Gündelik hayatımızda yaşadığımız

Transkript

1 E i f Rumelihisarı ve yalıları. «önlerinden geçtiğimiz bütün bu yalılar gecenin sularında, nasıl bir şiir iklimine hülya, musiki ve mehtaptan hâsıl olmuş ve yetişmiş bir takım nebatlarmış gibi görünüyorlardı. Hepsi de Boğaziçi'nin emsalsiz bir kudretle yetiştirdiği manolyalar gibi bütün bir tabiat ve hilkat kederini duyuyor, bazısı hususî bahçelerin kokuları içinde, uyuşmuş ve rüya gören bir uykuya dalmış görünüyorlardı.» * * : Abdülhak Şinasi Hisar - Boğaziçi mehtapları sahife : 136. Rumeli fortress and yalls. «All of these yalls that we passed in the night looked like some strange vegetation nurtured by dreams, music and moonlight Numbed by the fragrances of the gardens, some of them appeared sunken into a dream - filled sleep.» (Quoted from page 136 of Abdülhak Şinasi Hisar's Boğaziçi Mehtapları, 1978). * : Abdülhak Şinasi Hisar - Boğaziçi mehtapları sahife: 136. Uğur GÖKTAŞ Gündelik hayatımızda yaşadığımız bir çok hadise bugün bize gayet tabii gelmekte. Alış-veriş, işe gidiş geliş, seyahat, boş vakitlerimizi değerlendirişimiz. Bugün bunları gayet tabii olarak îfa ediyoruz. Eskiden İstanbul'un kendine has havası içinde bu işler acaba nasıl görülüyordu? Alış-veriş, pazarlarda veya dükkânlarda dürüstlük, karşılıklı güven içinde yürütülüyordu. Esnafın bağlı olduğu bir takım teşkilatlar alış veriş hayatını düzenleyen bir öğe olarak dikkati çekiyordu. Boğaziçi'nde yaşayan dedelerimiz ihtiyaçlarının büyük bir kısmını satıcı kayıklarından karşılıyorlardı. Bugün işe gidip gelirken cad- 18

2 Bugün iş dünyasının kalbi olan Eminönü Meydanı, ön tarafta o zamanın nakil vasıtalarından atlı tramvaylar görülüyor. Eminönü Square, the heart of the business district today. In the foreground are the horse - drawn trams of the time. Topkapı Sarayı Bâb-ı Hümâyûn Kapısı. Sol tarafta Nâziki Tekkesi görülüyor. Kartpostalın alt kısmında ise, eski harflerle «İstanbul manzaraları eski saray kapısı» ibaresini görmek mümkün. The Imperial Gate of Topkapi Palace. At the left, the lodge of the Nazlkl dervishes. Written in Ottoman script at the bottom of the postcard are the words, «Views of Istanbul - Gate of the Old Palace.» deler üzerinde gördüğümüz dükkân ve mağazaların bir çoğu eski hayatımızda bu kadar renkli değildi. Yine nakil vasıtaları çok değişikti. Çok eskilere baktığımızda vasıta hiç yok. 19.yy'ın başlarında tramvaylar gündelik hayatın yükünü çekmekteydi. 19

3 «Eski bir Türk kahvesi. Tiryakilerin kahveleri ayrı idi. Buralarda yoğurt çanağına yakın büyüklükte kahve fincanları ocağın etrafına dizilir, çubuklar, nargileler köşeleri doldururdu. Tömbeki mübtelası olan meraklılardan bazıları kahvecinin kullandığı nargileyi hemen içmez, kollarını sıvar, nargilenin sürahisini, lülesini, marpucunu temizler, sürahisine suyu kendi koyar, lüleyi doldurur hatta kendisi ateşler. An old Turkish coffeehouse. The cafes frequented by coffee addicts were special. Here coffee cups as big as yoghurt bowls were lined up around the fire, while pipes and nargilehs (water - pipes) filled the corners. Some tobacco addicts refused to smoke a nargileh used previously by a coffee drinker until all its parts had been thoroughly cleaned. 20

4 Erkekler boş vakitlerini geçirmek için umumiyetle kahveleri tercih ederlerdi. Bu kahvelerin hemen hepsinde: Gönül ne kahve ister ne kahvehane Gönül ahbâb ister kahve bahane veya Ehl-i keyfin keyfini bilmem ki kimler tazeler Taze elden taze pişmiş taze kahve tazeler gibi levhalar asılırdı. Tiryâki meşreb kimseler kahve, tütün tömbeki ile enfiyeyi hafif keyif verici maddeler sayarlardı. Bir zamanlar zevkine düşkün şair ruhlu, tabiata aşık olan İstanbul halkının mesiresi GÖKSU, iç açan, gönül çeken Göksu'nun yeşil oyalı mavi sularında sandal sandal beyaz yaşmaklı güzeller, ferraceli, maşrahlı, yarı baygın mahmur hanımlar; daima meftun, erkekler canlı, hisli bir sel halinde akıp giderdi. Göksu bu hali ile edebiyatımızda bir çok şairimize ilham kaynağı olma vasfını uzun müddet muhafaza etmiştir. İşte bir kaç misâli : Göksu - once the pleasure - ground and picnic area of the nature - loving, poetic Istanbul population, now immortalized in the couplets of such Ottoman poets as Enderünlu Vasif, Esrar Dede and Nedim and the more modern Yahya Kemal. Endurûnlu V asıf: Sâgar çekerek zevk ile Kandilli suyundan Göksu'ya gel ey çeşm-i kebûd âlem-i âb et. Esrar Dede : Gice Kandilll'de gök handil olup ol mehrû Mâhitâb eyliyerek eyledi azm-i Göksi. Nedim : Ey şûh Nedimâ ile bir seyrin işittik Tenhaca varıp Göksu'ya işret var içinde. Yahya Kemal : Gâh akarken hüznü eyyâm-ı hazânın Göksu'dan Tek teselli mutribin elhân-ı nâyından gelür. Eski İstanbul, gayet sade olan gündelik unsurları ve kendi ananelerinin bugün ne kadarını muhafaza ediyor? Bizi o günlerden bugünlere bağlayacak olan mimarîmiz, klâsik sanatlarımızın bugün büyük bir kısmı yok olmuştur. Kalan çok az bir kısmı ise de yok olmak üzeredir. Eski ictimâî hayatımızla İlişkili olarak bahsetmeye çalıştığımız bu unsurlar artık tarih sahnelerinde yer almaktadır. Bir şeyde daha; eski kartpostallarda... 21

5 Eski Türk mahallesinin çarpıcı bir numunesi, Bozdoğan kemeri ve çevresi. A striking example of an old Turkish quarter with the Bozdoğan arch and surroundings. İstanbul la ilgili fotoğrafların tesbiti 1852 yılında başlar.* Bu ilk fotoğrafları E. Caranza adlı bir kimse çekmiştir yıllarından itibaren artık yavaş yavaş fotoğrafçılığı bir ticaret dalı olarak yapmaya başlayan firmalar karşımıza çıkmaktadır. Yine İstanbul ile ilgili fotoğrafların düzenli bir şekilde meydana getirilmesi Sultan II. Abdülhamîd tarafından sağlanmıştır. Bugün «Yıldız Kolleksiyonu» veya «Yıldız Albümleri» denilen ve Kargopulo' ya çektirilen binlerce fotoğraf halen İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesinde muhafaza edilmektedir. Eski İstanbul a ait kartpostallarda biz bütün şehir hayatını, insanlarının kıyafetlerini, esnafını, sokaklarını görebiliriz. Bir şehrin gittikçe değişen çehresinin safhalarını kartpostallarda görüyoruz. Bu kartpostallar yalnız İstanbul şehrine münhasır değildir. Memleketimizin bir çok şehirleri için de tertib edilmiştir ile 1920 yılları arasında Avrupa'nın çeşitli şehirlerinde bastırılmıştır. Kartpostal editörlerinin en mühim olanları şunlardır: Max Fruchterman E. F. Rochat Henry s M.J.C. Bon Marché M. Azriki Isaac M. Ahitouv J. Ludwingsohn Georges Papantonie (*) Editörler içinde İstanbul ve Türkiye nin çeşitli vilayetlerine ait yayınladığı binlerce kartpostalı ile tanınan Max Fruchterman dır yılında Avusturya'da doğdu yılında Yüksek Kaldırım Sokağı'nda 13 numaralı dükkânda bir resim çerçevecisi dükkânı açtı. Bu arada Avrupa'da yapılmış kartpostallar da satıyordu. Kartpostal çekimine ise Aynaroz Papazlarından Galata Kulesi'nln bugün işyeri olan bu dar sokağı o zamanın mütevazı bir mahallesini teşkil ediyordu. The Galata Tower. The narrow street in which the tower is located is a bustling business district today. At the time of the postcard it was a modest residential quarter. 22

6 aldığı büyük sipariş üzerine başladı. Aynaroz Manastırı nın fotoğraflarını çekerek, kartpostal olarak Avrupa da bastırdı. Kazandığı parayı ise dâima Avusturya parasına çevirerek muhafaza ediyordu. I. Dünya Savaşı sonunda Avusturya İmparatorluğu parçalanınca Avusturya parasının değeri düştü ve Max Fruchterman iflas etti. Bu üzüntü ile arkasından İstanbul ve Türkiye ile ilgili kartpostal bırakarak öldü. Babasının ölümü ile firma oğlu Paul e kaldı. Paul ün 1912 yılında ölümü ile de karısı Anna'ya intikal etti. Bulunduklaıı dükkân borçlarını ödeyemediklerinden dolayı tahliye edildi. Ellerinde bulunan kartpostal hiç fiyatına eskicilere satıldı. Hakkında izahat vermeye çalıştığımız eski İstanbul kartpostallarını başlıca iki bölüm halinde incelemek mümkündür: 1. Fotoğraf çekilmesi sureti ile basılan kartpostallar. A Siyah-beyaz olanlar: Hiç bir renklendirmeye tabi tutulmadan olduğu gibi basılanlar. B Renkli olanlar: Siyah-beyaz fotoğraf çekildikten sonra renklendirilip basılanlar. Sonradan renklendirilen bu kartpostallarda çok fazla rötuş yapıldığından kartpostalların fotoğraf olmayıp çizme şeklinde olduğu kanaati yaygındır. 2. Röprodüksiyonlar: Bunlar İstanbul un çeşitli köşelerine ve bir takım manzaralara ait tablolardan yapılan röprodüksiyonlardır. Kartpostalların ön ve arka yüzlerinde de bilgiler vardır. Ön yüzde umumiyetle iki türlü izahat vardır. Bu izahatlardan birisi gösterilen yere ait olup bir yabancı dilde diğeri ise Türkçe dir. Türkçe izahatlar esk; yazı ile verilmiştir. Arka yüzde kartpostalı yapan firmanın ve editörünün ismi, her firmanın İstanbul şehrine verdiği kod numarası ile kart numarasını görebiliriz. Bugün içinde yaşadığımız bunaltıcı şehir hayatı bizi kartpostallarda gördüğümüz eski İstanbul'un büyüleyici, sükûn ve huzur dolu havası içinde yaşamayı hayal ettiriyor. O günlerden bugünlere intikâl etmesi lâzım gelen bir çok şey kalmadı. Hatta o eski günleri gösterecek bu kartpostallar dahi bugün bulunması imkânsız hale geldi. İstanbul'un dillere destan güzelliğini, şehir hayatını, insanlarının durumunu, kıyafetlerini gösteren bu kartpostalların bir kataloğunun yapılıp geniş kitleler tarafından faydalanılmasının temin edilmesi en büyük dileğimizdir. * Sedat Hakkı Eldem-İstanbul Anıları Cilt: 1 shf.: XI <" s Editör isimleri kartpostalların arkasından olduğu gibi alınmıştır. * * * Herman Boyacıoğlu İstanbul Ansiklopedisi Sayfa O günlerde gayet tehna olan bugün binlerce kişinin gelip geçtiği Galata Rıhtımı. The Galata Ouai then utterly deserted, used today by thousands of people. Bugün adeta İstanbul'un simgesi haline gelen Galata Köprüsü. Galata ile İstanbul arasındaki ilk köprü 1836 da II. Mahmud'un emriyle Kaptan-ı derya Ahmet Fevzi Paşa tarafından ahşap olarak yaptırılmış. Daha sonra 1870 yılında 105 bin altın sarf edilerek kısmen demir akşamlı olarak dubalar üzerine kurulmuştur senesinde ise Sütlüce de yapılan yeni bir köprü hizmete girmiştir. The Galata Bridge, symbol of present day Istanbul. Admiral Ahmet Fevzi Pasha had the first Galata Istanbul bridge, made of wood, built in 1836 at the behets of Sultan Mahmud II. Later, in 1870, the bridge was floated on pontoons with partially steel parts at a cost of 105 gold pieces. Then in 1912, the new bridge, built at Sütlüce, was put into services. 23

7 P icture P o stcards of Old Istanbul By Uğur GÖKTAŞ Going shopping, travelling to and from work, taking trips, making use of leisure time - all these aspects of our daily lives seem quite normal to us today. But it was not always so. How was daily life in the unique atmosphere of old Istanbul? Shopping, for example, which was characterized by utter honesty and mutual trust, was done in open markets or in shops, and commercial life was regulated completely by a few tradesmen s organizations. Many of our forefathers who lived along the Bosphorus supplied their daily needs from itinerant salesmen who plied up and down the shores in small boats. Most of the shops that line our streets and avenues today were not so colorful in the past. Transport vehicles too were quite different from those we use, and if we go back far enough there were none at all. At the beginning of this century, the bulk of the load was handled by trams. The men usually passed their free time in coffeehouses, almost all of which boasted signs reading, for example : «The heart seeks neither coffee nor coffeehouse The heart seeks friendship-coffee is merely a pretext» Today few traces remain of this simple lifestyle and its related traditions. The major part of the architecture and classical arts that might afford some continuity between those days and our own time has been destroyed, and what little remains is gradually falling into ruin. As for our traditional forms of social life, these too have been consigned to the pages of history books. And to old postcards... The earliest known photographs of Istanbul date back to 1852 and were taken by a man named E. Caranza. Then, between 1865 and 1870, commercial photography gradually developed and photographic firms emerged. But it was not until the time of Sultan Abdulhamid II that Istanbul was photographed systematically. Today thousands of such photographs, known as the «Yıldız Collection» or «Yıldız Albums,» are preserved in the Central Library of Istanbul University. These old photographs afford us a detailed picture of the life of the city - its people, their costumes, its trade and its streets. They also show us the city's slowly changing face. Such postcards are not limited to Istanbul either. Similar collections have been put together for many of Turkey's cities. The main editors of these collections of postcards, which were printed in various cities of Europe, include Max Fruchterman, E.F. Rochat, Henry's, M.J.C., Bon Marché, M. Azriki, Isaac M. Ahitouv, J. Ludwigsohn and Georges Papantonie. Among these editors, Max Fruchterman is well known for the thousands of postcards he published of Istanbul and various other provinces of Turkey. Fruchterman, who was born in Austria in 1852, opened a picture framing shop at Yüksek Kaldırım No. 13 in 1868, where he also sold picture postcards printed in Europe. 24

8 Elektrikli tramvaylar çalınmaya başladıktan sonra Köprüden bir görünüş. A view of the bridge after the introduction of electric trams. Kadıköy Kilise Meydanı. Kilise Meydan in Kadıköy. He started taking his own postcard photographs when he received a huge order from the priests of the Aynaroz monastery, photographs of which he took and had printed as postcards in Europe. He always saved the money he earned from this business by changing it into Austria Schillings. When the Austrian Empire collapsed at the end of the first world war, its currency became worthless and Fruchterman went bankrupt. Leaving behind over 600,000 picture postcards of Istanbul and other parts of Turkey, Fruchterman died of grief, and his son Paul took over the firm. With Paul s death in 1921, ownership passed to his, wife Anna. Since she was unable to pay the shop's debts, it was liquidated and the 600,000 postcards were sold to a secondhand dealer for a pittance. The picture postcards of old Istanbul that I have described here fall into two main groups : 1. Postcards with photographs A. Black and white (without coloring added later) B. Colored (Black and white photos to which color was later added. The. colors are so exaggerated that these are often assumed to be drawings.) 2. Postcards with reproductions. These are reproductions of paintings of various quarters and scenes in Istanbul. Such postcards also have Information both on the back and on the front. On the front, for example, the quarter of the city depicted is usually identified both in Turkish (Ottoman script) and in a foreign language, while the name of the producing 25

9 Çemberlitaş in eski hali Çemberlitaç in former times. Ayasofya Camiî ve mollalar. The Hagia Sophia Mosque with mullahs. firm and of the editor together with the firm s Istanbul code number and the card code number are given on the back. The hectic pace of contemporary urban life often awakens in us a longing for the magical atmosphere of peace and repose of old Istanbul as depicted on these postcards. Many reminders of those times are now vanished forever. In fact, even the postcards themselves, which afford us a small taste of bygone days, have become practically impossible to find. In view of this, we hope that a catalog will be produced of these postcards attesting the legendary beauty of Istanbul, to be made available on a wide basis for the enjoyment of all. 26 Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi