YOZGAT İLİ, SORGUN İLÇESİ, BAHADIN BELDESİ, ZEYNEL HÖYÜĞÜ TÜMÜLÜSÜ KURTARMA KAZISI Bahar HASIRCI 1

Transkript

1 YOZGAT İLİ, SORGUN İLÇESİ, BAHADIN BELDESİ, ZEYNEL HÖYÜĞÜ TÜMÜLÜSÜ KURTARMA KAZISI Bahar HASIRCI 1 Özet Yozgat İli Sorgun İlçesi, Bahadın Beldesi sınırları içerisinde bulunan Zeynel Höyüğü Tümülüsü Sivas Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarih ve 2032 sayılı kararı ile tescil edilmiş olup Sorgun-Bahadın yolunun yaklaşık 350 metre doğusunda, Bahadın Beldesinin 2 km kuzeyinde yer almaktadır tarihinde başlayan Zeynel Höyüğü Tümülüsü Kurtarma Kazısında ilk etapta dilimleme yöntemi kullanılarak tümülüs 4 eşit parçaya bölünmüştür. Daha sonra güneybatı köşesinden orta noktasına doğru kazı çalışmalarına başlanmıştır. Çalışmalarda 4. metreye gelindiğinde zemin toprağına ulaşılmış olup hemen altında 140 cm yüksekliğinde, 260 cm genişliğinde, 12 sıra tuğladan oluşan kerpiç bir duvara, bu duvarın batısında 140 cm yüksekliğinde, 80 cm genişliğinde ikinci bir kerpiç duvara daha rastlanmıştır. Söz konusu kerpiç duvarın doğusu ve kuzey doğusunun doğal kaya ile çevrili olduğu görülmüştür. Kerpiç duvar ve kayanın bulunduğu alanın ortasında kerpiç ile sıkıştırılmış topraktan oluşan bir zemine rastlanılmıştır. Bahse konu zeminde açılan boşluktan uzun kerpiç duvarın karşısındaki kayaya paralel olarak açılarak mezar odasına ulaşılmıştır. Söz konusu mezar 70 cm yüksekliğinde, 225 cm genişliğinde olup kayaya oyularak yapılmıştır, Mezarda yapılan incelemede doğu batı yönünde uzanmış, bir kadına ait olduğu tahmin edilen iskelet parçaları bulunmuştur Ayrıca altın küpe, Pişmiş topraktan kulplu kantharos, pişmiş topraktan lekythos, altın yaprak, iki adet bronz saç iğnesi, üç ayaklı bakır kap, bir adet Roma Cumhuriyet ne ait (M.Ö. 134 Timinucius sikkesi) gümüş sikke, iki adet cam boncuk, bir adet bronz iğne, metal yüzük ve bilezik parçaları gibi önemli buluntular ele geçirilmiştir. Anahtar Sözcükler: Bahadın Zeynel Höyüğü Tümülüsü, Müze, Timinucius Sikkesi, Kerpiç Duvar. Abstract Yozgat Province Sorgun District Bahadın Town, Zeynel Tumulus Salvage Excavation Zeynel tumulus which is in Bahadır town in Sorgun district in the province of Yozgat was registered by the Regional Council for the Protection of Cultural and Natural Assets in Sivas by dated and 2032 numbered decision. This tumulus is located in 350m east of Sorgun-Bahadın road, and in the 2 km north of Bahadın town.the excavation in Zeynel Tumulus was started in and firstly the tumulus was divided into four equal parts by slicing method. Then digging work was started from its southeast corner to the center. When the depth was 4 meters, ground floor was reached. One 12-row brick adobe wall was found, with dimernsions of 140cm height and 260 cm width. And another adobe wall was found with 140 cm height and 80 cm width. It was observed that this wall had natural rock on its east and North east part. Between adobe wall and the natural rock, a floor which had been compressed by adobe was reached. When the ground was dug, burial chamber was reached. The tomb was 70 cm in height and 225 in length. When the tomb was examined, some skeleton parts lying in east-west direction were found. Furthermore, some important items 1 Bahar HASIRCI, Yozgat Müzesi Müdürlüğü, Arkeolog, bahar.hasirci@kulturturizm.gov.tr 81

2 like a golden ear ring, terracotta kantharos, terracotta lekythos, golden leaf, 2 bronze hair pins, tripod copper pot, 1 silver coin (belonging to the period of Roman Republic, B.C 134), 2 glass bead, 1 bronze pin, metal ring and parts of a bracelet were found. 1. Giriş Tümülüs mezar geleneği Anadolu da M.Ö. 1. bin yılda Phryglerde başlamış olup ve Roma Dönemleri nde de devam etmiştir. Phrygler ölülerini toprağa kazılan dikdörtgen çukurdaki ahşap mezar odalarına gömerlerdi. Bu mezarlarda krepidoma ya da dromos bulunmazdı. Phryglerdeki ahşap mezar geleneği Dönemde yerini genellikle blok taşlarla yapılan mezar odalarına bırakmıştır. Ayrıca Dönemde mezar odaları dromoslu olarak yapılmaya başlanmıştır. n devamı olarak varlığını sürdüren Roma tümülüs geleneği ise M.S. 4. yüzyıla kadar devam etmiştir. Yozgat ilinde de birçok Anadolu kentinde olduğu gibi oldukça fazla tümülüs mezar bulunmaktadır. Yozgat genelinde 125 adet tümülüs tescil edilerek kayıt ve koruma altına alınmıştır. 2 Yozgat ili, Sorgun ilçesi, Bahadın beldesi, Çöplük mevkii, 114 ada, 33 parsel numarasında bulunan, Sivas Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun tarih ve 2032 sayılı kararı ile tescil edilen Zeynel Höyüğü Tümülüsü, Sorgun-Bahadın yolunun yaklaşık 350 metre doğusunda, Bahadın beldesinin 2 km kuzeyinde, Sorgun ilçesinin ise yaklaşık 15 km güney doğusunda yer almaktadır. (Resim 1) Tümülüs, birçok höyük ve tümülüs gibi farklı dönemlerde birden çok kaçak kazıya maruz kalmıştır yılında son yapılan kaçak kazı olayında tümülüsün batı tarafından oldukça derin bir tünel açılarak mezar odasına ulaşılmaya çalışılmış ancak kaçak kazıyı yapanların açtıkları tünelde havasız kalmaları sebebiyle jandarmayı aramaları ve İlçe Jandarma Komutanlığı tarafından yakalanmaları sonucu olay medyaya yansımıştır. Bu nedenle kazı çalışmalarına başlarken ilk hedefimiz tümülüsün bilinçsizce tahrip edilmesini önlemek, kaçak kazılar sonucu oluşabilecek can ve mal kaybına engel olmak ve yöre halkının tümülüs hakkındaki yanlış düşüncelerini ortadan kaldırmak olmuştur. 2. Kazı Çalışmaları: Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü nün tarih ve sayılı izni ve sağladığı ödenekle, Bahadın Belediye Başkanlığının destekleri ile on gün süren bir çalışma sonucunda söz konusu tümülüste Yozgat Müzesi Müdürlüğü başkanlığında kurtarma kazısı yapılarak mezar odası açığa çıkarılmıştır tarihinde başlayan Zeynel Höyüğü Tümülüsü Kurtarma Kazısında ilk etapta yaklaşık 30 metre çap ve 5 metre yüksekliğe sahip olan Tümülüs üzerinde gerekli çevre düzenlemesi yapıldıktan sonra tümülüs quadrant çeyrek daire metoduna göre birbirini dik olarak kesen dilimler şeklinde 4 eşit parçaya ayrılmıştır. Daha sonra sürenin de kısıtlı olması sebebiyle eteklerinden 5 er metre bırakılarak, güney batı diliminden tepe noktasına doğru tümülüsün üzerindeki yığma toprak alınmaya başlanmıştır. Bu bölümde daha önceden mevcut olan kaçak kazı çukurundan devam edilerek güneyden kuzeye doğru 10 metre uzunlukta 2 metre derinlikte bir alan açılmaya başlanmıştır. Daha sonra da aynı noktada arazi zeminine inme çalışmalarına devam edilmiştir. Çalışmalar devam ederken yığma toprak içerisinde herhangi bir buluntuya rastlanılmamıştır. Çalışmaların 7. gününde yaklaşık olarak 4 metre derinliğe inildiğinde arazi zeminine ulaşılmıştır. Zeynel Höyüğü Tümülüsü Kurtarma Kazısı nda arazi zemin toprağına ulaştığımızda, zeminin hemen altında mezara ait bir duvar olabileceği tahmin edilen 2 adet kerpiç blokla karşılaşılmıştır. Bu sebeple çalışmalar bu iki kerpicin etrafında yoğunlaştırılmıştır. Söz konusu kerpiçlerin etrafının açılması ile kerpiç sırası- 2 Yozgat Müzesi Müdürlüğü arşivi 82

3 nın devam ettiği görülmüştür (Resim 2). Çalışmaların ilerlemesiyle birlikte bahse konu kerpiç sırasının doğu batı yönünde uzanan 140 cm yüksekliğinde, 260 cm genişliğinde, 12 sıra kerpiçten bir duvar olduğu, duvarın batıda L yaparak 80 cm daha devam ettiği tespit edilmiştir (Resim 3). Duvarın doğusunda ve kuzeyinde ana kaya ile bunun üstünde duvarın yaklaşık üst hizasına kadar düzensiz taşlarla yapılmış bir blokaj görülmüştür. Kerpiç duvar ve kuzeyindeki ana kayanın bulunduğu alanın ortasındaki toprak dolgu boşaltıldığında kerpiç ve sıkıştırılmış topraktan oluşan hafif meyilli bir zemine rastlanılmıştır. Söz konusu zeminin mezarı kapatmak amacıyla kapak olarak yapıldığı tahmin edildiğinden, zeminin doğu köşesinden bir boşluk açılmıştır. Bu boşluktan, zeminden yaklaşık dört kerpiç blok yüksekliği kadar derinde, kuzeye doğru ana kayanın altına oyulmak suretiyle yapılmış mezar odası görülmüştür (Resim 4). Mezar odası 70 cm yüksekliğinde, 225 cm uzunluğunda olup kayaya oyularak yapılmıştır (Resim 5). Ana kayaya oyularak basit mezar tekniği ile yapılmış mezar odasında yapılan inceleme sonucunda doğu-batı doğrultusunda sıkıştırılmış toprakla oluşturulan zemin üzerinde sırt üstü yatar durumda bir iskelet bulunmuştur. Baş kısmı doğuda olan iskeletin ayakları ve kolları batıya doğru düz bir vaziyette uzatılmıştır. Mezar odasında ele geçirilen buluntular ışığında büyük bir kısmı çürümüş olan iskeletin bir kadına ait olduğu tahmin edilmektedir. İskelet üzerinde herhangi bir antropolojik çalışma henüz yapılamamıştır. Söz konusu iskeletin ayak ve baş kısımlarında çeşitli mezar hediyeleri bulunmuştur. Baş kısmında bir adet kantharos, bir adet lekythos, bir adet altın yaprak, iki adet saç iğnesi ve 50 cm uzunluğunda metal bir tel; Ayak kısmında iki ayağı kırık olan üç ayaklı oksitli bakır bir kâse ve ona ait ayak parçaları ortaya çıkarılmıştır. Bu mezar buluntuları alındıktan sonra mezardan çıkarılan toprak elenerek kontrol edilmiş, toprağın eleme işlemi esnasında da üzerinde insan başı kabartması bulunan bir adet altın küpe, mavi ve yeşil renklerde iki adet cam boncuk, iki parça halinde bir adet bronz ayna, bir adet bakır yüzük parçası, 0,8 cm yüksekliğinde, ortasında deliği olan bir adet metal düğme, farklı kaplara ait dört adet seramik parçası, 4,6 cm uzunluğunda topuz başlı bronz iğne, iki parça halinde metal bilezik parçası, beş parça halinde oldukça kötü durumda metal süs eşyası, iskelete ait olduğu tahmin edilen kumaş parçası ve 1,9 cm çapında bir adet gümüş sikke ele geçmiştir. Mezar buluntuları arasında yer alan söz konusu gümüş sikke temizlendikten sonra mezarı tarihlendirmemizde önemli bir katkı sağlamıştır. Sikkenin ön yüzünde sağa dönük Roma başı, arka yüzünde ise ROMA yazısı İyon tarzı bir sütunla ikiye bölünmüştür. Sütunun her iki tarafında da togalı bir figür bulunmaktadır. Arka yüzünde M.Ö. 439 yılında mısır fiyatlarını azaltmak için Minucia Augurinus un başarılı çalışması anısına Porta Tregemina dışında dikilen bronz anıtın temsili görülmektedir. Bahse konu sikke Roma Cumhuriyet ne ait olup M.Ö.134 yılı Roma basımı bir sikkedir. Sikkenin Romalı bir aile olan Minicialar zamanında kullanıldığı bilinmektedir. 3 Mezar odasında yapılan çalışmalar tamamlandıktan sonra mezar mimarisini açığa çıkarmak için uzun kerpiç duvarın güneyinde hemen arkasında yapılan kazı çalışmalarında oval planlı düzensiz taş duvar örgüsüne rastlanılmış olup bu alanda yapılan çalışmalarda herhangi bir buluntuya rastlanmamıştır. Söz konusu oval planlı bu taş duvarın mezarı korumak için, ya da mezarın ön odası olarak yapılmış olabileceği düşünülmektedir. Daha sonra kerpiç duvarın her iki tarafının da boşaltılması sebebiyle duvarın zarar göreceği düşünülerek açılan bu taş duvar örgüsünün üzeri toprakla tekrar kapatılmıştır. 3 SEABY, H.A., Roman Silver Coins, London, 1978, s.67 83

4 3. Zeynel Höyüğü Tümülüsü Envanterlik Mezar Buluntuları: Eserin adı Diadem Yaprak Kazı envanter no 1 Altın Uzunluk: 11,7 cm Ağırlık: 3,05 gram Her iki yanında da kopçaları olan ince levha halinde altın yaprak. (Resim 6) Kazı envanter no 2 Küpe Altın Uzunluk: 1,8 cm, Kalınlık: 1,5 cm Ağırlık: 2,3 gram Yarım oval küpenin oval kısmında altın tel, spiral halinde iç kısımdaki altın teli sarmıştır. Küpenin bir tarafında kabartma bir insan başı yer almaktadır. İnsan başının altından iki sıra nokta bezeme vardır. Başın üzerinde küpenin kopçası için bir halka bulunmaktadır. Kadın başının alnında bir bant mevcuttur (Resim 6). Kazı envanter no 3 Boncuk Cam Çap:1.1 cm, Delik çap:0.3 cm, Yükseklik: 0.9 cm Yeşil camdan yapılmış boncuk üzerinde nazar boncuğu motifi yer almaktadır. Gövdesinde iki tarafında da delik bulunmaktadır (Resim 7). Kazı envanter no 4 Kazı envanter no 5 Kazı envanter no 6 Boncuk Cam Çap:1 cm, Delik çap 0.4 cm, Yükseklik 0.7 cm Mavi camdan yapılmış boncuk üzerinde nazar boncuğu motifi yer almaktadır. Gövdesinde iki tarafında da delik bulunmaktadır (Resim 7). Kantharos Pişmiş toprak Ağız çapı: 11 cm, Kaide çap: 5.4 cm, Kaide uzunluğu: 0.5 cm, Yüksekliği 6.5 cm Kulpunda iki yaprak motif olan kırmızı boyalı kantharos formundaki kabın bir tarafında yanık izleri ve ağız kenarında küçük kırıklar mevcuttur (Resim 8). Lekythos Pişmiş toprak Ağız çapı: 3 cm, Boyun uzunluğu: 9.5 cm, Gövde genişliği: 17 cm Kırmızımsı astarlı, tek kulplu, dışa çekik ağızlı, keskin gövdeli, uzun silindirik dar boyunlu ve kısa kaideli lekythosun kulpu ağız kenarı altından gövdeye tutturulmuştur. Ağız kenarında kırıkları mevcuttur (Resim 8). 84

5 Kazı envanter no 7 Kazı envanter no 8 Düğme Taş Yükseklik :0.9 cm, Çap: 2 cm Bir yüzü geni dairemsi alt kısmı ise küçük dairemsi keskin kenarlı, ortası delikli, koyu renkli taştan yapılmış bir düğmedir (Resim 9). Sikke Gümüş 1,9 cm çap M.Ö. 134 (Roma Cumhuriyet ) Ön yüzde sağa dönük, miğferli Roma başı, başın arka kısmında yıldız motifi, çevresinde noktalı bordür bulunmaktadır. Arka yüzde ROMA yazısı iyon tarzı bir sütunla ikiye bölünmüştür. Sütunun her iki tarafında togalı iki figür, sağdaki figürün elinde lituus, soldaki figürün elinde simpulum vardır. Etrafında noktalı bordür bulunmaktadır. Solda: TI MINVCI (C F) Sağda:AVGVRINI yazılıdır (Resim 10). 4. Sonuç ve Tarihlendirme: Yozgat ili, Sorgun ilçesi, Bahadın beldesi sınırları içerisinde bulunan Zeynel Höyüğü Tümülüsü mimarisine genel bir bakış yapacak olursak, mezar odasının, tepe noktasının tam altına denk gelen ana kayanın güney tarafından altı oyularak bir odacık yapılmak suretiyle oluşturulduğu görülmektedir. Bu odacık içerisinde ölü, sıkıştırılmış toprak üzerine başı doğuya gelecek şekilde yatırılmıştır. Baş ve ayak kısmına çeşitli ölü hediyeleri konulmuştur. Odacığın önü (güneyi), birkaç sıra kerpiç ile yükseltilerek kerpiç blokların eğimli şekilde bu yükseltilmiş kısım ve oyulmuş kayanın kenarına yaslanmak suretiyle kapatılmıştır. Daha sonra bu kısmın da önüne (güney) ve batı tarafına L şeklinde kerpiçten bir duvar örülmüştür. Bu duvarın doğu ucundan başlayarak güneye doğru kavisli bir kuru taş destek duvarı örülerek tüm bu alanlar toprakla doldurulmuştur. Son olarak mezar yapısının üzerine toprak yığılmak suretiyle tümülüs mezar tamamlanmıştır. Bölgemizde daha önce kurtarma kazısı veya izinsiz kazılar sonucu ortaya çıkarılan tümülüs mezar örnekleri arasında, ana kayaya oyulmuş mezar odasının kerpiç ile önünün kapatıldığı ve yine kerpiç kullanılarak odanın ön kısmına bir koruma duvarı örüldüğüne ilişkin başka bir örneğe rastlanmamıştır. Bu açıdan Zeynel Höyüğü tümülüsü mezar mimarisinin bölgemiz için ünik olduğunu, Dönem tümülüs mezar geleneğine ışık tutan önemli özellikler taşıdığını söylemek mümkündür. Yozgat ili genelinde izinsiz kazılarla daha önceden bozulmamış olarak açılan tek tümülüs mezar örneği olan Zeynel Höyüğü Tümülüsünden ele geçen buluntularımıza göre, tümülüs Döneme M.Ö. 134 yılı ve hemen sonrasındaki birkaç yıla tarihlendirilmektedir. 5. Kaynakça SEABY,H.A., Roman Silver Coins, Londra,1978. Yozgat Müzesi Arşivi 85

6 6. Resimler Resim 1: Tümülüsün genel görünümü Resim 2: Mezarın batı ve güneyindeki kerpiç sıralar 86

7 Resim 3: Mezarın güneyinde ortaya çıkarılan kerpiç duvar Resim 4: Kayanın altı oyularak yapılan mezar odası 87

8 Resim 5: Mezar odasının içinden görünümü Resim 6. Solda altın yaprak, sağda altın küpe Resim 7. Cam boncuklar 88

9 Resim 8. Solda kantharos, sağda lekythos Resim 9. Düğme Resim 10. Sikkenin ön ve arka yüzlerinin görünümü 89