DÜNYA Güneş sisteminin 9 gezegeninden biridir. Güneşe olan uzaklığı bakımından 3. sırada bulunur.

Transkript

1 DÜNYA Güneş sisteminin 9 gezegeninden biridir. Güneşe olan uzaklığı bakımından 3. sırada bulunur. Dünya'nın Şekli : Dünya Kutup noktaları'ndan basık.ekvator'da şişkindir.dünyanın kendisine Özgü bu şekline Geoit denir. Geoide en yakın geometrik şekli elipsoittir.verilen boyutlar "Hayford Elipsoidi"ne aittir. Dünya'nın boyutları: Ekvator yarıçapı= km Kutuplar yarıçapı= km Ekvator çevresi= km Kutuplar çevresi= ,1 km Paralellerin Özellikleri: Ekvatora paralel uzanırlar. Çapları ve uzunlukları Ekvatordan kutuplara doğru kısalır. Ekvator'dan kutuplara doğru sayısız paralel çizebilir.ancak değerlendirme kolaylığı bakımından birer derece aralıklarla çizildikleri varsayılır. Paralellerin 90 tanesi Kuzey Yarım Kürede,90 tanesi Güney yarım kürede bulunur. 60.paraleller Dünya nın küreselliğinden dolayı Ekvatorun yarısı uzunluğundadır. Birbirini izleyen 2 paralel arasındaki uzaklık her yerde yaklaşık 111 km 'dır. Özel Paraleller: Bazı paralellerin yerleri,güneş ışınlarını yere değme açısına bağlı olarak doğa tarafından belirlenmiştir. o Ekvator o Dönenceler o Kutup daireleri o Kutup noktaları Ekvatorun Özellikleri: En uzun paraleldir. Güneşin önünden en hızlı geçen noktaların oluşturduğu paraleldir. Dünya nın eksen çevresindeki dönüş hızı ekvatorda yaklaşık 1670 km/saat tir. Güneş ışınlarını 21 Mart ve 23 Eylül'de dik açıyla alır. Yıl boyunca sıcak olduğundan termik alçak basınç kuşağıdır. Yükseltici hava hareketleri görüldüğü için bol yağış alır. Gece ve Gündüz süreleri yıl boyunca birbirine eşit ve 12'şer saattir. Dönencelerin Özellikleri: Yerleri yer ekseninin eksikliğine bağlı olarak belirlenen Dönenceler 23;27 Kuzey ve Güney paralelleridir. Kuzey Yarımküre dekine Yengeç Dönencisi,Güney Yarımküredekine Oğlak Dönencesi denir. Orta kuşak ile Tropikal kuşağı birbirinden ayırırlar. Güneş ışınlarının düz zeminlere dik geldiği en son noktalardır. Yengeç Dönencesi 21 Haziran'da, Oğlak Dönencesi 21 Aralık'ta Güneş ışınlarını dik açı ile alır. Kutup Dairelerinin Özellikleri: Yerleri.yer ekseninin eğikliğine bağlı olarak belirlenen kutup daireleri.66033' Kuzey ve Güney paralelleridir. Kutup kuşağı ile Orta kuşağı birbirinden ayırırlar. Aydınlanma çemberinin yıl içinde yer değiştirdiği ve 21Haziran ile 21 Aralık'ta teğet geçtiği paralellerdir. 21 Haziran da Kuzey Kutup Daire sinde,21 Aralık'ta Güney Kutup Daire'sinde 24 saat gündüz yaşanır. Kutup Noktalarının Özellikleri : 90.Kuzey ve Güney paralelleridir. Güneş ışınlarının düz zeminlere en dar açıyla geldiği yerlerdir. Sürekli soğuk olduğundan kutuplar ve çevresinde yıl boyunca termik yüksek basınç kuşakları oluşur. Aydınlanma çemberinin 21 Mart ve 23 Eylül de teğet geçtiği yerlerdir. Bir yıl içinde 6 ay sürekli gündüz.6 ay sürekli gece yaşanır. Çizgisel hızın sıfır, yerçekiminin en fazla olduğu yerlerdir. Meridyenlerin Özellikleri: Bir kutuptan diğerine uzanan meridyenler de paraleller gibi sayısızdır.ancak pratikte her 1 dereceden bir yay geçtiği varsayılarak 360 tane oldukları kabul edilmiştir. Birbirini izleyen 2 meridyen arasındaki uzaklık Ekvator Üzerinde 111 km olarak kabul edilmiştir. Başlangıç meridyeni olarak Londra yakınlarındaki Greenwich kabul edilmiştir. Bir meridyenin,karşıt(anti)meridyeniyle arasında 180 meridyen fark vardır. Meridyen yerleri eşit uzunluktadır.aralarındaki uzaklık ekvatordan kutuplara doğru azalır ve tüm meridyenler kutuplarda birleşir. Birbirini izleyen 2 meridyen arasındaki uzaklık;ekvator Üzerinde m(pratikte 111 km ) olarak kabul edilmiştir..45.(kuzey - Güney)

2 paralellerinde m 90.(Kuzey - Güney) paralellerinde ise 0 m dır. Dünyanın Şekline Bağlı Sonuçları: Dünya nın geoit şekli nedeniyle,yer çekimi ekvatordan kutuplara doğru artar. Dünya,geoit değil de küre şeklinde olsaydı,yer çekimi dünyanın her yerinde aynı olurdu. Dünyanın geoit şekli nedeniyle ekvator diğer paraleller ve meridyenlerden daha uzundur. Dünya küre şeklinde olsaydı,ekvator çevresi (Kutupları çevreleyen 2 meridyenin uzunluğu)birbirine eşit olurdu. (Ekvator çevresi= km -Kutuplar çevresi=40.009km ) Dünya nın küreselliği nedeniyle,ekseni çevresindeki dönüş hızı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır. Ekvator üzerindeki noktalar saatte 1666,6 kın yol kat ederken,kutup Noktalarında alınan yol sıfır km olduğu için,eksen çevresindeki dönüş hızı 0 km/saat'tir. Dünya'nın küreselliği nedeniyle Kutup Noktaları'nda birleşen meridyen yaylarının uzunluğu birbirine eşittir.bir kutuptan diğerine uzanan bir meridyen yayının uzunluğu yaklaşık km. dir. Dünya'nın küreselliği nedeniyle meridyenler arası uzaklık,ekvator'dan kutuplara doğru azalır ve meridyenler Kutup Noktaları'nda birleşirler. Birbirini izleyen iki meridyen arası uzaklık ekvator Üzerinde m iken (Pratikte bu uzunluk 111 km. kabul edilmiştir paraleller üzerinde m,90. paralellerde(kutup Noktaları) 0 m dır. Dünya nın küreselliği nedeniyle.paralellerin uzunluğu Ekvatordan kutuplara doğru küçülür.ekvator en uzun paraleldir.kutuplarda ise paraleller nokta halini alır. Dünyanın küreselliği nedeniyle aydınlık ve karanlık yarı küreler oluşur.böylece yeryüzünün bir yarısı gündüzken diğer yarısında gece yaşanır. Dünyanın küreselliği nedeniyle 21 Mart ve 23 Eylül'de Ekvator'dan kutuplara doğru Güneş ışınlarının yere değme açısı daralır.bu tarihlerde Ekvator Güneş ışınlarını dik açı ile alır.bu nedenle yatay düzleme dik duran cisimlerin gölgesi oluşmaz.kutuplara doğru güneş ışınlarının yere değme açısı daraldığı için cisimlerin gölge boyu uzar. Dünya nın küreselliği nedeniyle Güneş ışınlarını yıl boyunca dik ve dike yakın açı ile alan Ekvator'un güneşten aldığı ısı enerjisi daha azalır.kutuplara doğru ışınların gelme açısının daralması nedeniyle alınan ısı enerjisi azalır. Dünya nın küreselliği nedeniyle yerden yükseldikçe görülebilen alan genişler. Dünya nın küreselliği nedeniyle termik basınç kuşakları oluşur. Dünya'nın Hareketleri : Dünya'nın Günlük Hareketi (Eksen çevresindeki hareketi) Dünya batıdan doğuya doğru ekseni çevresindeki dönüşünü 24 saatte tamamlar.buna 1 Güneş günü denir.dünya'nın ekseni çevresindeki hareketinin hızı 2 farklı şekilde ifade edilir. Çizgisel Hız o Dairesel hareket yapan Yer küre üzerindeki bir noktanın birim zamanda eksen Üzerindeki yer değiştirme hızıdır.çizgisel hız,dünya nın küreselliği nedeniyle Ekvator'da en fazladır. Kutuplara doğru azalır. Açısal Hız o Dairesel hareket yapan Dünya üzerindeki bir noktanın birim zamanda oluşturduğu dönüş açısıdır. Dünya,ekseni çevresindeki hareketi sırasında 4 dakikada 1 derecelik, 1saatte 15 derecelik, 24 saatte 360 derecelik dönüş yapar. Açısal hız,dünya üzerindeki her noktada aynıdır. Günlük hareketin Sonuçları : Dünya nın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle, Bir noktaya Güneş ışınlarının gelme açısı ve yatay düzleme dik duran cisimlerin gölge boyları günün saatlerine göre değişir. Güneş ışınları öğle saatinde en dik açıyla gelir ve en kısa gölgeler oluşur. Gece ve gündüzler birbirini izler. Günlük sıcaklık farkları oluşur. Dünya nın ekseni çenesindeki dönüşünün etkisi ile rüzgarlar esme yönlerinden saparlar.bu sapma, Kuzey Yarım Küre de esme yönünün sağına.güney Yarım Küre'de esme yönünün soluna doğrudur. Okyanus akıntıları yönlerinden saparak halkalar oluştururlar. Dünya'nın Yıllık hareketi : Dünya ekseni çevresinde hareket ederken aynı zamanda saat ibresinin tersi yönde,güneş in çevresinde de döner.bu hareketinin elips bir yörüngede 365 gün 6 saatte tamamlar buna 1 Güneş yılı denir. Dünya nın yıllık hareketi sırasında Güneş in çevresinde çizdiği yörünge düzlemini ekliptik denir. Yörünge şeklinin elips olması nedeniyle Dünya yıllık hareket sırasında Günöte- Günberi konumuna gelir. o Günöte(Aphel):Dünya nın Güneşten en çok uzaklaştığı yörüngede en yavaş döndüğü gündür.

3 o Dünya Günöte konumuna -1- Temmuz'da gelir. o Günberi (Perihcl) :Dünya nın Güneş e en çok yaklaşıp,yörüngede en hızlı döndüğü gündür. o Dünya Günberi konumuna 3 Ocak'ta gelir. Yörünge Şeklinin Sonuçları : Dünya,Güneş in etrafında elips bir yörüngede döner yörünge şeklinin elips olması nedeniyle; Dünya' nın yörüngedeki dönüş hızı Güneş' e yaklaştıkça artar..güneş 'ten uzaklaştıkça azalır. Dolayısıyla sonbahar ekinoksuna 2 gün gecikme ile 23 Eylülde ulaşılır. Her iki yarım kürede mevsim süreleri değişir. Eksen Eğikliği : Dünya nın yıllık hareketi sırasında oluşan yörünge düzlemi(eliptik) ile Dünya nın Ekvator düzlemi üst üste çakışmaz. Aralarında ı lık bir açı bulunur. Yörünge düzlemi ile eksen arasında ise 66 o 33 ı lık bir açı oluşur.buna Dünya nın eksen eğikliği denir. Eliptik:: Dünya nın yörüngesinden geçtiği varsayılan düzleme Eliptik veya Yörünge düzlemi denir. Ekvator ile Yörünge düzlemi arasında 23"27' lık açı bulunmaktadır. Bu açı daha küçük veya daha büyük açı olsaydı.dönence ve kutup dairelerinin enlem dereceleri değişirdi. Dünya'nın Güneş e karşı konumları: 21 Mart - 23 Eylül Durumları (Ekinokslar) o 21 Mart ve 23 Eylül' de Ekvator Üzerindeki noktalar yerel saat 12 :00' de Güneş ışınlarını dik açı ile alır. o Ekvator'da yatay düzleme dik duran cisimlerin yerel saat 12:00'de gölgesi oluşmaz. o Aydınlanma çemberi Kutup Noktalarından geçer. o Dünya nın her yerinde Gündüz ve Gece süresi birbirine eşittir. o Aynı meridyenler üzerinde yer alan tüm noktalarda Güneş yerel saatte aynı anda doğar ve aynı anda batar. o 21 Marttan sonra Kuzey Yarım Küre de 23 Eylülden sonra güney Yarım Küre de gündüzler gecelere göre daha uzun olmaya 21 Haziran durumu(solstisi) o Güneş ışınları dik açı ile yerel saat 12:00 de Yengeç Dönencesi'ne gelir. o Yengeç Dönencesi nde yatay düzleme dik duran cisimlerin yerel saat 12:00'de gölgesi oluşmaz. o Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer. o Bir noktadan kuzeye doğru gidildiğinde gece süresi uzamaya o Kuzey Yarım Kürede yılın en uzun gündüzü.güney Yarım Küre de ise yılın en uzun gecesi yaşanır.bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre de gündüzler Güney Yarım Küre de ise geceler kısalmaya 21 Aralık Durumu(Solstisi) o Güneş ışınları dik açı ile yerel saat 12:00'de Oğlak dönencesine gelir. o Oğlak dönencesinde yatay düzleme dik duran cisimlerin yerel saat 12:00'de gölgesi oluşmaz. o Aydınlanma çemberi kutup dairelerine teğet geçer. o Bir noktadan kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzamaya o Kuzey Yarım Küre'de yılın en uzun gecesi Güney Yarım Küre' de ise yılın en uzun gündüzü yaşanır.bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre de geceler Güney Yarın Küre de gündüzler kısalmaya Matematik İklim Kuşakları: Dünya nın 23 27' eksen eğikliği dikkate alınarak belirlenmiştir Dönenceler arasında kalan alan,güneş ışınlarının yıl içinde iki kez dik açı ile geldiği Tropikal Kuşaktır. Dönenceler ve Kutup daireleri arasında kalan alanlar Güneş ışınlarının yıl içinde gelme açısının en çok değiştiği,bu nedenle dört mevsimin belirgin olarak yaşandığı Orta Kuşak kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan alanlar ise kutup kuşağıdır. Dünya nın eğikliğine bağlı olarak mevsimler oluşur. Dünya nın ekseni 23"27 1 eğik olduğu için Güneş ışınlarının yıl içinde gelme açısı ve buna bağlı olarak ısıtma miktarı değişir. 21 Haziran 'da Kuzey Yarım Küre de yaz mevsimi Güney Yarım Küre de tam tersine kış mevsimi 23 Eylül Kuzey Yarım Kürede sonbahar Güney Yarım küre de ilkbahar mevsiminin başlangıcıdır. 21 Aralık"ta Güney Yarım Küre de yaz mevsimi Kuzey Yarım küre de kış mevsimi 21martt"ta Kuzey Yarım Küre de ilkbahar Güney yarım Küre de sonbahar mevsimi Dünya nın eksen eğikliği nedeniyle bir noktaya Güneş ışınlarının geleme açısı ve atmosferde tutulma miktarı yıl içinde değişir. Örn:Güneş ışınları 21 Aralık"ta oğlak dönencesine dik gelir bu tarihte ışınlar Ankara'ya yıl içindeki en dar açı (26O o ) ile ulaşır ışınların gelme açısının daralmasının yanı sıra atmosferde en uzun

4 yolu geçerek yeryüzüne ulaşmaları nedeniyle atmosfer tarafından tutulma oranı en fazladır. 21 Haziran"da ise ışınların Ankara'ya 73 o derece ile ulaşmasına bağlı olarak atmosferde kat ettikleri yol ve atmosferde tarafından tutulma oranı en azdır. Yerel Saat Hesaplamalarında İzlenecek Yol : Meridyen farkı hesaplanır. Meridyenler başlangıç boylamına göre aynı ise çıkarma, farklı yönde ise toplama işlemi yapılarak meridyen farkı bulunur. Zaman farkı hesaplanır. Birbirini izleyen iki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır.meridyen farkı ile 4 dakika çarpılarak zaman farkı bulunur. Zaman farkı soruda verilen yerel saate eklenir veya çıkarılır. Doğuda olan bir yerin yerel saati ileridir.bu nedenle soruda verilen yerin yerel saati ileri ise zaman farkı çıkarılır,yerel saati geri ise zaman farkı eklenir. HARİTALAR Yer yüzünün belirli oranlarda küçültülerek kağıt üzerine işlenmiş şeklidir. Haritaların sağ yada sol alt köşelerinden birinde yer alan bilgi kutusuna lejant denir. Harita ölçekleri : Kesir ölçek Çizgi ölçek Ölçeklerine göre haritalar: Büyük ölçekli haritalar = daha büyük haritalardır. Orta ölçekli haritalar= 1/ ile 1/500 arası haritalardır. Küçük ölçekli haritalar=1i500,000 daha küçük haritalardır. Büyük Ölçekli haritalarda ayrıntı daha fazla küçükler de ise ayrıntı azalmıştır. Konulara göre haritalar: Genel haritalar=herkesin yararlanacağı haritalardır. Özel haritalar=belirli bir konu için hazırlanan haritalardır. Ekonomi, Nüfus,Jeomorfoloji, jeoloji, Klimatik. Haritalarda yüzey şekillerinin gösterilmesi Eş yükselti(izohips) Yöntemi. Tarama Yöntemi. Gölgelendirme Yöntemi. Kabartma Yöntemi. Renklendirme Yöntemi. Eş Yükselti Eğrileri (İzohipsler) Bir eğri üzerinde bulunan her noktanın yükseltisi aynıdır. Eş yükselti eğrileri eş aralıklarla (eku idistans) geç irilir. Eş yükselti eğrileri dik yamaçlarda sık, yatık yamaçlarda seyrektir. İç içe kapalı eğrilerdir. Birbirini kesmezler. Kabarık şekillerde her eğri kendinden yüksek eğriyi kuşatır.çukur yerlerde durum tersinedir. Harita üzerinde uzunluk ölçülmesi : Gerçek uzunluk=haritadaki uzunluk X Ölçeğin paydası Örnek:1/ haritada 8cm gösterilen bir yolun uzunluğu gerçekte ne kadardır? Gerçek uzunluk = 8 X = cm dır. = 40 km dır. Harita üzerinde alan ölçülmesi: Ölçülecek alan kareye, üçgene veya dikdörtgene benzetilerek bu birimlerin alanları nasıl hesaplanıyorsa o şekilde yol izlenerek harita üzerinde elde edilen gerçek uzunluklar yerlerine konularak hesaplama işi bitirilir. Harita üzerinde eğim hesaplama: Eğim=Yükseklik farkı X 100 veya 1000 Uzaklık Eğim= 1200 X100=% Harita üzerinde alan hesaplaması : Gerçek/alan = Haritadaki AlanX(Ölçek paydası) 2 Örnek : 1/ Ölçekli haritada 2 cm 2 gelen bir yerin gerçek alanı nedir? Gerçek alan=2 cm 2 X ( ) 2 =2 cm 2 X(25X10 10 ) cm 2 50X10 10 cm 2 =50 km 2 bulunur. ATMOSFER ( HAVAKÜRE) Atmosfer:Yer küreyi saran gaz küreye denir. Atmosferin içindekiler: o Azot(N)%78,Oksijen (0 2 )% 21, Karbondioksit ozon,argon, neon gibi gazlar ve tozlardır.(%1) Atmosferi oluşturan gazlar bütün cisimler gibi bir ağırlığa sahiptir.gazların ağırlığı yer yüzüne hava basıncı olarak yansır. ATMOSFERİN TABAKALARI: Ekosfer: ( km) Gaz iyonlarının uzaya çıktığı ve yer çekiminin azaldığı yerdir. İyonosfer: ( km.)Radyo dalgalarını yansıtır. İklim üzerinde etkisi yoktur. Şemosfer: (90 80 km.)ozon tabakasıdır. Stratosfer: (30-25 km.) Yatay hava hareketleri. Traposfer: (15-6 km.) Hava olayları. o Traposferde her 100 m yükseldikçe sıcaklık 0.5 C 0 düşer. İnilirse 1 C 0 yükselir.

5 TÜRKİYE'DE İKLİM Karasal iklim Akdeniz iklimi Karadeniz iklimi Türkiye'de, iklim elemanları: Sıcaklık: Ülkemizde sıcaklık dağılımını etkileyen etmenler o Enlem o Karasallık o Yükselti o Yer şekilleridir. Yıllık ortalama sıcaklık: En düşük olduğu bölge Doğu Anadolu dur. Nedeni yükselti ve karasallıktır. En yüksek sıcaklık Akdeniz kıyılarında Ege ve Güney Anadolu'da ölçülmüştür.nedeni:enlem farkı ve denizelliktir. Bütün kıyılarımızın sıcaklığı fazladır. Donlu günlerin en erken haşladığı ve uzun sürdüğü bölgemiz Doğu Anadolu dur.en az görüldüğü yerler ise kıyılarımızdır. Yıllık sıcaklık farklarının en az olduğu yer Karadeniz kıyılarıdır.nedeni nem oranının fazla olması ve denizelliktir. Yıllık sıcaklık farkının en fazla olduğu yer Doğu Anadolu dur. Nedeni. Yükselti ve karasallıktır. o Dağ ve Vadi meltemleri o Fön Rüzgarları : Ülkemizde Karadeniz Dağları ve Toros Dağlarında oluşurlar Türkiye de Basınç ve Rüzgarlar: Türkiye nin genel rüzgar haritası: Türkiye de yerel rüzgarlar: o Deniz ve Kara meltemleri :Ülkemizde özellikle Batı Anadolu da görülür. Yöresel olarak bu rüzgarlara Etezyen denir. Yazın poyraz benzeri rüzgardır. Türkiye yi etkileyen basınç merkezlerini iki grupta toplayabiliriz. o Yerel:Yer şekillerinin denizin ve karanın ısınma farklılığından oluşur. o Dış:Türkiye ılıman kuşakta yer aldığı için hem sıcak hem soğuk hava hareketlerinin etkisi altındadır. Etkileyen dış merkezler o Asor YB o Sibirya YB. o Afrika'nın kuzeyi YB.(Antisiklon) o Akdeniz'in batısı YB.(Antisiklon ) o İzlanda AB. o Basra AB. Etkileyen iç merkezler: o Karadeniz'in doğusu (Siklon mer.) o Akdeniz' in doğusundaki( Siklon mer.) Nemlilik ve Yağış: o En fazla yağış alan yerler:doğu ve Batı Karadeniz Menteşe.Toros ve Nur Dağ. En fazla yağış Rize ve çevresine düşer.( 2300mm) o 0rta derecede yağış alan yerler:akdeniz.ege Marmara ve Doğu Anadolu'dur.Orta Karadeniz \e İç Anadolu'nun kuzeyi ( mm.)

6 o En az yağış alan yerler:iç Anadolu,Güney Doğu Anadolu, Iğdır ovası Doğu Anadolu'nun çukur yerleri(500mm. az) Yoğunlaşmayı doğuran etkenler dikkate alınarak yağışlar üç başlık altında toplanır. o Yamaç yağışları ((orografik) o Cephe Yağışları o Yükselme (Konveksiyon)Yağışları