sağlamaktır. Temel hak ve özgürlükleri korumak, sair anayasal yargı yollarının dolaylı ve muhtemel bir sonucu iken, bireysel başvuru yolunun kesin ve doğrudan amacını ifade eder. Devlet, bu mekanizmayla, temel hak ve özgürlükleri korumak suretiyle her nevi hak ihlalinin takipçisi olacağını göstermektedir. Bireysel başvurunun, temel hak ve özgürlüklerin, kişiler tarafından dolaysız kullanımını sağlayan bu işlevi, bireylere anayasal bir hak sahibi olma ve demokratik bilinci geliştirme imkânı sağlamaktadır. Devletten hak talep etme imkânına ve bilincine sahip olan bireyler, anayasadaki temel hak ve özgürlüklerin, mevzuat kitaplarının sayfalarında kaybolmuş, içi boş hukuk kuralları olmadığını bireysel başvuru yoluyla bizzat tecrübe etmekte ve hukuk sistemine olan güvenleri artmaktadır. Ceza muhakemesi süreçleri insan hak ve özgürlükleriyle yakından ilgili hatta çoğu zaman temel haklara müdahaleyi gerektiren hukuki enstrümanlarla doludur. Anayasa Mahkemesine yapılan bireysel başvuruların ekseriyetinin ceza davalarıyla ilgili olması şaşırtıcı olmamakta bilakis bu tespitin yerindeliğini gözler önüne sermektedir. Yakalama ve gözaltı tedbirleri kişi özgürlüğünün kısıtlanması ve dolayısıyla yaşam hakkı ile özgürlük ve güvenlik hakkı başta olmak üzere birçok temel hakkın ihlale maruz kalması sonucunu doğurabilsı, 15 Kasım 1996, Başvuru No: 22414/ Ergül, a.g.e., s ; Naklen: Frédéric Sudre, Droit international et européen des droits de l homme, Paris, P.U.F., 2008, s Weeks Birleşik Krallık Davası, 2 Mart 1987, Başvuru No: 9787/82, p.61; Abdolkhani ve Karimnia Türkiye Davası, 27 Eylül 2009, Başvuru No: 30471/08. akademikteklif 139

19 Arş. Gör. Köroğlu KAYA mektedir. Bu çerçevede hukuk sistemimizde kabul edilmiş olan bireysel başvuru yolunun temel hakların korunması bağlamında önemli bir işlevi yerine getireceği söylenebilir. Kuşkusuz yeni bir uygulama olmasının getirdiği birtakım zorluklar olacaktır. Bununla birlikte AİHM e yapılan başvuru sayısını azaltmayı yasama organının aksine bireysel başvuru hakkının gerekçesi değil sadece sonuçlarından birisi olarak gören, temel hak ve özgürlükleri korumak suretiyle insanı ve insanlığı yüceltmeyi bireysel başvuru hakkının tanınması için esas gerekçe ittihaz eden, yıllardan beri bireysel başvuru hakkını uygulayan ülkelerin tecrübelerini ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin teraküm eden içtihatlarını kendi özgün ama insan odaklı yorumu ve yaklaşımıyla süsleyen bir Anayasa Mahkemesinin insan haklarının en büyük bekçisi ve denetçisi olarak hukuk sistemindeki yerini aldığını görmek hayal olmayacaktır. 140 akademikteklif

20 Yakalama Ve Gözaltı Sırasında Oluşan Hak İhlallerine Karşı Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Hakkı KAYNAKÇA AKBULUT, Ramazan; Ceza Muhakemesi Hukukunda Koruma Tedbirleri, Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır, ARSLAN, Mustafa; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türk Hukukunda Kişinin Özgürlük ve Güvenlik Hakkı, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Denizli, 2006 ATASOY, Hakan/ ÇAĞATAY, Mustafa/ KILINÇ Bahadır; Bireysel Başvuru, Türkiye Adalet Akademisi, BAŞAK, Cengiz; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Gözaltında İnsan Hakları İhlalleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 51, Sayı: 4, 2012 CENGİZ, Serkan; DEMİRAĞ, Fahrettin; ERGÜL, Teoman; McBride, Jeremy; TEZ- CAN, Durmuş; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Ceza Yargılaması Kurum ve Kavramları, Ankara, Şen Matbaa, CENTEL, Nur/ ZAFER, Hamide; Ceza Muhakemesi Hukuku, İstanbul, Beta Yayınları, Kasım ÇAVUŞOĞLU, Naz; İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Avrupa Topluluk Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler Üzerine, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İnsan Hakları Merkezi Yayınları, ÇİÇEKLİ, Bülent; ERYILMAZ, M.BEDRİ; YILMAZ, Ömer; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Türkiye Kararlarının Analizi ( ), Uluslar arası Hukuk ve Politika, Cilt: 3, No: 9, ÇİFTÇİOĞLU, Cengiz Topel; Yaşama Hakkı, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı:103, DOĞRU, Osman; Kişi Özgürlüğü: İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi nin 5. Maddesinin İnsan Hakları Mahkemesi Tarafından Yorumu, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Adli Yargı Sempozyumu, TBB Yayını, Ankara, DOĞRU, Osman; İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İçtihatları, Legal Yayıncılık, Cilt: 1, İstanbul, Eylül, DOĞRU, Osman; İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İçtihatları, Legal Yayıncılık, Cilt: 2, İstanbul, Eylül, DUTERTRE, Gilles; Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarından Örnekler, Ankara, Avrupa Konseyi Yayınları, Eylül, 2007 ER, Deniz Erol; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında Hukukumuzda Sanık Hakları, Turhan Kitapevi, Ankara, ERGÜL, Ergin; Anayasa Mahkemesine ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Bireysel Başvuru ve Uygulaması, Ankara, Yargı Yayınevi, GÖREN, Zafer; Anayasa Şikâyeti: Külfetsiz, Masrafsız ve Sonuçsuz?, Prof.Dr. Ergun akademikteklif 141