HİTİT TOPLUMUNDA AİLE VE ÇOCUK. Doç. Dr. Esma REYHAN 1 Dr. Tülin CENGİZ 2

Transkript

1 HİTİT TOPLUMUNDA AİLE VE ÇOCUK Doç. Dr. Esma REYHAN 1 Dr. Tülin CENGİZ 2 Özet Hitit ailesi, temel işlevi türün devamlılığını sağlamak olan en küçük toplumsal birimdir. Üretim, dağıtım ve mülkiyet ilişkileri çoğu zaman bu birim içinde gerçekleştiğinden Hitit ailesi, aynı zamanda bir dayanışma ve ekonomi birliğidir. Daha da önemlisi aile, çocuğun içine doğduğu toplumsal çevreye adaptasyonunu sağlayan kural, norm, değer, dil ve semboller sisteminin öğrenildiği yerdir. Hitit toplumunda eğitimden, hukuk sistemine, masallardan tarihi belgelere, büyü ritüellerinden fal metinlerine göz atıldığında aile ve çocuk arasındaki ilişkiye dair birçok veriye ulaşılabilmektedir. Anahtar Kelimeler Hitit, Aile, Çocuk, Eğitim, Hukuk, Mitoloji, Masal Abstact FAMILY AND CHILD IN HITTITE SOCIETY Hittite family is the smallest social unit whose main function is to enable the continuity of the human race. Since production, distribution and property relationships usually took place within this unit, the Hittite family is also unison of solidarity and economy. What s more, family is where the child gets to learn the rules, norms, values, languages and symbols enabling him/her to adapt to the environment where s/he is born. Considering the education, law system, tales and historical documents, magic rituals and prophecy texts in the Hittite society, a lot of data can be reached about the relationship between family and child. Word Keys Hittite, Family, Child, Education, law system, Myhtology, Tale 1 Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 2 Kocaeli Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü

2 1.1. Hitit Ailesi Çivi yazılı belgeler arasında Hitit ailesinin ekonomik ve sosyal yaşamını doğrudan anlatan metinler yoktur. Bu nedenle Hitit kanunları, arazi bağış belgeleri, antlaşma metinleri, tapınak envanterleri gibi belgelerden yola çıkılarak Hitit ailesinin geçim biçimi, sosyal yapısı ve hukuki hakları ile ilgili fikir sahibi olunabilmektedir. Hitit ailesindeki karşılıklı ilişkiler hakkında ipuçları içeren diğer belgeler ise aile içi sorunların çözülmesi için yapılan bazı büyü ritüelleri ile yazıya geçirilmiş sözlü edebiyat ürünleridir. Aile, Hititlerin tarım ve hayvancılığa dayanan ekonomilerinde en küçük birimdir (Friedrich, 1952, s.269). Bu aileler kapalı ekonomik yapılarıyla hem kentlerin hem de kent dışındaki daha küçük yerleşim birimlerinin ihtiyaçlarını karşılayan bir çeşit küçük işliklerdir (Klengel, 1986, s ). Kızılırmak kavsi içine konumlanmış Hitit ülkesinin tarımsal ekonomisinin temelini bu küçük işlikler oluşturmaktadır. Bu işliklerin başarısı yoğun ekim, ürün çeşitliliği ve tanrılarla yapılacak işbirliğine bağlıdır (Bryce, 2003,s. 90). Hitit ailesindeki her birey, işlenen toprakla birlikte krallığın mülküdür. Aşağıda görülen ve Tivatapara adındaki bir adamın çiftliğindeki mülkiyetin dökümünün kaydedildiği belgeye dikkat edildiğinde, Hitit devleti için Hitit ailesi/evi/işliğinin küçük bir işletme olarak görüldüğü ayrıca kadın, çocuklar ve hatta Tivapara nın bizzat kendisinin de mülk envanteri içinde adının geçtiği görülecektir: Tivapara nın mülkü: bir adam, Tivapara; bir oğlan, Hartuvanduli; bir kadın, Azzia; iki kız, Anitti ve Hantaviya; beş kişi; iki öküz, yirmi iki koyun, altı koşum öküzü on sekiz dişi koyun ve koyunlarla iki dişi kuzu ve koçlarla iki yavru koç; on sekiz keçi ve keçilerle dört yavru keçi ve erkek keçiyle bir yavru; otuz altı küçükbaş hayvan: bir ev. Öküzler için bir otlak, Parkalla kasabasında bir dönüm çayır. Hanzušra kasabasında, Hantapi mülküne ait 3.5 dönüm üzüm bağı, içinde 40 elma ağacı, 42 nar ağacı. (KBo V.7, 28-33, Gurney, 1990: 66; Byrce, 2003, s. 90). Hitit ailesi geçimini sağladığı toprağı, satın alma, kiralama, krallığın hediyesi olarak, ya da bağış yoluyla elde etmektedir. Yalnız bağışlar genellikle sıradan halka değil asillere ve kraliyetin ödüllendirmek istediği görevlilere yapılmaktadır.

3 Hitit devletinin varlığı tarımsal üretimdeki istikrara bağlı olduğu için devlet, Hitit ailesinin toprağa bağlı yaşamına ve iş gücüne her türlü müdahale hakkına sahiptir. Öyleki insan öldürmenin cezasını tazminatla karşılatan Hitit kanunları, tarım ile ilgili uygulamalarda ölüm cezası uygulayabilmektedir. Ayrıca ailelerin devlet tarafından belirlenen ve luzzi denilen yükümlülükleri bulunmaktadır (Ersoy ve Reyhan, 2001, s.125). Kişi, ailesindeki tek erkek çocuk ise bu yükümlülüğü yerine getirmek için dört gün ailesi dört gün devlet için çalışmak zorundadır (Reyhan, 1998, s.486). İş yoğunluğu aile/ev halkının üstesinden gelemeyeceği boyutlara ulaştığında NAM.RA bağışı ile destek sağlanmakta ya da geçici işçi sağlanmaktadır (Alp, 1949, s ). Hitit ailesinin tarıma dayalı yaşamında hayvancılığın da önemli oranda yer işgal ettiği söylenebilir. Hatta Hitit ülkesinin zenginliğinin önemli bir kısmı da bu hayvan sürülerine ve çobanlara dayanmaktadır. Bu hayvanların otlaması için ürüne elverişli olmayan büyük alanlar gereklidir ve Orta Anadolu böyle alanlarla doludur. Toprak sahipleri çobanları mevsimi gelince uzak otlaklara gitmesi gereken sürülere eşlik etmeleri için istihdam etmektedir (Byrce, 2003, s.99; Yiğit, 2002a, s ). Çiftçiliğin dışında Hitit erkekleri, saray ve tapınaklar için marangozluk, taş işçiliği, ayakkabıcılık, dokumacılık, aşçılık, terzilik gibi meslekler icra etmekte (Mcqueen, 1996, s.97), Hitit kadınları ise hane içindeki üretimlerinin dışında değirmencilik, aşçılık, dokumacılık, keçecilik gibi işlerle uğraşmaktadır. Bunun yanı sıra belgelerde, kadınların büyücülük, rahibelik, dini ritüellerde müzisyenlik ve dansçılık yaptıklarına dair bilgilere rastlanmaktadır. Yine metinlerde değirmenci kadınların varlığı tespit edilebilmektedir. Bu kadınlar tahıl türlerini, özellikle buğdayı öğüterek ekmek yapımı için gerekli unu sağlarlar. II. Muršili ye ait bir dua metninden bu kadınların buğday öğütmenin dışında tanrıların günlük kurban ekmeğini yaptıkları da öğrenilmektedir (Süel, 1990, s.250). Hititçe belgelerde kadınların dokumacılık yaptıklarına dair bilgiler de vardır. Ritüel ve bayram metinlerinden bu kadınların dokumacılığı kendi evinin ihtiyaçlarını karşılamak için değil profesyonel olarak icra ettikleri anlaşılmaktadır (Yiğit, 2002b, s ).

4 1.2 Hitit Toplumunda Aile ve Çocuk Hitit Masallarında Aile ve Çocuk Masallar içinde var olduğu toplumun kodlarını yani sembol, kültürel değer ve baskın düşüncelerini gelecek nesle miras olarak bırakan araçlardır. Anadolu nun yazıya geçirilmiş bilinen en eski masalları, Hititlerin başkenti Hattuša da ele geçirilmiş Kaneš Kraliçesi, Avcı Kešši, Appu ve İki Oğlu, İnek ile Balıkçı masallarıdır. Bu masallardan Avcı Kešši, Appu ve İki Oğlu ve İnek ile Balıkçı olarak adlandırılan masallara yansıyan şefkatli, rehber, bağışlayıcı anne ve baba motifleri Hititlerde aile içindeki karşılıklı ilişkilerin anlaşılmasında ipucu olarak değerlendirilebilir. Avcı Kešši Masalı, Kešši nin tanıtılmasıyla başlar. Kešši, annesiyle yaşayan bir avcıdır. Babası daha önce ölmüştür. Her sabah erkenden kalkan ve avını sürmeye giden Kešši, tanrıları ihmal etmeyen avladığı hayvanlardan onların payını da veren bir avcıdır. Kešši, günün birinde Udubšarri denilen birinin en küçük kız kardeşine âşık olur ve onunla evlenir. Evlendikten sonra karısıyla birlikte zaman geçirmek için her sabah yaptığı avlanma işini ihmal etmeye başlar. Kešši nin annesi bu durum karşısında oğlunu uyarır: Kešši sen şehrin en iyi avcısıydın, senden daha iyisi yoktu. Şimdi şu haline bak! Tuzağa düştün! Tanrılar yiyeceklerini bitirip annen aç kaldığı halde, tek yaptığın şey seni deliye çeviren karınla evde oturmak (KUB XXXIII 121 II 9-14). Kešši, annesinin uyarısı üzerine kendine gelir ve sorumluluklarını hatırlar. Mızrağını ve köpeklerini alarak Natara Dağı na avlanmaya gider. Üç ay boyunca tek bir av dahi avlanamaz. Çünkü o tanrıları, tanrılar da onu unutmuştur. Kešši, yorgunluktan uyuyakaldığında etrafını gnom denilen ve topraklarından geçenlere eziyet eden cüceler sarar. Dağlarda yaşayanlar sadece gnomlar değildir. Ölmüş insanların ruhları da dağlarda yaşamaktadır. Kešši nin ölmüş babasının ruhu da olanları izlemektedir. Babası oğluna yardım etmek için dağların ardından gnomlara seslenir. Onlardan Kešši nin ölmüş babasının ruhu olanları izlemektedir. Babası oğluna yardım etmek için dağların ardından gnomlara seslenir. Onlardan Kešši nin paltosunu çalmalarını ister. Böylece avcı üşüyecek gnomların kendisini cezalandırdığını anlayarak oradan gidecektir. Bu fikir, hırsızlıktan hoşlanan gnomların hoşuna

5 gider. Kešši uyandığında soğukla daha fazla mücadele edemez ve evine döner. Masalın yazılı bulunduğu tablette Kešši nin kötü ve umutsuz rüyalar gördüğü yazmaktadır. Kendini çaresizlik içinde hisseden Kešši, gördüğü rüyayı annesine anlatır : Eğer bir daha dağlara gidersem gnomlar beni parçalamak isteyeceklerdir! Ne yapmam gerekiyor? Annesi Kešši ye cesaret verir ve onu dağlara dönmeye ikna eder. Kešši böylece tekrar dağlara avını sürmeye gider (Vries, 1967, s.46): Kešši annesine sordu: [Biz nasıl]davranacağız? Dağa gidecek miyiz? Dağda ölecek miyiz? Dağda bana [ o]lur mu? Annesi Kešši yi şöyle yanıtladı: Rüyaların anlamı şudur. Çimenler büyür. Rüyalar [ ] şehrinin [ ]. Onun aşağısından bir nehir akar. [ ] günde [ ]orman[ ]ölmeyeceğiz. (?) [ ]mavi yün [ ]. (KUB XXXIII 121 II 17-25, Karauğuz 2001, s ). Avcı Kešši masalındaki anne ve baba motifi, bağışlayıcı, kurtarıcı, bilge ve cesaretlendiricidir. Appu ve İki Oğlu Masalı nda ise Appu, Šudul kentinde yaşayan çok zengin fakat çocuk sahibi olamayan bir adamdır. Masalın kahramanı Appu nun karısıyla bu konu üzerine gerçekleştirdiği diyalog oldukça enteresandır. Masalda çiftin çocuk sahibi olmasının nedeni Appu ya yani erkeğe mal edilmektedir. Hatta kadın bu konuda kocasını aşağılayan, dedikodusunu yapan bir figür olarak görülmektedir (Gaster, 1953, s ). Appu nun karısı hizmetçilerine sormaya başladı: O daha önce hiç başaramadı. Onun şimdi başarılı olacağını düşünmüyorsunuz öyle değil mi? Kadın gitti ve elbiseleriyle Appu nun yanına yattı. Appu uykudan uyandı ve karısı ona sormaya başladı: Daha önce hiç başaramadın. Şimdi başarılı oldun mu? (?) Appu bunu işitti(ğinde) ona yanıt vermeye başladı: Sen bir kadınsın ve bir kadın (gibi düşünürsün). Sen hiçbir şey biliyorsun. (KUB XXIV.8 I 31-37). Appu masalında dikkat çekici bir diğer unsur da Appu nun kız ya da erkek çocuk tercih etmeden yalnızca çocuk sahibi olma isteğidir. Metnin ilgili kısmı şöyledir: Onun hiçbir şeye ihtiyacı yoktu, fakat tek bir şeye ihtiyacı vardı: onun ne erkek çocuğu ne de kız çocuğu vardı. Šudul un ihtiyarları onun huzurunda (yemeğe)

6 oturdular. Biri, oğluna ekmek ve bir parça ızgara yapılmış et verdi, diğeri oğluna içki verdi. Fakat Appu nun ekmek verecek hiç kimsesi yoktu. (KUB XXIV.8 I 15-21). Aslında Hititler de çocuğun cinsiyetine göre farklı uygulamaların yapıldığı doğum ritüellerine rastlanmamaktadır. Aşağıdaki ritüel metin, bu duruma örnek teşkil etmektedir: Ve eğer bir kadın doğum yapmışsa ve yedinci gün geride kalırken, onlar bu yedinci günde yeni doğanın mala-kurbanını keserler. Ve eğer bir erkek çocuk doğmuşsa ve o hangi ayda doğmuşsa, birinci gün ve ikinci gün geride kalır kalmaz, onlar bu aydan itibaren hesaplarlar. Ve üçüncü aya girildiğinde, onlar erkek oğlanı kunzigannahitle arındırırlar.( ) Fakat eğer bir kız çocuğu doğmuşsa, o zaman onlar bu aydan itibaren sayarlar. Ve dördüncü aya girildiğinde, onlar kız çocuk için kunzigannahitle arındırırlar (KBo XXVII.65 III 1-12, Beckman, 1983, s.130). Yine bir doğum ritüelinden Hititlerde erkek çocuğa sahip olma arzusundan ziyade her cinsiyetten çocuk sahibi olma isteğine dair bir eğilim sergilenmektedir: Bir erkek doğduğu zaman, ebe şöyle der: Şimdi bak! Ben bir erkek çocuk eşyaları getirdim fakat gelecek yıl kız çocuk eşyaları getireceğim. Bir kız doğduğu zaman, ebe şöyle der: Şimdi bak! Ben bir kız çocuk eşyaları getirdim fakat gelecek yıl erkek çocuk eşyaları getireceğim (KBo XXVII IV 13-18, Beckman, 1983, s. 251). İnek ve Balıkçı nın Masalı, Güneş Tanrısından hamile kalan bir inekten doğan çocuğu, çocuk sahibi olamayan bir balıkçının bulması ve evine götürmesi anlatılmaktadır. Masalda balıkçının bulduğu çocuğa karşı şefkatli yaklaşımı hemen göze çarpmaktadır. Ben Güneş Tanrısı nın beğeneceği yönde hareket ettim. O, [çocuk] uğruna beni burada tuttu. Ey Güneş Tanrısı, benim çocuğumun olmadığını ve çocuk için beni burada tuttuğunu biliyor musun? Hakikaten Güneş Tanrısı, onu seven için ekmek [ ] koyar. Balıkçı çocuğu yerden kaldırdı, onu temizledi, ondan hoşlandı, onu çenesinin yakınına yaklaştırdı ve onu eve götürdü. (KUB XXIV.7 IV 28-41). Bu masalda dikkat çeken bir kültürel pratik de doğum, düğün ve ölüm geçişlerinde sıkça rastlanılan ve Anadolu kültürünün belirgin bir özelliği olan dayanışma olgusudur. Masalda balıkçı, buldukları çocuğun öz çocukları olduğuna komşularını inandırmak için

7 karısına yatağa uzanıp çocuk doğuruyormuş gibi feryat etmesini ister. Böylece komşular onların bir çocuk sahibi olduklarını düşünecek hatta bunu kutlamak için onlara yiyecek ve içecek getireceklerdir. Şehrin insanları işittiklerinde, şöyle söylediler: [Balıkçının] karısı [bir çocuk doğuruyor ].Şehrin insanları [bunu söyledi] ve [ona bir şeyler]getirmeye başladı. [Biri ekmek] getirdi ve diğerleri [bira] ve bereketli ürün getirdi. ( KUB XXIV.7 IV 53-58) (Karauğuz 2001, s ). Anadolu nun yazıya geçirilmiş bu eski masallarından Avcı Kešši masalındaki anne ve ölmüş baba vurgusu oldukça önemlidir. Diğer iki masalın ortak temasında ise çocuk sahibi olmayan bir çiftin yaşadıkları vardır. Avcı Kešši ve İnek ile Balıkçı masalında anne, babanın çocuklara duydukları sevgi ve şefkat; Appu ve İki Oğlu masalında ise çocuk sahibi olamama durumunun alışılageldiği gibi kadına değil de erkeğe yüklenmiş bir kusur olarak yer alması çarpıcıdır. Hitit arşivleri içinde bu masalların dışında, Kaneš Kraliçesi Öyküsü olarak adlandırılan bir masal daha vardır. Bu masalda da konu açısından ilginç bir motif işlenmiştir (Beckman, 1983: 251). Masaldaki önemli birinci motif, kraliçenin bir batında doğurduğu 30 erkek çocuğu nehre bırakmış olması sonrasında doğurduğu 30 kız çocuğu yanında büyütmesidir. Bu durum nehre bırakılan çocukların kurban olarak sunuldukları fikrini akla getirmektedir. Frazer in Afrika dan Yakın Doğu ya geniş alanda yaptığı etnografik alan çalışmalarını topladığı Altın Dal adlı yapıtında bu toplumda tahılın, meyvenin, şarabın, biranın, zeytinyağının, hamurun veya koyun yapağısının ilk inden, evcil hayvanların ilk yavrusuna, ilk erkek çocuktan ilk yaban avına değin uzanan bir kutsal ilk ler uygulaması yaygın olduğu kaydedilmektedir. İlkler bu kutsallıklarını tanrılara sunulmalarından ya da kurban edilmelerinden almaktadır. Hitit toplumunda da hayvanların doğum zamanında tanrılara, oğlak ya da buzağının, hiçbir insan tatmadan önce taze şeylerin tanrılara sunulması gerektiğine inanılmaktadır. Hatta tanrılara ait taze, ilk ürün olan yiyeceklerden görevlilerin kendilerinin faydalanmaları çok ağır bir suç olarak kabul edilmektedir (Yiğit, 2002c, s.773). Bu durumda nehre bırakılan çocuklar ilk erkek çocuk kurbanının bir masala yansımış biçimini akla getirmektedir.

8 1.2.2 Hitit Hukukunda i Aile ve Çocuk İki büyük tablette toplanan Hitit kanunlarında cezalandırma, bireyin kadın ya da erkek olma durumuna göre değil özgür ya da köle olma durumuna göre yapılmaktadır. Yine ailenin kuruluşundan dağılışına kadar geçirilmesi muhtemel her safha, kadın, erkek ve çocuklara dair hak ve ehliyetler bu kanunlarda yer almaktadır. Bu kanunlardan çocuğun daha anne karnındayken bile bir birey olarak kabul edildiği anlaşılmaktadır. Kanunlarda bir kadının çocuğunun düşmesine neden olmak suçtur. Üstelik suçun cezası kadının karnındaki çocuğun ayına ve kadının hür veya esir olmasına göre uygulanmaktadır. Kadın esirse ceza yarı yarıya indirilmektedir. Çocuğun ayı arttıkça ceza da artmaktadır: Eğer özgür bir kadının karnının meyvesini bir kimse attırırsa, [eğer] <bu> onuncu ayda <olursa> on şekel gümüş versin, eğer <o> beşinci ayda olursa beş şekel [gümüş] versin ve <böylece suçu> evinden uzaklaştırır. (Paragraf 17) Eğer bir kadın kölenin karnının meyvesini bir kimse attırırsa, eğer <bu> onuncu ayda olursa beş şekel gümüş v[ersin]. (Paragraf 18) Kanun maddelerinden öğrenildiğine göre Hitit ailesi, çocuklarının yetişmesi ve meslek sahibi olması için bir bütçe ayırmaktadır. Çocukların eğitimi için ayrılan bütçenin maliyeti 6 şekel gümüş (12,4x6=74,4 gr) tür. Ailelerin eğiticiye verdikleri çocukları için tercih ettikleri meslekler ise marangozluk, demircilik, dokumacılık, işçilik, keçeciliktir. Hitit kanunlarında bu tür vasıflı işçilerin ücretleri de belirlenmiştir. Zanaatçi, çömlekçi, demirci, marangoz, deri işçisi, keçeci, dokuyucu ya a bir elbise imalatçısından herhangi birini hizmetli olarak çalıştıran kişinin ödemesi gereken ücret 10 şekel gümüştür. Bu da çocuklarının bu mesleklerden herhangi birine sahip olmaları için ödedikleri ücretten daha fazladır. Bir arazi bağış belgesinde, kimsesiz bir çocuğun evlatlık alındığı görülmektedir: Büyük kral [Taba]rna nın mührü [Attattaš(ı), ki o bir ök]süz ve yetim. [idi, on]u büyük kral [gördü ve onu] kraliçe için erkek bir süt [çocuğu olarak] [al]dı. ( KBo VIII ) Hitit kanunlarında Hitit toplumunda aile içi cinsel ilişki (ensest) ölüm ile cezalandırılan bir suçtur ve lanet edilecek, tiksinilecek (hurkel) bir eylemdir. Hitit

9 kanunlarında hurki/el lanet edilecek, tiksinilecek bir eylem olarak kabul edilen bir suç olarak görülür ve cezası ölümdür. Imparati, (1992: ) hurkel kelimesini bir kimsenin kendisi ile aynı kandan olan kişilerle, yani anne, kız çocuk, erkek çocukla günah işlemesi olarak tanımlamıştır. Ensest olgusuyla en çok çocukların istismar edildiği düşünüldüğünde bu kanun maddelerinin oldukça caydırıcı etkiye sahip olduğu söylenebilir: Eğer bir adam tam kendi annesiyle günah işlerse,.lanet edilecek bir eylem<dir>. Eğer bir adam kızıyla günah işlerse, lanet edilecek bir eylem<dir>. Eğer bir adam oğluyla günah işlerse, lanet edilecek bir eylem<dir> (Paragraf 191) Hititler toplumunda kan bağı olmayanların (üvey anne, üvey evlat vb) ilişkilerine kanun müdahale etmemekte fakat bu durum lanet edilecek bir eylem olarak kabul edilmektedir: Eğer bir adam üvey annesiyle günah işlerse, cezaya değer bir eylem değildi, ama eğer babası hayatta ise lanet edilecek (hurkel) bir eylemdir (Paragraf 190). Eğer özgür bir adam.. <kadınlarına> ve onların annelerine cinsel olarak sahip olursa, bu bir ülkede, onlar başka bir ülkede, cezaya değer bir eylem değildir. Eğer bu her ikisinin bulunduğu yerde olursa ve o bunu biliyorsa lanet edilecek bir eylemdir (hurkel), cezaya değer bir eylem değildir (İşlenen suç, iğrenç olmakla beraber akrabalık bağı olmadığı için cezaya (ölüm) değer kabul edilmemiştir) (Paragraf 191). Eğer bir adam erkek kardeşinin karısı ile yatarsa ama onun erkek kardeşi hayatta ise lanet edilecek bir eylemdir (hurkel) (Paragraf 195A). Eğer bir adam özgür bir kadına (karısı olarak) sahipse ve onun (kadının) kızıyla da cinsel ilişkisi varsa lanet edilecek bir eylemdir (hurkel) (Paragraf 195B). Eğer bir adam onun (kadının) kızına (karısı olarak) sahipse ve onun (kadının) annesiyle ya da onun (kadının) kız kardeşi ile cinsel ilişkisi varsa lanet edilecek bir eylemdir (hurkel) (Paragraf 195C). Hitit Kanunlarının, Hitit toplumuna yakın akrabalar arası ilişkiye koyduğu katı yasaklar, büyük kralın vasalleri için de geçerlidir. I.Šuppiluliuma nın vasal bazı yöneticileri, kız-kardeş-erkek kardeş ya da kuzenler arasında cinsel ilişki konusunda yaptığı uyarılar belgelere yansımıştır. Anadolu nun kuzeydoğusunda bulunan Azzi-Hayaša Devleti kralı Hukkana ile yapılan antlaşmada, Hukkana nın ülkesindeki geleneklerin Hatti

10 ülkesindekilerden farklı olduğu ve özellikle yakın akrabalar arasında cinsel ilişkilerin Hatti ülkesinde ölüm cezası verilen bir suç olarak kabul edildiği vurgulanmaktadır. Ben majestemin sana zevce olarak verdiğim kız kardeşimin soyundan, neslinden pek çok kız kardeşleri vardır. Sen onları kız kardeş olarak aldığından, onlar senin soyuna aittir. Fakat Hattuša ülkesinde erkek kardeş, kız kardeşini ya da kız kuzenini almayacağı (yönünde bir gelenek vardır). Buna izin verilmez Hatti ülkesinde her kim böyle bir suç işlerse, Hattuša şehrinde o, yaşayamaz, orada ölür Eğer bazen karının kız kardeşi ve kardeşinin akrabası ya da kız kuzenin sana gelirse ona yiyecek ve içecek ver. Her ikiniz de yiyin, için ve eğlenin. Fakat sen onu (cinsel olarak) arzulama. Buna izin verilmez ve (böyle bir eylemin sonucu) ölümdür. (Karauğuz, 2002: ; Friedrich, 1930, s ). Hititler, evlilik kurumunu akte bağlanmış bir toplumdur ve Hitit kanunları, kız ya da erkek fark etmeksizin evlenecek çifti birbirlerine karşı sorumlu ve yükümlü kılmıştır: Eğer bir kız bir adama nişanlanmışsa ve bir başkası onu kaçırırsa, onu kaçırdığı anda birinci kişi <ona> ne [verdiyse] o zaman <diğeri> onu tazmin etsin; baba ve anne tazmin etmezler. Eğer baba ve anne onu (kızlarını) başka bir kişiye verirlerse o zaman baba ve anne tazmin etsinler. Eğer, baba ve anne reddederlerse o zaman o (= kızları) ondan ayrılsın (Paragraf 28).. Eğer bir kız çocuğu bir kişiye bağlanmışsa (nişanlanmışsa) ve onun için <o> (kişi) başlık ödemişse ve ondan sonra baba ve anne buna karşı çıkarlarsa o zaman o (kız çocuğunu) o kişiden ayırırlar, ama başlığın iki katı tazminat verirler (Paragraf 29). Eğer erkek, kızı hala almadıysa o zaman kendisi onu reddedebilir, ama ödediği başlıktan o zaman vazgeçebilir (Paragraf 30). Hitit kanunlarından evliliğin gerçekleşmesi için erkeğin kız tarafına kušata (başlık) ödediği; kız tarafının ise karşılığında ivaru (çeyiz) getirdiği anlaşılmaktadır. Antropolojik çalışmalarda başlık, evliliğin gerçekleşme koşullarından biri olarak damat tarafından gelin tarafına ödenen hediye niteliğindeki ödeme olarak tanımlamaktadır. Bu ödenti, para, toprak, iş gücü, hayvan biçiminde olabilmektedir. Başlık, kızın ailesine karşı hak ve sorumluluklarıyla birlikte ayrılmasından doğan kayıpların telafisi olduğu kabul edilmektedir. Çeyiz ise ataerkil topluluklarda evlenip evden çıkacak olan kadının mirastan payını önceden alması ve böylelikle daha sonra erkekler arasında görülecek miras paylaşımının dışına çıkartılması

11 biçiminde tanımlanmaktadır. Bu uygulamayla kadının evlenme sürecine hazırlanması ve aday olarak daha cazip duruma gelmesi söz konusudur. Çeyiz, büyük arazilerden sandıkla sembolize edilecek kadar ufak ev araç ve gereçlerine kadar değişik biçimlerde öngörülebilmektedir. Başlık ve çeyiz kadını satma/satın alma mantığının dışında ailelerin ekonomik çıkarlarını korumaya yönelik bir nevi aileler arası karşılıklı armağanlaşmadır (Antropoloji Sözlüğü, 2003, s.124,195). Hitit kanunları, kız çocuklarının evlenirken beraberinde götürdüğü çeyizi de korumaya aldığını göstermektedir: Eğer bir adam karısını alır[onu evine] götürürse, Onun çeyizini (de) kendisi için oraya taşır. Eğer kadın o[rada ölürse o zaman] adamın malı yanar, adam onun çeyizini kendisi için alsın. ve eğer o babasının evinde ölürse ve ke[ndi] çocukları [varsa], onun çeyizini adam [al]ma[sın] ( Paragraf 27) Kanunların bir diğer maddesine göre, sözlenmiş bir genç kızı kaçıran adam, mağdur edilen damat adayının kız tarafına verdiği her şeyi geri ödemekle yükümlüdür: Eğer bir kız bir adama nişanlanmış<sa> <ve> bir başkası onu kaçırırsa, onu kaçırdığı anda, birinci adam <ona> ne [verdiyse], o zaman, o <diğeri> ona tazmin etsin; baba ve anne tazmin etmezler. Eğer baba ve anne onu başka bir adama verirlerse, o zaman baba ve anne tazmin etsinler. Eğer, baba ve anne reddederlerse, o zaman o (=kadın) ondan ayrılsın. (Paragraf 28A) Hitit kanunlarında boşanma sırasında çocukların anne ve baba tarafından paylaşıldığı dikkat çekmektedir. Eğer özgür bir adam ve köle bir kadın (aşık iseler) ve bunlar birlikte bulunuyorlarsa (yasıyorlarsa) ve onu kendisi için karısı olarak alırsa ve kendisi için bir ev ve çocuk(lar) yaparlarsa (olursa) ve sonradan onlar ya anlaşamazlarsa ya da ayrılırlarsa ve evi (aileyi) bölüşürler: adam çocuklardan (bir kısmını) alır, kadın kendisi için bir çocuk alır. Eğer bir erkek köle bir kadını karısı olarak alırsa, hukuk kuralı onlar için aynı şekildedir. (Paragraf 31) Yine Hitit kanunlarının kızlarına içgüveyi alma durumunu içeren bir maddeye de rastlanılmaktadır fakat kanun maddelerinden (Paragraf 36) da alışılmışın dışında bir durumun varlığı sezilmektedir. Çünkü başlığı (kuşata) ödeyerek kızına içgüveyi alan kişi bir köledir,

12 yani bir kölenin kızıyla evlenen özgür bir kişi söz konusudur. Ve alışılageldiği gibi başlığı güveyin değil de gelinin babasının ödemesi durumu anlaşılır değildir. Eğer bir erkek köle özgür bir genç için başlık öderse ve onu içgüveyi olarak evine alırsa o zaman onu kimse dışarı çıkaramaz (Paragraf 36) Yine Hitit kanunlarında birinin erkek evladını öldürmenin cezası oğlu öldürülen kişiye başka bir erkek evlat vermektir: Eğer bir adamı biri ateşe iterse ve o ölürse o zaman ona bir erkek evlat geri versin. (Paragraf 44A) Hitit Tarihi Metinlerinde Aile ve Çocuk Hitit tarihi metinlerinde ise baba ve evlatları arasındaki ilişkiye dair bilgi içeren en eski metin Hitit Devleti nin kurucusu I. Hattušili nin vasiyetnamesidir ( Sommer Falkenstein, 1938). Bu vasiyetnamede bir babanın kral olacak oğlundan beklentileri açıkça dile getirilmektedir: Büyük Kral Tabarna ii asiller topluluğunun askerlerine ve önemli kişilere şöyle dedi: İşte ben hastalandım. Size (halefim olarak) genç Labarna yı söyledim: O, tahta otursun! Ben kral onu oğlum (diye) çağırdım. Onu kucakladım ve onu yücelttim, daima onun arkasından koştum. O bir oğul gibi davranmadı. O, gözyaşı dökmedi, acımadı. O soğuk ve acımasızdır. Ben kral onu tuttum ve onu yatağıma getirdim (ve şöyle dedim): Bu ne? (demek) hiç kimse kız kardeşinin oğlunu büyütmesin! O kralın sözüne aldırmadı. Bir yılan olan anasının sözünü dinledi. Ben kral bunları işittim (Şimdi) savaşa karşı savaş açıyorum. Bırak! (Artık) o, benim oğlum değildir! Anası bir sığır gibi böğürdü(?).. Ben kral herhangi bir kötülük yaptım mı? Onu rahip yapmadım mı?.. (onun) annesi bir yılandır! Gelecekte o annesinin, erkek kardeşlerinin ve kız kardeşlerinin sözlerini her zaman dinleyecek. Kralın asiller meclisine (Pankuš) kötü davranışlarından dolayı şikâyet ettiği kişi Labarna adlı bir prenstir. Labarna, kralın kız kardeşinin oğlu ve Hitit tahtının varisidir. Kralın önce taht için önce uygun görüp sonrasında bu düşüncesinden vazgeçmesinin nedeni

13 Labarna nın bir takım kötü davranışlar sergilemesidir. Labarna, bir oğula yakışır şekilde davranmamış, gözyaşı dökmemiştir, üstelik kalpsiz, acımasızdır ve kralın tabiriyle bir yılan olan annesinin sözüne itibar etmiştir. Büyük Kral a göre bu vasıflara sahip olan biri Hitit tahtını hak etmemektedir. Babasına bu davranışları sergileyen bir kral halkına da kötü davranır. Bu nedenle tahta oturması gereken kişi adil ve iyi yürekli Muršili dir. Büyük Kral, Muršili yi veliaht olarak ilan etmiş ve görevlilerden onu iyi yetiştirmelerini istemiştir: İşte Muršili benim oğlumdur. Onu tanıyın! Onu tahta oturtun! Tanrı tarafından onun yüreğine iyilik verilmiştir. Tanrı ancak arslanı arslanın yerine koyar. Büyük Kral, Hattušili nin tahtı devretmek istediği I. Muršili ye nasihatları da konu açısından oldukça önemlidir: Sen, oğlum, babanın sözlerini korursan ekmek yiyeceksin su içeceksin Hitit tarihi metinleri arasında yer alan ve baba ile evlatları arasındaki sevgi bağına ışık tutan belgelerden biri, İmparatorluk Dönemi krallarından Šuppiluliuma nın oğlu Zananza ile ilgili olandır. iii Šuppiluliuma nın yaşadığı bu olay oğlu II. Muršili tarafından aktarılmıştır. Šuppiluliuma nın kendi ifadesi ile böyle bir şey hayatım boyunca başıma gelmedi dediği esrarengiz olay Mısır firavunu Tutankamon un dul eşinden Šuppiluliuma ya gelen bir mektupla başlamıştır. Mektupta kraliçe, Šuppiluliuma dan bir oğlunu kendisine koca olarak vermesini istemektedir: Benim kocam öldü, oğlum ise yok, senin çok oğlun olduğu söyleniyor, sen oğullarından birini bana verecek olursan, o benim kocam olur. Šuppiluliuma, haberin doğruluğunu, Mısır kraliçesinin neden bana güvenmiyorsun? dediği mektuplar göndermesine sebep olacak kadar, şüpheyle ve dikkatlice araştırmıştır: Babam, Mısır a elçi olarak Hattušaziti yi (şu emirle) gönderdi: Git ve bana doğru sözü sen getir! Beni aldatıyor olabilirler! Onların beyinin bir oğlu bulunabilir Doğru sözü bana sen getir! Bu sözler üzerine Mısır kraliçesinin Šuppiluliuma ya cevabı ise şöyledir:

14 Sen neden onlar beni kandırıyorlar dedin! Bir oğula sahip olsaydım kendi hakkımda ve ülkemin ayıbını yabancı bir ülkeye yazar mıydım? Sen bana inanmadın ve bana böyle söyledin. Kocam öldü bir oğula sahip değilim. Asla bir hizmetkârımı almayacağım ve onu kocam yapmayacağım. Diğer ülkelere yazmadım, yalnız sana yazdım. Onlar senin oğullarının çok olduğunu söylerler, böylece bana bir oğlunu ver. O bana koca olacak, Mısır a da kral olacak. Büyük Kral, sonunda ikna olarak oğlu Zananza yı Mısır a firavun olmak için göndermeye karar verir. Ancak, Šuppiluliuma nın hemen harekete geçmeyip olayı incelemek üzere zaman geçirmesi, olayların onun aleyhine gelişmesine zemin hazırlar ve Mısır da taht değişikliği olur. Prens Zananza ise Mısır a varmadan yolda öldürülür. Šuppiluliuma, oğlunun ölümüne duyduğu üzüntüyü Ey tanrılar! Ben bir kötülük yapmadım, ama Mısır halkı bana bunu yaptı ifadesi ile dile getirir: Mısır halkı Zananza yı öldürdü ve sözü taşıdı. Zananza öldü ve babam Zananza nın öldürüldüğünü duyduğunda Zananza için ağlamaya başladı. Ve tanrılara şöyle söyledi: Tanrılar ben kötülük yapmadım Mısır halkı (bana bunu yaptı) ve onlar (ayrıca) benim ülkemin sınırına hücum etti. II. Muršili ye göre babası Šuppiluliuma aslında bu cezayı hak etmiştir. Çünkü o, Genç Tuthalya yı öldürerek tahta çıkmıştır. Tanrılar da bu şekilde Genç Tuthaliya nın kanının intikamını almışlardır. Hitit tarihi metinlerinde, babanın işlediği günahın bedelini, çocuklarının ödediğine dair inanışın hanedanlıkta yaygın olduğu anlaşılmaktadır: Hatti nin Fırtına Tanrısı, benim efendim! Tanrılar, efendilerim! Böyledir bu: İnsan günahkârdır. Babam da günah işleyip, Hatti nin Fırtına Tanrısı nın, efendimin, isteklerine karşı gelmişti. Fakat ben hiçbir şekilde günah işlemedim. Böyledir: babaların günahını oğullar çeker. Babamın günahını da ben çekiyorum. Bak, efendim, Hatti nin Fırtına Tanrısı ve efendilerim itiraf ediyorum: öyle oldu, biz günah işledik! Ve ben babamın günahını itiraf ettiğim için, efendim Hatti nin Fırtına Tanrısı ve efendilerim diğer tanrıların öfkesi yatışsın. Bana acıyın ve bu salgını Hatti ülkesinden uzaklaştırın (KUB XIV.8 II ).

15 Konu ile ilgili, tarihi metinlerden öğrenilen bir diğer ilginç olay da Hitit belgelerinde Šeha Nehri Ülkesi olarak geçen ve günümüzdeki Batı Anadolu bölgesine lokalize edilen bölgenin beyi/kralı Manapa-Tarhunta ile Hitit kralı arasında geçmektedir. Hitit kralına ihanet eden Šeha Nehri Ülkesi Kralı Manapa-Tarhunta annesi ve beraberindeki yaşlılar, Hitit kralının ayaklarına kapanıp oğlu için aman dilemiş, kral da bir annenin isteğini geri çeviremeyerek kendisine ihanet eden bu adamı bağışlamıştır. (Ben Büyük Kral Muršili) Šeha nehri ülkesine döndüğüm zaman, Šeha nehri ülkesinin içinde Manapa Tarhunta bey idi. Onunla savaştım. Manapa Tarhunta, Hatti Ülkesi nin kralının geldiğini işitince korktu ve o benim karşıma gelmedi. O annesini, yaşlı kadın ve adamları benim karşıma gönderdi. Ve onlar bana geldiler. Ayaklarımın önünde diz çöktüler. Kadınlar da ayaklarımın aşağısında diz çöktüklerinden kadınların isteğini yerine getirdim ve Šeha nehrine gitmedim (KBo III.4 III ). Bir ülkenin kralı da olsa, annenin çocuğu olma, bir düşman annesi olsa da anne olma durumu değişmemektedir Hitit Büyü, Ritüel ve Kehanet Metinlerinde Aile ve Çocuk Hitit toplumunda büyü, baş ağrısından, iç hastalıklara; kral, kraliçeyi arındırmadan; dedikodu ve lanetten kurtulamaya, arkadaş ve hane içi sorunlardan bir tapınağın onarımına kadar yaşamın her alanında başvurulan bir sorun çözme aracıdır. Hitit toplumunda büyü, kehanet ve falcılıkta kadınların öne çıktığı söylenebilir. Büyünün Hitit toplumuna Kizzuwatna dan girdiği ve yerleştiği düşünülmektedir. Belgelerden adının Kizzuwatnalı Maštigga olduğu öğrenilen büyücü kadının beş farklı konuda yaptığı ritüellerin ortak noktası, kavga eden aile bireylerini barıştırma, koca ya da karısını yerden alma, bir dostunun, arkadaşının basına vuran kişiyi suçundan arındırma gibi akrabalık ve arkadaşlık ilişkiler içinde olan insanların birbirlerine karsı isledikleri suçlara karşı düzenlenen ritüeller olduğu ifade edilmektedir. Maštigga nın aile içi kavgalara karşı yaptığı ritüel ise birbirlerine dargın olan - ritüelde uygulanan işlemlere bakıldığında dargınlık muhtemelen birbirlerine şiddet uygulanması sonucu olmuştur- aile bireylerinin barıştırılması amaçlanmaktadır. Kavgalı olan baba-oğul; koca-karı ya da erkek kız kardeş arasındaki husumeti gidermek için yapılan ritüelde tarafların her ikisinin de hazır bulunması

16 gerekmektedir. Kavgalı olan tarafların, arınmak için büyücü kadın Maštigga ile birlikte gitmesi, aile içinde istenmeyen bu durumdan bir an önce kurtulmak için gösterilen bir çabadır. Kizzuwatnalı kadın Maštigga şöyle (der): Eğer baba oğlu ile koca karısı ile ya da erkek kardeş kız kardeşi ile kavga ederse onları birlikte iken barıştıracağım (Reyhan, 2003: 165vd). Maštigga ritüeli Hitit toplumunda aile birliğine ve bütünlüğüne gösterilen öneminin belgelere yansımış halidir. Hitit kralı ve kraliçesinin sağlığı ve mutluluğu için düzenlenen ritüellerin anlatıldığı metinlerde, kral ve kraliçe için tanrılardan talep edilen istekler arasında çocuklar ve torunlar da bulunmaktadır:.bundan sonra biz sizi majestelerinin iyiliği için çağırıyoruz size yalvarıyoruz, dua ediyoruz ve size en iyi, en temiz kurbanı getireceğiz. (Şimdi) bu kötü insandan ayrılın ve kurban sahibinin evine geri gelin ve ona hayat sağlık, çeviklik, uzun yıllar, tanrıların memnuniyetini, tanrıların dostluğunu, ruh parlaklığını (verin) erkek çocuklar, kız çocuklar, torun ve torun çocukları ve[rin.] (KUB XV.31 I 46-55) Kral (ve) kraliçeye yaşam, sıhhat, uzun yıllar, üreme gücü, oğullar (ve) kızlar, torun (ve) torun çocukları bağışlayın! Erkek için erkeklik (ve) yiğitlik, kadın için kadınlık (ve) analık bağışlayın! (KUB XV.34 III 16-18). Hititler de de kehanet, (Hititçe sagai = GISKIM ) arada sırada oluşan bazı doğaüstü ya da olağan dışı olaylar, tanrıların verdikleri işaretlerdir. Bir çocuğun normalden farklı olarak dünyaya gelmesi tanrıların insanlara gönderdiği bir işaret olarak kabul edilmiştir iv : Eğer bir kadın doğum yaparsa ve o çocuk kör ise, evin sahibi asla başarıya ulaşamayacaktır. Eğer bir kadın doğurur ve çocuk daha ana rahmindeyken ağzını açar ve konuşursa, Fırtına Tanrısı ülkeyi vuracaktır. Eğer bir kadın doğurur ve çocuğun başı tıpkı bir aslanınki gibiyse, düşman ülkesinin kralı ülkede bulunacaktır. Eğer bir kadın doğurur ve onun diş etleri çekilmişse, talihli bir yaşamı olacaktır Eğer bir kadın iki erkek çocuk birden doğurursa, o kadın kötü bir hastalığa yakalanıp ölecektir. Eğer çocukların babası zengin ise fakir olacaktır ve

17 çocuklar gelişip büyüyeceklerdir. Eğer bir kadın iki kız çocuk birden doğurursa, o kadın ölecektir, evi mahvolacaktır Sonuç olarak; Anadolu da yaklaşık 600 yıl egemenlik kurmuş, Anadolu kültürünün bir parçası olmuş Hitit toplumunda aile ve çocuk arasındaki toplumsal, duygusal ve ekonomik ilişkiler Hitit kanunları, edebi ürünler, arazi bağışı ve antlaşma metinleri ve tapınak envanterleri gibi belgelerine yansımıştır. Bu belgelerde Hitit ailesi, çocuklarının eğitimine bütçe ayıran; şefkatli anne ve babalar olarak belirmekte, Hitit kanunları anne, çocuk ve gençlerin haklarını koruyucu hükümler içermektedir. Büyü ritüelleri aile içi bütünlüğe ve birliğin önemsendiğini göstermektedir. Tarihi metinlerde, kurucu kral Hattušili, tahtı devredeceği veliahttan ülkeler fetheden korkusuz bir savaşçı olmasını değil iyi ve merhametli bir insan olmasını beklemekte, II. Muršili, intikam duygusundan, kendisine ihanet eden kralın annesi ayaklarına kapandığı için vazgeçmektedir. KAYNAKÇA Alp, S., (1949), Hititler de Sosyal Sınıf NAM. RA lar ve İdeogramın Hititçe Karşılığı, Belleten, 13(2), Antropoloji Sözlüğü, (2003), S. Aydın; K. Emiroğlu (ed.), Bilim ve Sanat Yayınları : Ankara. Beckman, G., (1983), Hittite Birth Rituals, StBoT 29, Wiesbaden. Bryce, T., (2003), Hitit Dünyasında Yaşam ve Toplum, (Çev. Müfit Günay), Dost Kitabevi Yayınları: Ankara. Ersoy, A., E. Reyhan, (2001), "Hitit Devleti'nin Siyasi Gücü ile Ekonomik Kurumları Arasındaki İlişkiler", Studien zu den Bogazköy-Texten, Frazer, J., (2004), Altın Dal, (Çev. M. H. Doğan), Payel Yayınları: İstanbul. Frıedrıch, J., (1930), Staatsvertrage des Hatti-Reich in Hethitischer Sprache II, Leipzig, Frıedrıch, J., (1952), Hethitisches Wörterbuch, Heidelberg. Gaster, T.T., (1953), The Old Stories in the World, Boston. Gurney, O. R., (1990), The Hittites, Penguin: London.

18 Güterbock, H.G., (1956), The Deeds of Šuppiluliuma a Told by his son Muršili II JCS 10, New Haven, Imparati, F., (1992), Hitit Yasaları (Le Leggi Ittite, Roma 1964), (Çev. E. Özbayoğlu), İtalyan Kültür Heyeti: Ankara. Karauğuz, G., (2001), Hitit Mitolojisi, Çizgi Kitapevi: Konya. Karauğuz, G., (2002), Boğazköy ve Ugarit Çivi Yazılı Belgelerine Göre Hitit Devletinin Siyasi Antlaşma Metinleri, Çizgi Yayınevi: Konya. Klengel, H., (1986), The Economy of the Hittite Household (É), Oikumene 5, s Riemschneider, K.K., Babylonische Geburtsomona in hethitischer Übersetzung, Sudien zu den Boğazköy Texten 9, Wiesbaden Sommer, F. I. Falkenstein, A. (1938), Die hethitisch-akkadische Bilingue des Hattušili I (Labarna II), Münih. Süel, A., (1990), Belgelere Göre Hitit Tapınakları Nasıl Korunuyordu?, X. Türk Tarih Kongresi, 11, TTK Kurumu Yayınları: Ankara, de Vrıes, B., (1967), The Style of Hittite Epic and Mythology, PhD. Diss., Brandeis University. Yiğit, T., (2002a), Hitit Çivi Yazılı Belgelere Göre Çoban, Belleten, C. 56, S.247, s Yiğit, T., (2002b), Hitit Metinlerinde Dokumacılar, Tarih İncelemeleri Dergisi, 17 (2), Son notlar i Hitit Kanunları ile ilgili maddeler, Imparati, 1992 den alınmıştır. ii Hattušili nin adı T/Labarna dır. Hattušili adını sonradan almıştır. iii Ayrıntılı bilgi için bkz. KBo (CTH 40), Güterbock, H.G.,(1956), The Deeds of Šuppiluliuma a Told by his son Muršili II JCS 10, New Haven, ıv Ayrıntılı bilgi ve metnin tercümesi için bkz. Riemschneider,(1970), K.K., Babylonische Geburtsomona in hethitischer Übersetzung, Sudien zu den Boğazköy Texten (StBoT) 9, Wiesbaden.

19