KENTİÇİ ULAŞTIRMA NIN TARİHSEL GELİŞİMİ

Transkript

1 KENTİÇİ ULAŞTIRMA NIN TARİHSEL GELİŞİMİ Uygarlıkların gelişiminde ve birbirlerini etkileme sürecinde ulaştırmanın rolü yadsınamayacak derecede yüksektir. Çünkü ulaştırma araçları gelişim gösterdikçe, insanlar birbirlerine daha çok yaklaşmış, karşılıklı sosyal ve ekonomik ilişkileri gün geçtikçe artmıştır. Ulaştırma tarihi genel olarak incelendiğinde, iki önemli döneme şahit olunmaktadır. Bu dönemlerden bir tanesi, endüstri devrimine kadar olan ve insan, hayvan ve rüzgar gücüne bağımlı olunan dönem; diğeri ise buhar, çelik, elektrik ve makinelerin kullanıldığı endüstri devriminden sonraki dönemdir. Ulaştırmanın bilinen tarihinin M.Ö. 7000'li yıllara dayandığı kabul edilmektedir. Bu tarihten daha önceleri ilk insanlar, bir yerden başka bir yere yaya olarak yürürlerken, yüklerini de peşlerinde sürüklerlerdi. Bunun dışında çeşitli sağlık sorunlarıyla karşılaşıldığında veya yaşlıların bir yerden başka bir yere götürülmesinde birkaç kişinin altına girip kaldırdıkları tahtırevanlar kullanılırdı. Ulaştırmanın tarihsel gelişiminde atılan en önemli adımların başında, M.Ö. 2000'li yıllarda atın evcilleştirilmesi gelmektedir. Çünkü at, hem sırtında insan ve yük taşıyabilen hem de arkasında kızağa benzeyen basit arabaları çekebilen bir hayvandır. Ulaştırmada ikinci büyük adım ise, M.Ö yıllarında tekerleğin bulunması olmuştur. Tekerleğin gelişim sürecinde, ağır bir yükün altına yuvarlak bir odunun sokulup sürüklenmesi fikri yatıyordu. Bu gelişmelerin paralelinde, deniz ve suyolları ile de ulaşım yapılmaya başlanmıştır. İçi oyulan bir ağaç kütüğünü deniz taşıtlarının doğmasına yol açması; yelken, kürek ve dümenin bulunuşuyla teknelerin gelişmesi daha sert havalarda uzun yolculuklara imkân tanır hale gelmiştir. Her ne kadar önemli sayılabilecek bütün bu gelişmeler yaşanmış olsa da, insanların karada attan, denizde de kürek ve yelken gücünden faydalanarak ulaşım sağlamaları uzun yıllar boyunca süregelmiştir. Aradaki en önemli fark, ulaşım araçlarının eskisine oranla ebat olarak daha büyümüş olmasıdır. İkinci dönem olarak ifade edilen endüstri devriminin sonrasında ise, özellikle XIX. yüzyılda, teknik alanda meydana gelen gelişmelerin ulaşım araçlarına uygulanması sonucunda büyük ilerlemeler kaydedilmeye başlanmıştır. Buhar makinesinin icat edilmesi ve takip eden süreçte içten yanmalı (benzinli) motorların bulunması, otomobil ve benzeri çeşitli kara taşıtlarının yapılmasını kolaylaştırır ve yoğunlaştırır hale getirmiştir. Benzinli motorların ardından, dizel motorların da keşfedilmesi toplu taşıma sistemlerinin büyük oranda gelişimini ve ilk elektrikli tren ile metronun gündeme gelmesini sağlamıştır. Bununla birlikte, ulaştırma sektörünün önemli gelişmelerinden bir tanesi de, hava taşıtlarının yapılmasıyla gerçekleşmiştir. XX. yüzyılın başlarında yapılmaya başlanan uçaklar, teknolojik anlamda çok kısa bir zaman sürecinde önemli gelişmeler göstermiş ve ulaşımın çok daha hızlı bir şekilde gerçekleşmesini sağlamıştır. Dünden bugüne İstanbul da ulaşım, Prof. Dr. Sedat Murat, Dr. Sedat Şahin

2 Kentiçi toplu taşımacılıkta buluşların kronolojisi YIL-YER OLAY ca London Hackney Fayton taksi hizmeti 1612 Paris Fiacre Fayton- taksi hizmeti 1662 Paris İlk kentiçi toplu taşımacılık yapan atlı arabalar ca England Buhar makinesinin icadı (Watt) 1825 Stockton-Darlington, England İlk demiryolunun açılışı (Stephenson) 1826 Nantes, France İlk atlı otobüsler 1832 New York İlk atlı tramvaylar 1838 Boston İlk kez bir demiryolunda yolcu ücreti belirlenmesi 1838 London İlk banliyö demiryolu hizmeti 1863 London İlk yeraltı hızlı demiryolu hattı 1868 New York İlk yükseltilmiş demiryolu hattı 1873 San Francisco Teleferiğin icadı (Hallidie) 1876 Germany İçten yanmalı motorun icadı (Otto) 1879 Berlin Elektrik motorunun çekim amaçlı ilk uygulaması (Siemens) 1881 Berlin İlk elektrikli tramvay (Siemens) 1882 Hallensee, Germany İlk troleybüsün sunumu (Siemens) 1883 Germany İlk hafif içten yanmalı motor(daimler) 1886 Mannheim, Germany İlk içten yanmalı motorla çalışan otomobil (Benz) 1886 Montgomery, Alabama Tramvaylar için yaylı elektrik kolunun icadı (Van Depoele) 1888 Richmond, Virginia İlk başarılı büyük çaplı elektrikli tramvay hattı (Sprague) 1890 London İlk elektrik çekimli hızlı tren 1892 Germany Sıkıştırmalı-ateşlemeli ilk motorun icadı (Diesel) 1893 Ohio and Oregon İlk şehirlerarası hatlar 1897 United States Çok birimli tren kontrolünün icadı (Sprague) 1897 Boston İlk tramvay tüneli 1899 Great Britain İlk motorlu otobüsler 1901 Wuppertal, Germany İlk başarılı monoray 1901 Fontainebleau, France Hizmete giren ilk troleybüs hattı (Lombard-Gerin) 1902 Bielatal, Germany Troleybüsler için pratik üstten güç alma (Schiemann) 1904 New York İlk dört hatlı yerel ve ekspres metro hattı 1914 United States Dolmuşun (jitney) ortaya çıkışı ca United States Otobüsler için hava ile şişirilen lastiklerin kullanılması ca Nottinghamshire, England Otobüsler için dizel motorunun kullanılması 1936 Brooklyn, New York City İlk PCC tramvayın hizmete girmesi 1955 Dusseldorf İlk çok arabalı tramvay, LRT nin gelişimdeki ilk adım 1955 Cleveland İlk geniş kapsamlı Park et-devam et hizmeti (raylı sistem)

3 1956 Paris İlk lastik tekerlekli metro 1957 Hamburg İlk tek mürettebatlı raylı sistem 1950 lerin sonu West Germany İlk modern çok arabalı otobüs ve troleybüsler 1962 New York İlk tam otomatik raylı toplu taşıma hattı (42. cadde) 1960 lar Avrupa İlk yaygın self servis ücret toplama uygulaması 1966 Hamburg İlk toplu taşıma federasyonu (Verkehrsverbund) entegre ücretlendirme ve hizmetler 1968 Victoria Line, London İlk kademeli otomatik ücret toplama sistemi 1960 ların sonu Batı Avrupa, ABD İlk toplu taşıma erişimli alışveriş merkezleri 1969 Shirley Highway, Washington İlk yolcu taşımacığı için ayrılmış otobüs şeridi (daha sonra yüksek doluluklu araç şeridine dönüştürülmüş) 1970 lerin başı Batı Avrupa, ABD, Japonya İlk yaygın şekilde voltaj regülatörlü motorların kullanılması 1972 BART, San Francisco İlk bilgisayar kontrollü raylı sistem 1970s ABD Paratransit sistemlerin yaygın gelişimi 1974 Dallas-Fort Worth Airport Havaalanlarında ilk tam otomatik sürücüsüz araçlı taşıma ağı 1975 Morgantown, West Virginia İlk tam otomatik sürücüsüz araçlı toplu taşıma ağı 1970 lerin sonu Batı Avrupa Toplu taşıma araçlarında alternatif akım kullanan elektrik motoru kullanımın test edilmesi 1977 San Diego Bir toplu taşıma hattında ilk kez tekerlekli sandalye kaldırma ekipmanlı otobüs kullanımı ca West Germany Çift-modlu uzaktan kumandalı akım kollu troleybüs 1979 Hamburg Alçak tabanlı otobüslerin test edilmesi, 1980 lerin sonundan itibaren yaygın kullanım 1980 ler Sao Paulo, Curitiba, Ottawa, Pittsburgh Ayrılmış şeritlerde yüksek sefer sıklığı ile kullanılan otobüs hatları, ilk metrobüs sistemleri Lille, Vancouver, London, Miami İlk tam otomatik düzenli toplu taşımacılık hatları 1985 Geneva İlk %60 alçak tabanlı LRT araçları 1990 Bremen İlk %100alçak tabanlı LRT sistemi Lyon, Paris, Singapore Tam otomatik gerçek boyutlu metro hatları 1990 dan beri Batı Avrupa, ABD, Japonya, Singapore Toplu taşımacılık sistemlerinde kapsamlı olarak AUS (ITS) akıllı ulaştırma sistemlerinin kullanılması Kaynak: Urban transport systems and technology, Vukan R. Vuchic

4 İSTANBUL DA KENTİÇİ TOPLU TAŞIMACIĞIN TARİHÇESİ İETT NİN KISA TARİHÇESİ İstanbul kent içi ulaşımı 1869 yılında Dersaadet Tramvay Şirketi`nin kurulması ve Tünel Tesisleri`nin inşasıyla başlar yılında ilk atlı tramvay hizmete girer yılında Silahtarağa da Türkiye nin ilk elektrik fabrikası kurulur. Ardından Şubat 1914 te elektrikli tramvay işletmeciliğine geçilir yılında ilk otobüsler alınır. Bir süre muhtelif yabancı şirketler tarafından işletilen elektrik, tramvay ve tünel işletmeleri 1939 yılında millileştirilerek 3645 sayılı yasa ile İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel (İETT) İşletmeleri Umum Müdürlüğü adı altında bugünkü hüviyetine kavuşur yılında Yedikule ve Kurbağalıdere havagazı fabrikaları ile bu fabrikaların beslediği İstanbul ve Anadolu havagazı dağıtım sistemleri İETT ye devredilir. Elektrikli tramvaylar 1961 yılında Avrupa, 1966 yılında ise Anadolu yakasında seferden kaldırılır yılında işletmeye alınan troleybüsler, 1984 e kadar İstanbullulara hizmet verir yılında çıkarılan bir yasa ile tüm elektrik hizmetleri, hak ve vecibeleriyle Türkiye Elektrik Kurumu na (TEK) devredilir. Havagazı üretim ve dağıtım faaliyeti, doğalgazın gelmesiyle 1993 yılında sona erdirilir. Bugün yalnızca kent içi toplu ulaşım hizmeti veren İETT; otobüs, tramvay ve tünel işletmeciliğinin yanında Özel Halk Otobüsleri nin yönetim, yürütüm ve denetiminden sorumludur. İETT ayrıca İstanbul daki raylı sistemlerin (metro, hafif metro) bir bölümünün yapımını (Eminönü-Kabataş, Sultançiftliği-Edirnekapı, Edirnekapı-Topkapı, Otogar-Başakşehir) üstlenmiştir. Tarih 2007 yılının Eylül ayını gösterdiğinde şehir için tamamen yeni bir sistem olan ve İstanbul a özgün şekilde tasarlanan metrobüs devreye alınır. İlk etapta Avcılar-Topkapı arasında hizmete giren metrobüs bir yıl sonra Söğütlüçeşme ye uzatılarak şehrin iki yakasını en kısa yoldan birbirine bağlar. Bu haliyle dünyada iki kıtayı birbirine bağlayan tek sistem olarak yerini alan metrobüs projesi İETT ye ulusal ve uluslararası alanda pek çok ödül kazandırır yılında, Türkiye de toplu ulaşım kültürünün oluşturularak yaygınlaştırılması amacıyla her yıl aralık ayı başında Toplu Ulaşım Haftası düzenlenerek bir dizi etkinlikle kutlanması kararlaştırılır. İstanbul da sürekli artan yolculuk talebini karşılamak ve İETT nin mevcut filosunu desteklemek amacıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi iştirakiyle Otobüs A.Ş. firması kurularak 2011 yılının mayıs ayında hizmet vermeye başlar yılında İETT bünyesinde yürütülen kalite standardizasyonu çalışmaları tamamlanarak ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi, ISO Çevre Yönetim Sistemi ve OHSAS İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi belgeleri SGS tarafından onaylanır. İETT ayrıca KalDer tarafından yürütülen Ulusal Kalite Hareketi ne katılır yılında İETT otobüslerinin sarı renkli ve beyaz damalı olması kararlaştırılır. İETT filosunun yaş ortalamasını 5 in altına düşürmek amacıyla Euro V standartlı çevreci motora sahip, klimalı, konforlu ve engelli erişimine uygun %100 alçak tabanlı otobüs alımı yoluna gidilir. İstanbul daki trafik yoğunluğunu azaltmak amacıyla 2012 yılı sonlarına doğru toplu taşıma yolu (bus lane) uygulamasına geçilir. Kaynak: İETT kısa tarihçesi

5 Dersaadet tramvay şirketinin atlı tramvayları Galata köprüsü üzerinde seyreden elektrikli tramvaylar

6 Osmanlıca tramvay bileti Kadıköy meydanında çalışan tramvaylar Tramvayın Avrupa yakasındaki son seferi, 128 no'lu tramvay, 12 Ağustos 1962

7 Sürat azlığı, bakım masraflarının ağırlığı 1970 lerde İstanbul yollarındaki troleybüsler nedeniyle kaldırılan tramvayların yerine konan troleybüsler de çok uzun soluklu olmadı. Halk onlara "boynuzlu" adını taktı. En küçük bir sarsıntıda, boynuzları, üstteki telden kurtuluyor, şoför inerek, onları tekrar tellere yerleştirmek için çaba harcıyordu. Troleybüslerin hızları düşüktü, manevra kabiliyetleri azdı yılında seferden kaldırıldılar. İstanbullular, troleybüsleri benimsemedikleri için, onları, tramvaylara yaptıkları gibi, duygulu törenlerle uğurlamadılar. Troleybüsler, sessiz, sedasız, hayatımızdan silindiler lerden kalma bir otobüs bileti Anılara Yolculuk, Aydın Ataberk

8 ŞEHİR HATLARI İDARESİ KISA TARİHİ Şehir Hatları İdaresi 19. Yüzyılın ortalarından bugüne yaklaşık 160 yıllık bir deneyimi temsil eder. Bu deneyimin 1940 ların ortalarına kadar üç ayrı işletmeden beslendiği söylenebilir. Bunu, 19. Yüzyılın ortalarından 1940 ların ortasına gelinceye kadar İstanbul da Boğaz, Marmara ve Haliç hatlarında birbirinden bağımsız işletmeler tarafından vapurlarla yolcu taşımacılığının yapılmış olmasından hareketle ileri sürmek mümkündür. Bu işletmelerin kısaca tarihsel seyirlerine bakılacak olursa; 1844 te Bahriye Nezareti ne bağlı olarak Hazine-i Hassa Vapurları İdaresi nin, İstanbul, İzmit, Gemlik ve Tekirdağ iskelelerinin yanı sıra İstanbul da Sirkeci Adalar, Sirkeci Pendik, Sirkeci Yeşilköy arasında vapur işletmeye başlayarak Marmara hattının temellerinin atıldığı görülür. Bu işletme 1862 de Fevaid-i Osmaniye İdaresi, 1871 de İdare-i Aziziye İdaresi, 1878 de İdare-i Mahsusa, 1910 da Osmanlı Seyr-i Sefain İdaresi ne dönüştü te anılan işletme çatısı altında Adalar, Anadolu Yakası iskeleleri ve Yalova hattında yani Marmara hattında faaliyet gösteren AKAY İdaresi kuruldu. Bu idare ise 1937 de kurulan Devlet Denizyollları İşletme Umum Müdürlüğü çatısı altında yer alan Şehir Hatları İşletmesine dönüştü den beri vapurların işlediği Haliç hattında kurulu bulunan Haliç Vapurları Şirketi nin 1841 de ve Boğaz hattında vapur işletmek üzere 1851 de kurulmuş olan Şirket-i Hayriye nin 1945 te kamulaştırılarak bütün haklarının Şehir Hatları na devri ile İstanbul sularında vapur taşımacılığı tek çatı altına toplanmış oldu ten itibaren Boğaz, Marmara ve Haliç hatlarında vapur taşıma işini tek başına üstlenmiş bir hale gelen Şehir Hatları İşletmesi 1952 de kurulan Denizcilik Bankası yerine 1983 te kurulan Türkiye Denizcilik Kurumu ve 1948 te kurulan Türkiye Denizcilik İşletmeleri Genel Müdürlüğü ne bağlı olarak faaliyetlerini sürdürdü yılı Mart ayında Şehir Hatları nın İDO ya devri, Şehir Hatları nda yeni bir dönemin başlangıcı oldu. Tasarımını İstanbulluların halk oylaması ile seçtiği 5 yeni yolcu vapuru ve panoramik görüş açısına sahip 3 yeni Haliç vapuru inşa edildi ve hizmete alındı. Aynı dönemde, eski nesil yolcu

9 vapurları ile tarihi önem ve değere sahip vapur iskelelerinin renovasyonu gerçekleştirildi ve bazı iskeleler yeniden inşa edildi yılı Eylül ayında da İstanbul Şehir Hatları Turizm ve Tic. San. AŞ. kurularak, Şehir Hatları vapurları ve İskeleleri yeni şirkete devredilmiştir. Kaynak: Şehir Hatları İdaresi tarihi İnbisat ve İnşirah Vapurları 1905 te hizmete girmiş, her iki vapur da 9 Kasım 1963 te hizmet dışı bırakılmış ve satılmışlardır. Dünyadaki ilk araba vapurlarından biri olup, İngiltere de 1871 de yapılmıştır. II. Dünya Savaşı nda ordunun emrinde çalışmış, 11 Mayıs 1958 de hizmet dışı bırakılmıştır.

10 KENTİÇİ ULAŞIMIN BUGÜNÜ VE GELECEĞİ 1800 lerde ABD de insanlar günde ortalama 50 m yolculuk yaparken, bu rakam günümüzde 50 km ye ulaşmıştır. Bugün insanlar yılda 23 milyar km yolculuk yapmaktadırlar ve 2050 ye kadar bu rakamın dörde katlanarak 106 milyar km ye çıkması beklenmektedir. Günümüzde dünyada nüfusu den fazla şehirlerin sayısı 4000 i geçmiş, nüfusu dan fazla şehirlerin sayısı ise 285 i bulmuştur. Kentiçi ulaşım sistemleri bu hızlı kentleşmeye ayak uydurmaya ve yeni çözümler üretmeye çalışmaktadır. DÜNYADA ŞEHİRLEŞME EĞİLİMLERİ United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division: World Urbanization Prospects, the 2011 Revision. New York, 2012

11 Azalan yürüme ve bisiklet kull. Artan otomobil kullanımı Tıkalı yollar ve yetersiz otopark alanı Azalan Toplu taş. kullanımı Yaya ve bisikletliler için imkan sunma güçlükleri Daha çok yol ve otopark alanı için kaynaklar Düşük yoğunluklu gelişim ve dağılan aktiviteler İyi bir toplu taş. hizmeti sunmak pratik ve ekonomik olarak zorlaşır Yürüme ve bisiklet kullanımı pratik ve keyifli olmaktan uzaktır Daha büyük mesafeler ve seyrek yapılı kentleşme Zayıf hizmet ve yüksek ücretler yüzünden cazibesini kaybeden Top.tş. Toplu Taşımanın kısır döngüsü

12 Yönetim danışmanlık şirketi ADL dünya üzerindeki 66 metropolde yaptığı global bir çalışmada bu kentlerin hareketliliğini ve ulaştırma performanslarını araştırmış ve mevcut düzeyin olması gerekenin çok altında, hatta bir krizin eşiğinde olduğu kanısına varmıştır. Kentiçi hareketlilik sıralaması