EMNĠYET TEġKĠLATI NDA BĠLGĠ VE BELGE YÖNETĠMĠNĠN ÖNEMĠ

Transkript

1 T.C. MARMARA ÜNĠVERSĠTESĠ TÜRKĠYAT ARAġTIRMALARI ENSTĠTÜSÜ BĠLGĠ VE BELGE YÖNETĠMĠ ANABĠLĠM DALI EMNĠYET TEġKĠLATI NDA BĠLGĠ VE BELGE YÖNETĠMĠNĠN ÖNEMĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ M. SAĠT ATEġ ĠSTANBUL 2009 I

2 T.C. MARMARA ÜNĠVERSĠTESĠ TÜRKĠYAT ARAġTIRMALARI ENSTĠTÜSÜ BĠLGĠ VE BELGE YÖNETĠMĠ ANABĠLĠM DALI EMNĠYET TEġKĠLATI NDA BĠLGĠ VE BELGE YÖNETĠMĠNĠN ÖNEMĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ M. SAĠT ATEġ Tez DanıĢmanı: Doç. Dr. A. Oğuz ĠCĠMSOY ĠSTANBUL 2009 II

3 III

4 ĠÇĠNDEKĠLER ĠÇĠNDEKĠLER... I KISALTMALAR LĠSTESĠ... VIII ÖNSÖZ... XI ÖZET... XII SUMMARY... XIII GĠRĠġ... 1 BÖLÜM I 1.GÜVENLĠK HĠZMETLERĠNĠN TARĠHĠ GELĠġĠMĠ 1.1. Güvenlik Kavramı ve GeliĢimi Polis Kavramı ve GeliĢimi Karakol Kavramı ve GeliĢimi Karakol Teriminin Kökeni Tarihçesi Polis Karakolunun KuruluĢ ġekli ve Örgütlenmesi Eski Türk Devletlerinde Emniyet TeĢkilatı Eski Türklerde Emniyet TeĢkilatı Anadolu Beyliklerinde Emniyet TeĢkilatı I

5 Orta Asya Türk Devletlerinden Osmanlı Beyliğinin KuruluĢuna Kadar Olan Dönem BÖLÜM II 2. TÜRK EMNĠYET TEġKĠLATININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ 2.1. Osmanlı Ġmparatorluğunda Emniyet TeĢkilatı KuruluĢundan Ġstanbul un Fethine Kadar Olan Dönem ( ) Yeniçeri Dönemi ( ) Asakir-i Mansure-i Muhammediye Dönemi ( ) Zaptiye MüĢiriyeti Dönemi ( ) Zaptiye Nezareti Dönemi ( ) Emniyet-i Umumiye Müdürlüğü Dönemi ( ) KurtuluĢ SavaĢı Dönemi ( ) Cumhuriyet Döneminde Emniyet TeĢkilatı Cumhuriyetin Ġlanından Atatürk ün Ölümüne Kadar Olan Dönem( ) Yılları Arasında Emniyet TeĢkilatı li Yıllardan Günümüze Emniyet TeĢkilatı Türk Polis Eğitiminin Tarihsel GeliĢimi Polis Akademisi BaĢkanlığı Güvenlik Bilimleri Fakültesi Polis Meslek Yüksek Okulları (PMYO) II

6 Polis Meslek Eğitim Merkezleri.(POMEM) Fakülte Yüksek Okulları (FYO) Polis Koleji Müdürlüğü Hizmetiçi Eğitim BÖLÜM III 3. EMNĠYET TEġKĠLATINDA BĠLGĠ VE BELGE YÖNETĠM SĠSTEMLERĠNĠN TARĠHÇESĠ 3.1. Türk Emniyet TeĢkilatı Bilgi Sistemleri ve Tarihçesi EGM Bilgi ĠĢlem Dairesi BaĢkanlığının Tarihçesi Bilgi Teknolojileri Bilgi Teknolojileri Kavramı Kurumsal Bilgi Portalı Belge Yönetim Sistemi Faks Otomasyonu Sistemi Bilgi Sistemleri Bilgi Sistemlerinin Amacı Bilgi Sistemlerinin Kavramı TransPol (Polis Bilgi Sistemi ĠletiĢim Alt Yapısı) PolNet Uygulamasının Amacı ve Sağladığı Kazançlar III

7 3.7. Polis Elektronik Bilgi Sistemleri Tehdit Programı Yolcu GiriĢ/ÇıkıĢ Programı Zayi Pasaport Programı Aranan ġahıslar Programı Yabancılar Programı Ġltica Programı Pasaport Programı Araç-Tescil Programı Sürücü Ceza Programı Kaza Programı Aranan Araç Programı Terör Programı Kaçakçılık Programı GBT Programı Gözaltı Programı Silah Ruhsat Programı Partiler Programı Sendikalar Programı IV

8 Basın Yayın Programı Aranan Kültür Varlıkları Programı ArĢiv FiĢ ve Tetkik Programı Dijital ArĢiv Programı Gelen-Giden Evrak Programı Detaylı Sorgular Programı Personel Bilgileri Programı ġahıs Programı Polnet Ġstatistikleri Programı Helikopter UçuĢ Takip Programı Personelin AlmıĢ Olduğu Kurslar Programı AsayiĢ Programı Güvenlik SoruĢturmaları Programı Kimlik Bildirme Programı AtıĢ Takip Programı AFĠS (Otomatik Parmakizi Tanıma Sistemi) KPL (Kriminal Polis Laboratuvarları Bilgi Sistemi) PBS (Personel Bilgi Sistemi) EmisNet (Emniyet Ġstihbarat Bilgi Sistemi) V

9 3.11. E-Posta (Faks Teleks) MBS(Mevzuat Bilgi Sistemi) TBS (Trafik Bilgi Sistemi) MOBESE (Mobil Elektronik Sistem Entegrasyonu) MOBESE nin Amacı MOBESE nin BileĢenleri MOBESE nin Önemli Özellikleri PolNet / TransPol ile sunulan hizmet ve kazanımlar BÖLÜM IV 4. EMNĠYET GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ARġĠV HĠZMETLERĠ 4.1 ArĢiv Nedir? ArĢivci Nedir? ArĢivcilik Nedir? ArĢivciliğin DoğuĢu ve Önemi ArĢiv Hizmetleri ArĢiv Hizmetlerinin Görevi EGM ArĢiv ve Dokümantasyon Daire BaĢkanlığı nın Tarihçesi EGM ArĢiv ve Dokümantasyon Daire BaĢkanlığı nın Görevleri Emniyet Genel Müdürlüğü ArĢiv Hizmetlerinin Hukuki Düzenlemeleri Evrak Tasnifi, Dosyalaması, ArĢivlenmesi ve Muhafazası VI

10 4.9. Emniyet Genel Müdürlüğü Kurum ArĢivinde AraĢtırma ve Ġnceleme Yapılması SONUÇ VE ÖNERĠLER EKLER EK.1.Ġl Emniyet Müdürlükleri Evrak ve ArĢiv ġube Müdürlüğü KuruluĢ Görev ve ÇalıĢma Yönetmeliği EK.2. Ġl Emniyet Müdürlüğü Evrak ve ArĢiv ġube Müdürlüğü KuruluĢ ġeması EK.3. Gelen Evrak Kayıt Formu EK.4. Giden Evrak Kayıt Formu EK.5. Kurum ve KuruluĢlar (ġehir Ġçi Zimmet FiĢi) EK.6. Zimmet FiĢi EK.7. Evrak ve ArĢiv ġube Müdürlüğü Günlük Gelen Evrak Kayıt Formu EK.8. Evrak ve ArĢiv ġube Müdürlüğü Günlük Giden Evrak Kayıt Formu EK.9. Dosya FiĢi EK.10.Dosya Talep FiĢi KAYNAKÇA VII

11 KISALTMALAR LĠSTESĠ AB: Avrupa Birliği ABD: Amerika BirleĢik Devletleri a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.t. : Adı Geçen Tez a.g.m. : Adı Geçen Makale AFĠS: Otomatik Parmakizi Tanıma Sistemi ATM: Asynchronous Transfer Mode EĢzamansız Transfer Modu BT: Bilgi Teknolojileri DSS: Decision Support Systems Karar Destek Sistemleri E-Posta: Faks Teleks EBS: Emniyet Bilgi Sistemi EmisNet: Emniyet Ġstihbarat Bilgi Sistemi ERP: Enterprise Resource Planning Kurumsal Kaynak Planlaması Extranet: Ġnternet Tabanlı Ġç ve DıĢ ĠletiĢim Ağı GBT: Genel Bilgi Toplama ĠEN: Ġnternet EriĢim Noktası ĠSS: Ġnternet Servis Sağlayıcıları KPL: Kriminal Polis Laboratuvarları Bilgi Sistemi VIII

12 LAN: Local Area Network Yerel ĠletiĢim Ağı MBS: Mevzuat Bilgi Sistemi MIT: Massachusetts Institute of Tecnology MOBESE: Mobil Elektronik Sistem Entegrasyonu ODTÜ: Orta Doğu Teknik Üniversitesi PBS: Personel Bilgi Sistemi PEBS: Polis Elektronik Bilgi Sistemi PolNet: Polis Bilgi Sistemi PMYO: Polis Meslek Yüksek Okulları POMEM: Polis Meslek Eğitim Merkezleri FYO: Fakülte Yüksek Okulları ) RAS: Remote Access Service Uzaktan EriĢim Servisi SDH: Synchronous digital hierarchy EĢzamanlı sayısal sıra düzen SMS: Short Message Service Kısa Mesaj Servisi SRI: Stanford Research Institute Stanford AraĢtırma Enstitüsü TARA: Lokasyon Bağımsız ĠletiĢim Kurma Teknolojileri TBS: Trafik Bilgi Sistemi TBV: Türkiye BiliĢim Vakfı TransPol: Polis Bilgi Sistemi ĠletiĢim Alt Yapısı IX

13 TÜBĠTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu TÜSĠAD: Türk Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği UCLA: University of California at Los Angeles YÖK: Yükseköğretim Kurulu WAN: Wide Area Network GeniĢ Alan ĠletiĢim Ağı WAP: Wireless Application Protocol Kablosuz uygulama Protokol X

14 ÖNSÖZ Bireylerin bir araya gelerek oluģturdukları birlikteliğe toplum diyoruz. Toplumun bir arada huzurlu ve mutlu yaģaması güvenlik hizmetini yerine getiren polisin toplumun iç güvenliğini sağlamak için gerekli olan hizmetin gerektirdiği bilgi, beceri ve tecrübeye sahip olmasıyla doğru orantılıdır. Bu çalıģmada Türk toplumunun tarihi süreçte güvenlik ihtiyacını nasıl giderdiği, teģkilatlanma yapısı, güvenlik görevlisi olacakların nasıl seçildiği ve nasıl eğitildiği, Emniyet TeĢkilatının günümüzdeki yapılanması, Emniyet TeĢkilatında bilgi ve belgelerin nasıl yönetildiği, Emniyet TeĢkilatı Kurumunun mevcut bilgi sistemi faaliyetleri, ArĢiv ve Dokümantasyon Dairesi BaĢkanlığının görevleri ve Emniyet Genel Müdürlüğü Merkez ve TaĢra TeĢkilatında bulunan arģiv Yönetmeliği gibi konularda hangi uygulamaların yapıldığı incelenmiģtir. Bu çalıģmayla amaçlanan temel düģünce: Türk Emniyet TeĢkilatı içinde bulunan, kendini geleceğe adamıģ olan insanlara yeni ufuklar göstermek, çağın gerektirdiği bilgi, beceri ve tekniklerle donanmıģ nitelikli polislerin toplumun güvenlik ihtiyacını en üst Ģekilde nasıl karģılayabilecekleri düģüncesidir. Bana bu konuda yardımlarını ve ilgisini esirgemeyen ve bilgisini benimle paylaģan Sayın danıģman hocam Doç.Dr. A.Oğuz Ġcimsoy'a, Bölüm BaĢkanımız Prof. Dr. Hamza Kandur a ve yardımlarını esirgemeyen diğer hocalarıma teģekkürü bir borç bilirim. Ayrıca çalıģmamda gayretleri ile beni sürekli teģvik eden ve cesaretlendiren sevgili eģim Zeynep'e, kaynaklara ulaģmamda büyük yardımlarını gördüğüm Yazbahar Tabak a, maddi ve manevi desteğini esirgemeyen Annem ve Babama teģekkürü bir borç bilirim. ĠSTANBUL-2009 Mehmet Sait ATEġ XI

15 ÖZET EMNĠYET TEġKĠLATI NDA BĠLGĠ VE BELGE YÖNETĠMĠ Bu çalıģmada, Türklerin tarih sahnesinde görülmesinden bu yana geçen zaman sürecinde, "Türk Emniyet TeĢkilatı'nın günün Ģartlarına uygun olarak tarihsel süreçteki değiģimi, geliģimi, teģkilat yapılanması ve bilgi ve belge yönetim sistemleri nedir" sorusuna cevap aranmıģtır. Bu araģtırma ile Emniyet TeĢkilatı nda bulunan bilgi ve belge yönetim sistemleri uygulamaların daha etkin bir Ģekilde kullanılabilmesi, personelin çalıģma koģullarının ve çalıģma Ģartlarının düzenlenmesi ayrıca çalıģanların veriminin artırılması amaçlanmıģtır. GeliĢen teknolojiyle birlikte yeni ve farklı suç türleri ortaya çıkmıģtır. Bunun sonucu olarak güvenliği sağlayacak bireylerde artık fiziksel gücün tek baģına yeterli olmadığı; teknolojik yeterliğe sahip, sosyolojik ve psikolojik olarak toplumu ve bireyleri tanıyan bir bilgi toplumu polisine ihtiyaç duyulmasına neden olmuģtur. Bu nitelikte güvenlik ihtiyacını sağlayacak bireylerin yetiģtirilmesi için teģkilatlanma ve eğitim sistemine gereklilik doğmuģtur. Bu doğrultuda teģkilatlanmasını bilen ve bireyleri eğitme yeterliliğine sahip olan toplumlar, güvenliklerini sağlama ve toplumun bir arada huzurlu bir Ģekilde yaģamasını temin etme yönünde baģarılı olmuģlardır. Bu tezin de amacı Emniyet TeĢkilatı kurumunun iģlevselliğine ve üretkenliğine olumlu katkılar sağlamaktır. Bu araģtırmanın ilk bölümünde Türk toplumunun tarihi süreçte güvenlik ihtiyacını nasıl giderdiği, Osmanlı Ġmparatorluğu nda Emniyet TeĢkilatının yapılanması ve Emniyet TeĢkilatının günümüzdeki yapılanması incelenmiģ, tezimizin ikinci bölümünde Bilgi ve Belge Yönetim sistemleri ile ilgili genel ilkelere değinilmiģ, Türk Emniyet TeĢkilatının geçmiģten günümüze kullandığı bilgi sistemleri ve evrak tasnifi, dosyalaması, arģivlenmesi ve muhafazası gibi konularda hangi uygulamaların yapıldığı incelenmiģ, araģtırmanın son bölümünde de sonuç ve öneriler açıklanmıģtır. Sistemleri. Anahtar Kelimeler: Emniyet TeĢkilatı, Bilgi ve Belge Yönetimi, Bilgi XII

16 SUMMARY THE IMPORTANCE OF THE INFORMATION AND DOCUMENTATION MANAGEMENT IN THE TURKISH POLICE FORCE In this study, we focus on the changes and the developments of the Turkish Police Force with its structured advancement, information and documentation management since it s emergence in history. With this study, we are seeking for the answers to how information and documentation management can be utilized in a maximum efficiency, how the working conditions of the personnel can be improved and how much productivity can be gained through different organizations of the personnel. As the technology advances, different crimes have emerged in the recent years. As a result of these changes, it can be concluded that the physical strength of each individual police force is not enough. We are in need of personnel who have the knowledge of current technological advancements and who can recognize the different aspects of society that has the people who are interacting with the police force. This new way of approaching to preventing and solving the crimes requires new techniques of teachings at the police academies. It has been proven that the developed nations whose police forces trained to gain this perspective have been more successful in providing broader and peaceful service to their people. The purpose of this theses is to examine and show different solutions to the productivity and systemic working of The Turkish police force. In the first part of this study, we are looking into how the Ottoman Turks had dealt with its security needs and how it had structured its police force in light of today's structure. In the second part of the study, we are looking into the principals of information and documentation management throughout its history, its classification of documentation, filing system of the documents, archiving and securing the archives. In the last part of the study, we state our findings and suggestions on how to improve current conditions on the matter of the subject. Key words: Turkish Police Force, information and documentation management, information systems XIII

17 GĠRĠġ Ġlk insandan baģlayarak bugüne kadar güvenlik ihtiyacını sağlamak insanların en önemli sorunlarından biri olagelmiģtir; gelecekte de olmaya devam edecek gibi gözükmektedir. Ġlk insanlar vahģi hayvanlardan korunmak amacıyla mağaralara ve ağaçlara sığınmıģlardır. Zamanla oluģturdukları birlikteliğin ve dayanıģmanın artmasıyla, kendi içlerinde de bir güvenlik mekanizması kurma ihtiyacı doğmuģtur. Bunun için de topluluk içinde yaģayan ve kendi içlerinden seçtikleri fiziksel güç ve yeterliğe sahip bireyleri toplumun güvenlik ihtiyacını gidermek için yetki vererek kullanmıģlardır. Bu bireyler topluluğu fiziki tehlike ve saldırılara karģı korumuģtur. GeliĢen teknoloji ve bilgi birikimi, barutun ve ateģli silahların icadı, elektriğin ve elektronik biliminin geliģimi ile güvenlik ihtiyacının da farklılaģması gündeme gelmiģtir. Çünkü geliģen teknolojiyle birlikte yeni ve farklı suç türleri ortaya çıkmıģtır. Bunun sonucu olarak güvenliği sağlayacak bireylerde artık fiziksel gücün tek baģına yeterli olmaması; teknolojik yeterliğe sahip, sosyolojik ve psikolojik olarak toplumu ve bireyleri tanıyan bir güvenlik elemanı tipine ihtiyaç duyulmasına neden olmuģtur. Bu nitelikte güvenlik ihtiyacını sağlayacak bireylerin yetiģtirilmesi için teģkilatlanma ve eğitim sistemine gereklilik doğmuģtur. Bu doğrultuda teģkilatlanmasını bilen ve bireyleri eğitme yeterliliğine sahip olan toplumlar, güvenliklerini sağlama ve toplumun bir arada huzurlu bir Ģekilde yaģamasını temin etme yönünde baģarılı olmuģlardır. Bu baģarı diğer toplumsal kurumları da doğrudan etkileyerek, toplumsal sistemin tüm kurumlarının iģlevselliğine ve üretkenliğine olumlu katkılar sağlamıģtır. DeğiĢen dünyaya ayak uydurması gereken devlet kurumlardan birisi de Emniyet TeĢkilatı dır. Güvenlik hizmetini sunan polisin en önemli görevi halkın huzurunu bozacak olan suçu engellemektir. Suçun iģlenmeden önce engellenmesi için, polisin bilgiye sahip olması ve bilgiyi gerektiği gibi kullanması gerekmektedir. Bilgi toplumu polisi, halkla iletiģim kurarken teknolojiden faydalanmalıdır. Türkiye de, nüfusun büyük çoğunluğunun yaģadığı kentsel alanlarda halkın kendini huzurlu, mutlu ve güvende hissetmesinde en önemli görev polise düģmektedir. Polis, güvenlik hizmetini verirken profesyonel davranmalıdır. E-polis uygulamaları bilgi toplumu 1

18 polisi olma yolunda atılan en önemli adımlardandır. Artık Ġl Emniyet Müdürlükleri kendi görev alanlarına giren iģlemlerin birçoğunu on-line olarak yapmakta, Ġstatistikî bilgiler istenilen her düzeyde ve teģkilatın seyrine yön verecek Ģekilde alınabilmektedir. Elektronik posta hizmetleri ile teleks ve fax hizmetleri Polnet üzerinden sağlanılmaktadır. Bilgi, kâğıt arģivlerden elektronik ortamlara aktarılarak polisin suçu önlemede, suçluyu yakalamada eldeki her bilgiyi kullanma imkânı sağlanmakta, tozlu raflar, dosyalar arasında uzun zaman harcaması önlenmiģ olmaktadır. OluĢturulan Polnet portalı ile teģkilat mensupları teģkilat içi evrak akıģı, elektronik ortama aktarılmıģ evrak akıģı hızlandırılmıģ yazı bekleme bürokrasisi azaltılmıģ, teģkilat mensuplarına intranet üzerinden eğitim olanağı sağlanmıģ, hizmet kalitesi yükselmiģ, personel daha etkin ve verimli kullanılabilir hale gelmiģ ve vatandaģın polise olan güven duygusu artmıģtır. Bu çalıģma, geliģen dünyaya ayak uydurmakta olan ülkemizdeki Emniyet TeĢkilatının halka sunmuģ olduğu hizmetlerde kullanmıģ olduğu Bilgi ve Belge Yönetim Sistemleri, e-polis uygulamalarının değerlendirilmesi, Emniyet TeĢkilatının tarihsel geliģimi, Türk Polis eğitiminin tarihsel geliģimi, ArĢiv ve Dokümantasyon Dairesi BaĢkanlığının görevleri, Emniyet Genel Müdürlüğü Merkez ve TaĢra TeĢkilatının kullanmıģ olduğu ArĢiv Yönetmeliğini konu edinmektedir. Bu çalıģmada, Türklerin tarih sahnesinde görülmesinden bu yana geçen zaman sürecinde, "Türk Emniyet TeĢkilatı'nın günün Ģartlarına uygun olarak tarihsel süreçteki değiģimi, geliģimi, teģkilat yapılanması ve bilgi ve belge yönetim sistemleri nedir" sorusuna cevap aranmıģtır. ÇalıĢmanın, Türkiye'de ve dünyada polisin toplumsal yaģamdaki rolü ve polisin geçmiģle bağlantılı olarak nasıl bir polis portföyü oluģturulabileceği noktasında günümüze ıģık tutacağı düģünülmektedir. Türk Emniyet TeĢkilatı'nın tarihsel süreçte doğuģ ve geliģimi nasıl olmuģtur, Türk Emniyet TeĢkilatı 'nın tarihsel süreci nasıldır, aday seçimi ve sınavları nasıldır, eğitim programları nasıldır, fiziksel yapılanması nasıldır, bilgi ve belge yönetim sistemi faaliyetleri nelerdir, ArĢiv ve Dokümantasyon Daire BaĢkanlığının faaliyetleri nelerdir gibi sorulara cevap aranmıģtır. 2

19 AraĢtırmanın evrenini Türk Emniyet TeĢkilatı'nın doğuģu ve geliģimi ile ilgili tüm literatür oluģturmaktadır. Yapılan literatür taraması, bu konuda yeterli kaynağın var olmadığını ortaya koymuģtur. Verilerin bir bölümü Emniyet Genel Müdürlüğü ArĢivi ve Kütüphanesi, Türk Silahlı Kuvvetleri, YÖK - TÜBĠTAK Dokümantasyon Merkezi, Milli Kütüphane, Ġstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Marmara Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Beyazıt Devlet Kütüphanesi ve ulaģılabilen kaynaklar, ilgili kitaplar, dergi ve dokümanlardan toplanmıģtır. Ayrıca tespit edilen ve ulaģılan kaynak kiģilerle yapılan görüģmeler sonucu elde edilecek veriler de tez içerisinde kullanılmıģtır. Veriler toplandıktan sonra düzenlenerek, alt problemlere cevap aranmıģtır. Verilerin analizi Türk Emniyet TeĢkilatı'nın doğuģu, geliģimi, değiģimi ve kullanmıģ olduğu bilgi ve belge yönetim sistemleri üzerine yoğunlaģmıģtır. Elde edilen sonuçlar kritik faktörler ve olaylar temel alınarak bir sıralama içerisinde sunulmuģtur. 3

20 BÖLÜM I 1. GÜVENLĠK HĠZMETLERĠNĠN TARĠHĠ GELĠġĠMĠ Abraham Maslow un belirttiği ihtiyaçlar piramidinde güvenlik ihtiyacı, yaģamak için zorunlu fizyolojik ihtiyaçlardan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Ġnsanlar her ortamda kendini güvende hissetmek isterler. Dolayısıyla insanların huzur ve güvenliğinin sağlanması, sağlanan bu güven ortamının devam ettirilmesi düģüncesi tarih boyunca, vazgeçilmez bir olgu olarak devletlerin karģısına çıkmıģtır. Her devlet, varlığını sürdürüp iç güvenliğini sağlayacak kanunlara, onları uygulayacak ve uygulatacak kuvvete ihtiyaç duymuģtur. Polis teģkilatlarının var oluģ amacı da budur Güvenlik Kavramı ve GeliĢimi Güvenlik: Toplum yaģamında kanuni düzenin aksamadan yürütülmesi, kiģilerin korkusuzca yaģayabilmesi durumu, emniyet içinde yaģama olarak ifade edilmektedir. 1 Emniyet hizmeti, toplum hayatındaki ve sunulmasındaki zorluklar açısından büyük önem arz eden bir kamu hizmetidir. Bu hizmetin toplumsal hayattaki yerine bakıldığı zaman kamu düzeninin sağlanmasının insanların birlikte, yani toplum halinde yaģayabilmelerinin vazgeçilmez ve birinci derecede bir Ģartı olduğu görülür. Bireylerin de, toplu halde yaģayanların da temel ihtiyaçları güvenliktir. Bu ihtiyaç arzu edilen Ģekilde karģılanmayınca diğer ihtiyaçlar, ihtiyaç olarak ortaya çıkmaz. Bu sebeple yapılacak ilk iģ kiģilerin can ve mal güvenliğini sağlamaktır. 2 Güvenli bir biçimde hayatını sürdüremeyen insan kendisine ve topluma faydalı olamaz. Görüldüğü gibi güvenlik ihtiyacının iki önemli boyutu mevcuttur. Birincisi toplumu oluģturan bireyin kendisini güvenli bir ortamda hissetmesi ve bu güvenli ortamın sağlanması 1 "Güvenlik" Türkçe Sözlük, Ġstanbul, Türk Dil Kurumu, 1992, c.1,s AYDIN, A. Hamdi, Polis Meslek Hukuku, DoğuĢ Matbaacılık ve Tic. Ltd. Sti., Ankara,1996, s.5. 4

21 için kendine ait olan bazı hürriyetlerden vazgeçmesidir ki biz buna Psikolojik boyut diyoruz. Ġkincisi ise bireylerin bir araya gelerek oluģturdukları toplumun, bir arada ve düzenli bir biçimde yaģamaları için gerekli ve en önemli unsurlardan biri olan güvenliğin toplum için sağlanması da sosyal boyutunu oluģturur. Eğer toplumda güvenlik yoksa o toplumda geliģme ve toplumsal düzenden bahsedemeyiz. Birey, eğer kendisini güvende hissedemiyorsa o zaman sağlıklı bir toplum hayatından söz edemeyiz. Güvenlik ihtiyacını sağlayabilmek için toplum kendi arasında bir örgütlenme ve teģkilatlanma yoluna gitmiģtir. Güvenlik ihtiyacı için seçilen bireylere de toplum çeģitli ayrıcalıklar ve yetkiler vermiģ ve toplumun güvenliğini ve huzurunu sağlamak için örgütlemiģtir. Bu örgütlenme ve teģkilatlanma toplumlar arasında farklılık göstermektedir. Bu farklılıklar toplumların sahip oldukları farklı kültür ve sosyal çevreye göre değiģmektedir 1.2. Polis Kavramı ve GeliĢimi Polis: Polis sözcüğü, Yunanca politeia, Latince politia sözcüklerinden türemiģtir. Fransızca ve Ġngilizce police, Almanca polizei, Ġtalyanca polizia olarak ifade edilmektedir. Polis kavramı köken olarak Yunancada politika anlamında kullanılmıģtır. BaĢlangıçta site ve Ģehirlerin, Ģehirdeki devlet ve hükümet faaliyetlerini ve yönetimi ifade etmekteydi. Bu anlamda polis deyimi sitenin tüm kamu hizmetlerinin karģılığı olarak kullanılmıģtır. Eski Yunanda kent veya Ģehir karģılığı kullanılan polis, daha sonra anlamını geniģleterek kent teģkilatı ve devlet yönetimi gibi anlamlara gelmeye baģlamıģtır. 3 TeĢkilat: Belirli bir amaç ya da amaç grubuna yönelik, birbiriyle bağlantılı eylemlerin gerçekleģtirilmesi için bireylerin önceden belirlenmiģ davranıģ kalıpları, görevler ve sorumluluklar çerçevesinde bir araya gelmesiyle oluģan, tamamlayıcı ve süreklilik gösteren toplumsal yapılanmadır. 4 Buna bağlı olarak toplumun güvenlik ve 3 DERDĠMAN, R. Cengiz, Polis Yönetimi ve Hukuku (Görev Yetkiler), Arı Ofset Matbaacılık, Ankara 1997, s TeĢkilat ( ) 5

22 huzurunu sağlamak için bir araya getirilmiģ olan ve bu düzeni bozanları kısıtlama yetkisine sahip eğitilmiģ ve yetki sahibi bireylerden oluģan yapıya Polis TeĢkilatı denir. kullanılmıģtır. 5 Eski Türkler bugünkü anlamda polis teriminin karģılığı olarak Yarkan terimini Avrupa Birliğinin ortak polis tanımı ise Ģöyledir; Polis, toplumda insan haklarına saygı göstererek asayiģi sağlayan ve halkın güvenliğini koruyan kamu görevlisidir. Polisin tanımını anlamak için önce kuruluģ kanunları bakmak gerekmektedir. Bu bağlamda, Polis, asayiģi amme, Ģahıs, tasarruf emniyetini ve mesken masuniyetini korur. Halkın ırz, can ve malını muhafaza ve ammenin istirahatını temin eder. Yardım isteyenlerle yardıma muhtaç olan çocuk, alil ve acizlere muavenet eder. Kanun ve nizamnamelerinin kendisine verdiği vazifeleri yapar. 6 Bu tanımdan da anlaģılacağı üzere, polis bir ülkenin güvenlik ve düzenini sağlamak ve her türlü tedbiri almak zorundadır. Bu tedbirleri yerine getirirken de kanunlar hükmünce görev yapmaktadır. Emniyet hizmeti (polislik mesleği) risklidir, maddi ve manevi güçlüklerle dolu ve hassasiyet isteyen bir hizmettir. Örneğin polis, emniyet hizmetini sunarken kiģilerin temel hak ve hürriyetlerine zarar gelmemesi için çalıģırken, karģıdakinin de hak ve hürriyetlerini gözetme hassasiyetini göstermek durumundadır. Polislik görevi, sıradan bir görev değildir. HiyerarĢisi, görev alanı, yetkileri, karģılaģtığı insanların kimlikleri ve belki de en önemlisi her an bir tehlike ile karģı karģıya kalınan bir görevdir. Güvenlik güçleri, her zaman hem kendileri, hem de toplum için ciddi tehditler içeren ve ani karar almayı gerektiren durumlarla karģı karģıya kalabilirler. Emniyet hizmeti, diğer kamu hizmetlerinin sahip olduğu genel niteliklerin yanında, bazı mesleki niteliklere de sahip bir kamu hizmetidir Kuruluş Yıl dönümünde Türk Polisi, Ankara, EGM Yayınları, EGM Basımevi,, 1995.s Sayılı PVSK md 1. ( ). 6

23 Polis, kiģisel çıkarları korumak ya da yalnızca bir gruba hizmet vermek amacıyla değil, bütün bireylere ve topluma eģit hizmet vermek için kurulmuģ bir teģkilattır. Emniyet hizmetinin mesleki veya polis mesleğinden kaynaklanan özellikleri de Ģöyle sayılabilir: Emniyet hizmeti önleyici ve koruyucu niteliktedir. Silah kullanmaya kadar varan çeģitli zor kullanma yollarından yararlanır Karakol Kavramı ve GeliĢimi Osmanlı Devleti tarihinde halkın güvenliğini sağlamak için karada kol devriye gezen hükümete bağlı her türlü silahlı kuvvet anlamına gelir. Yeniçeri ağasının yardımcısına kol kâhyası, galata çavuģu emrindeki yeniçeri askerine kollukçu veya yasakçı denirdi Karakol Teriminin Kökeni Karakol eski Türkçe deki Karagul ve Karavul kelimelerinden türemiģtir. KARA ve KOL kelimelerinden oluģan birleģik bir isimdir. KARA kelimesi deniz, hava, kara anlamındaki coğrafi bir terimdir, toprağı ifade eder. 8 Karada devriye gezen hükümete bağlı polis ve jandarmanın oturduğu yapıyı tanımlamak için karakolhane terimi kullanılmıģ, zamanla yerini karakol terimine bırakmıģtır. Bir baģka deyiģle hükümet adına güvenliği sağlamakla görevli olan personele verilen isim, onların oturduğu yapıya verilmiģ ve böyle devam edegelmiģtir Tarihçesi Osmanlı Ġmparatorluğu nda özellikle 1453 tarihinde fetihten sonra, Ġstanbul da Fatih Sultan Mehmet zamanında Karakol teģkilatlanması yaygınlaģmıģtır. Osmanlılarda diğer illerde güvenliği askeri birimler sağlarken, göçler, ekonomik Ģartlar gereği 7 BAYRAM, Atilla, Cumhuriyet Döneminde Emniyet TeĢkilatının Yapısı, Yüksek Lisans Tezi, Konya, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001, s.2. 8 TUTKUN, K.Yücel, Karakol 550 Yaşında Yüksek Lisans Tezi, htm, ( ) 7

24 Ġstanbul un yerleģiminde değiģik ve karakteristik önem taģıması, bu ilde karakol teģkilatının kurulmasına neden olmuģtur. Özellikle orduya kalyon ve kayık yapılan tersane bölgesi geniģ bir alanı kapsadığından, korunması için çok sayıda karakol birimi kurulmuģ ve bunlar Galata çavuģluğuna bağlanmıģtır. O devirde karakol, günümüzdekinden farklı olarak sadece önleyici kolluk görevini yapmıģtır. 9 Eskiden beri Türkler in baģbuğ dedikleri komutanların yöneticilik hizmetleri kadar kolluk görevlerini de üzerlerine aldıkları ve bu durumun Türkler in devlet kurdukları her yerde, Osmanlı Ġmparatorluğunda da Tanzimat ın ilanına dek, pek az farklarla aynı biçimde devam ettiği anlaģılmaktadır. Türk emniyet tarihini bütünüyle askeri tarih olarak kabul etmek gerekmektedir. Bu örgütlenmeyi yeniçeriler izlemektedir. Birinci Murat zamanında kurulan ve Kanuni Sultan Süleyman zamanında olgunlaģan yeniçeri örgütü, ülkenin iç güvenliğini de sağlamakla yükümlü kılınmıģtır. Ġstanbul un alınmasından sonra kolluk kuvvetlerinde en üst makam tüm devlet hizmetlerinde hükümdarın mutlak vekili olan sadrazamdır. Bu tarihten baģlayarak da diğer kolluk amirleri Ģöyle sıralanabilir: Yeniçeri ağası, cebecibaģı, kaptanpaģa, topçubaģı, bostancıbaģı, hasekiler, baltacılar, çavuģlar, kanıcılar, muhzir ağa, asesbaģı ve kadılar. Bu görevlilerin her biri kendi alanında çalıģmaktadır. Ancak, baģlangıçta devletin en sağlam dayanaklarından biri olan ve sonradan gittikçe bozulan yeniçeri örgütü 1826 yılına kadar devam edebilmiģtir. Bu tarihte yeniçeri örgütü kaldırılarak yerine, Asakir-i Mansure-i Muhammedi'ye adlı askeri teģkilat ile Ġstanbul da Asakir-i Muntazama-i Hassa, Anadolu ve Rumeli nin bazı eyaletlerinde 1834 yılında Asakir-i Redife adı ile yeni örgütler kurulmuģtur. Sözü geçen örgütlerin yönetimi serasker isimli komutana bırakılmıģ ve kendisine daha önce yeniçeri ağasının sahip olduğu yetkiler verilmiģtir. 10 Daha sonra 10 Nisan 1845 tarihinde yayınlanan polis nizamnamesi ile ilk defa polis adıyla bir polis teģkilatı kurulmuģ ve tarihteki geliģimini devam ettirmiģtir. Ayrıca, 1907 ve 9 TUTKUN, a.g.m. ( ) 10 Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Ġstanbul, ĠletiĢim Yayınları, 1983, s

25 1913 tarihlerinde polis nizamnamesi adıyla yayınlanan nizamnameler ile teģkilatın idari yapılanmasında önemli bir değiģiklik yapılmıģtır yılında yayınlanan Emniyet TeĢkilatı Kanunu na göre teģkilatlanma açısından büyük geliģme gösteren emniyet teģkilatı, yapılan bazı değiģikliklerle halen günümüzde aynı kanun hükümlerine göre teģkilatlanmaktadır. II. Dünya SavaĢı ndan sonra ülkemizde ve dünyadaki ekonomik, kültürel ve siyasal alanlarda görülen değiģimler ve teknolojik alanlardaki geliģmeler toplum düzenini de büyük ölçüde etkilemiģtir. Özellikle ülkemizde tek partili hayattan çok partili hayata geçiģte yeni suç çeģitleri ortaya çıkmıģ, toplumun huzur ve güvenini sağlayan emniyet teģkilatında da kamu düzenini korumak, toplumun güvenliğini bozucu eylemleri zamanında önlemek, demokrasi altında anayasada yer alan temel hak ve hürriyetlerinin korunmasını sağlamak yönünde değiģiklikler meydana gelmiģtir Polis Karakolunun KuruluĢ ġekli ve Örgütlenmesi Polis karakolları, polisin güvenliğini temin etmekle görevli olduğu yerleģim alanlarında, bu alanların mekânsal geniģliğine, yönetsel, ekonomik, sosyal, durumuna, nüfusun yoğunluğuna, o çevrede yaģayan halkın genel yapısına ve davranıģlarının Ģekline göre kurulur. Kurulan polis karakolları birden fazla ise, merkeze bağlanır. 12 Karakolların kurulması için yapılan iģlem, Ģöyledir: - Karakollar, Emniyet Müdürlüğünün teklifi ve Valiliğin onayı ile kurulur ve kuruluģtan ĠçiĢleri Bakanlığına bilgi verilir. Karakol kurulmada gerekçe, Emniyet Amirliğinin kurulmasındaki gerekçeye uygundur. Karakolun sorumluluk bölgesi saptanır ve bu sorumluluk bölgesinde uygun görülen yerde karakol yapısı sağlanır. Gerekli olan 11 ġahġn, Eyüp, Türk Zabıta Yapılanmasının Tarihi GeliĢimi, Polis Dergisi, Say.38, Ankara, EGM, 2004, s ( ) 9

26 araç, gereç ve demirbaģı sağlanır. Karakolun hangi Emniyet Amirliğine veya Emniyet Komiserliğine bağlı olacağı belirlenir. Personel ataması yapılır, karakol göreve baģlatılır Eski Türk Devletlerinde Emniyet TeĢkilatı Tarihi süreç açısından incelendiğinde, baģlangıçtan beri Türk toplumunda güvenlik ihtiyacının karģılanması için örgütlerin yer aldığı görülür. Orta Asya'da göçebe bir hayat sürerken bile Türk toplumu kendi içinde güvenliği sağlamak için belli kural ve kaideler getirmiģtir; bu kurallar daha sonra gelenek haline dönüģmüģtür. Biz bunlara töre diyoruz. Töreler; bir toplulukta benimsenmiģ, yerleģmiģ davranıģ ve yaģama biçimlerinin, kuralların, görenek ve geleneklerin, ortaklaģa alıģkanlıkların, tutulan yolların bütünüdür Eski Türklerde Emniyet TeĢkilatı Toplum içinde insanların yapması ve yapmaması gereken iģlerin belirtildiği yazılı olmayan ancak toplum tarafından benimsenip uygulanan kurallardır. Türk toplumunun merkeziyetçi bir yapıda olması, bir baģka söylemle organize bir Ģekilde hareket edebilmesi, güvenlik ihtiyacının da devlet tarafından karģılanmasını gerektirmiģtir. Bu nedenle Türk toplumlarında güvenlik amaçlı organizasyonların hep yer aldığı görülür. Ġnsanlar doğuģtan ve yaratılıģtan itibaren diğer canlılardan farklı bir takım özelliklere sahiptir. Diğer canlılar dünyaya geldiğinde hayat Ģartlarına çabucak ayak uydurabilirler. Ġnsanlar ise hayatının her döneminde çok çeģitli ihtiyaçlara sahiptir ve bu ihtiyaçları karģılarken sürekli korunmaya ihtiyaçları olacaktır. Bir millette emniyet ve güvenlik teģkilatının varlığı, o milletin devlet olarak teessüs ettiği andan itibaren baģlar. Çünkü bir devletin varlığı öncelikle o devlette düzen ve güvenliğin sağlanmasını gerektirir. Bu, kolluk teģkilatlarını tarihinin devletlerin tarihi kadar eski olduğunun bir ifadesidir. Çünkü insanlar hem toplum içinde düzeni sağlayacak bir otoriteye hem de bu otoritenin devamlı ve güvenilir olmasına muhtaçtırlar. Aksi halde kargaģa içine düģecekler ve bu defa özgürlükleri ve hakları söz konusu bile olmayacaktır ( ) 14 Töre ( ) 10

27 Eski Türklerde bugünkü polis teriminin karģılığı olarak yarkan terimi kullanılmıģtır. Yarkan sözü, Moğolca da Polis anlamında kullanılan Daruğa sözünün aynısıdır. Her iki sözcük de Uygur metinlerinde polis, dedektif, cellât ve gece bekçisi anlamında kullanılmıģtır. Daruğa sözcüğü Orta Asya ve Azerbaycan da gece bekçisi, Altın ordu zamanında ise polis memuru ve vergi tahsildarı anlamında kullanılmıģtır. 15 Eski Türk Polis TeĢkilatında bu günkü anlamda Polis deyiminin tam karģılığı olarak Karakol deyiminin Dirlik ve Düzeni Sağlama anlamında kullanıldığı, bu iģlerin yürütüldüğü yerlere de Karakol hane adının verildiği, Peçenek Türklerinin gözetlemek amacıyla yaptıkları kalelerden birinin adının Karaku olduğu, Karaku kelimesinin de Karakol gibi gözetlemek anlamına gelen karamak kökenine dayandığı belirtilmektedir. 16 Eski Türkler kamu düzen ve güvenliğini ulusal savunma ile birlikte yürütmüģlerdir. Polis hizmetleri, ilk zamanlarda askeri örgüt içinde oluģmuģ ve tümüyle askeri özellik göstermiģtir. 17 Kabile halinde yaģadıkları dönemde Türkler orduyu sevk ve yönetenlere SubaĢı adını vermiģlerdir. Su; Asker, Komutan, Ordu ve SubaĢı; BaĢ Komutan anlamında kullanılmıģtır. Kabileler birleģip toplum büyüyünce Kağdan ortaya çıkmıģ, SubaĢılar savaģta belli birliklere komuta etmeye baģlamıģ, barıģta da bulundukları bölgenin güvenliğini sağlamıģlardır. Böylece SubaĢıların rolleri küçülmüģ ve belli görevlerin yöneticileri olmuģlardır Anadolu Beyliklerinde Emniyet TeĢkilatı Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılıģından sonra, Anadolu da kurulmuģ olan beyliklerde Askeri Komutana SubaĢı denilmiģtir. Türklerin Ġslamiyeti kabul etmelerinden 15 KUYAKSĠL, Ali, 155.Yılda Polis TeĢkilatının Tarihçesi, Kolluk Kavramı ve Günümüzde Emniyet TeĢkilatı Polis Dergisi, 155.Yıl Özel Sayısı, Ocak-ġubat-Mart, 2000,Yıl 6, Sayı. 22, s DÜNDAR, Nihat, A. Osmanlı Yönetiminde 78. Cumhuriyet Döneminde 70 Yılı Geride Bırakan Bir TeĢkilat... Polis TeĢkilatı Türk İdare Dergisi, Aralık, 1993, Yıl:65, Sayı,401, s: ALYOT, Halim, Türkiye de Zabıta Tarihi GeliĢimi ve Bugünkü Durumu, Ankara, Kanaat Bas.1947,(2008) s

28 itibaren, bugünkü ifadeyle, Hâkim, Savcı, Belediye BaĢkanı sıfatlarını belli ölçüde kiģiliklerinde toplayan Kadı, asayiģ hizmetlerinde görülmektedir. Kadılar aynı zamanda zabıta amirliği görevini de yapmaktaydılar. Kadının bu görevini yardım eden ve asayiģi sağlamak için emrinde yeterince ġurta adı verilen görevliler bulunmaktadır. ġurta kelimesi, gece Ģehri dolaģan bekçi manasına gelmektedir. Devlet teģkilatı büyüdükçe, önceleri bekçi vazifesi gören Ģurtaların öneminin arttığı, Emeviler döneminde bu günkü Emniyet Müdürünün yetkilerinden daha fazlasına sahip, sahibi Ģurta adı verilen görevliler bulunduğu anlaģılmaktadır. Sahibi ġurtalar Kadılara vekâlet ettikleri gibi, Kadılar tarafından çıkarılan hükümlerin yerine getirilmesinde hükümetin icra vasıtası görevini de yüklenmiģlerdir. Sahibi ġurtalara sonraları Vali unvanının da verildiği görülmüģtür. 18 Toplumun emniyetini sağlayacak bir kurumun varlığı önem kazanmıģtır. Bu kurum toplumun huzur ve güvenliğini belli kurallarla sağlayacaktır. Bu kurumun oluģmasında ancak herkesin kabul ettiği bir otorite yani devlet sağlayacaktır. Bundan dolayı devlet kendi otoritesini hangi yönetim Ģeklinde olursa olsun bu huzur ve güvenliği sağlamak amacıyla her devirde çeģitli adlarda ve sorumluluklarda bir teģkilat ortaya çıkarmıģtır. Göktürk Yazıtlarında (Orhun Kitabeleri) yargan olarak geçen ve hakanların emniyet ve asayiģi tesisle vazifelendirdiği bir örgütten bahsedilir. Yarganların vazifesi bugünkü manasıyla dâhili güvenliği ve ülke genelinde asayiģi sağlamaktır. Yargan terimi Uygur metinlerinde de geçer. Burada zabıta ve soruģturma memuru manasında kullanılmıģtır. Yarganlar tarhan ve tigin adı verilen genel valilerin emrinde zabıta amiri konumundadırlar. 19 Göktürk Devleti'nde de tarhan ve tiginlerden baģka daha küçük 18 YAġAR, Yılmaz, Açıklamalı Polis Meslek Hukuku, Ankara, BaĢkent KliĢe Matbaacılık, 1997, s ÇERMELÎ, Ahmet- ATABEY, Halil, AsayiĢ ve Kolluk Tarihi Ġçerisinde Türk Jandarma TeĢkilatı, Ankara, Jandarma Genel Komutanlığı Yayınları, 2002, c.l, s

29 yerleģim merkezlerinde en yüksek askeri makam olan Ģad ve tudun Tarım zabıta hizmetlerine bakan görevliler oldukları görülmektedir. 20 Eski Türkler'de kamu düzen ve güvenliği iģleri SubaĢı'lar tarafından yürütülmüģtür. Kabile halinde yaģadıkları dönemde Türkler, orduyu sevk ve yönetenlere "SubaĢı" adını vermiģlerdir. Su, asker, komutan, ordu ve subaģı, baģkomutan anlamında kullanılmıģtır. Kabileler birleģip toplum büyüyünce Kağan ortaya çıkmıģ, SubaĢılar savaģta belli birliklere komuta etmeye baģlamıģ, barıģta da bulundukları bölgenin güvenliğini sağlamıģlardır. Böylece SubaĢıların rolleri küçülmüģ ve belli görevlerin yöneticileri olmuģlardır. Bilinen en eski SubaĢı, VIII. Asra ait TONYUKUK Kitabesinde ismi yazılı olan ĠNALKAĞAN'dır. Büyük Selçuklu Ġmparatorluğunun kurucusu Selçuk Bey de bir subaģıdır. Keza Anadolu Selçuklularında da il merkezlerinde askeri ve mülki iģlere bakan komutanlara subaģı denilmiģtir. Bunlar bulundukları yerlerin kamu düzen ve güvenliğini sağlamıģlar, savaģ zamanında ise çevrelerindeki ilçe ve köylerin tımarlı sipahilerine komuta etmiģlerdir. Anadolu Selçuklu Devletinin yıkılıģından sonra, Anadolu'da kurulmuģ olan beyliklerde askeri komutana "SubaĢı" denilmiģtir. Örneğin Aydınoğlu Mehmet Bey de aynı ordunun subaģılığını yapmıģtır. Keza XVI. Asrın ortalarında, Karamanoğullarının da Nizamüddin Bekler adında bir subaģısı bulunduğu anlaģılmıģtır. 21 Olan Dönem Orta Asya Türk Devletlerinden Osmanlı Beyliğinin KuruluĢuna Kadar Güvenlik ihtiyacının toplumların vazgeçemedikleri bir unsur olduğu bilinen bir gerçektir. Türkler toplum olarak tarih boyunca güvenliğe ve toplum huzuruna önem vermiģlerdir. Bu bağlamda Orta Asya Türk devletlerinden Osmanlı beyliğinin kuruluģuna kadar olan döneme baktığımızda; Orta Asya Türk devletlerinde kullanılan "Yarkan" teriminin polis karģılığı olarak kullanıldığı, 1913 yılında gün yüzüne çıkarılarak okunan "Suci" kitabesinde kullanılan "Daruğa" terimiyle örtüģtüğü ve Moğollar tarafından cellât veya dedektif manalarında kullanıldığı gözümüze çarpmaktadır. Buradan hareketle 20 ÖZEL, Mehmet, Türk Ordusu, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997, s ( ) 13

30 geçmiģteki Orta Asya Türk devletlerinde göçebe bir hayat süren Türk toplumunun güvenliğinden askeri yapı içerisinden seçilenlerin sorumlu olduğu söylenebilir. Ancak bu konuda yeterli bir kaynak bulunmamaktadır. 22 Türklerde polis, askeri teģkilatlanma içerisinde yer alırdı. BarıĢ zamanında iç güvenliği sağlar, savaģ zamanında ise orduyla birlikte savaģırdı. Orta Asya Türk devletlerinde emniyet ve asayiģ askeri bir teģkilatlanma içerisinde subaģılar tarafından yürütülmüģtür. SubaĢı terimi orta çağ Türk devletlerinde kullanılan yaygın bir unvandı. Bölgelerinin güvenliğinden ve asayiģinden de subaģılar sorumluydular. Anadolu, güvenlik ve asayiģ bakımından en parlak dönemini Anadolu Selçukluları zamanında yaģamıģtır. SubaĢına yardımcı olması için de birimler oluģturulmuģtur. Osmanlı devletinde subaģı gibi görev yapan birimler vardır. Bunlara ġihne veya ġaline dendiğini biliyoruz. SubaĢılar, kadılarla birlikte görev yapmıģlardır. 23 Kadı: Yasama, yürütme ve yargı yetkilerini kendisinde toplamıģtı. Kadılar, SubaĢıyla birlikte hareket ederlerdi. SubaĢılar idari yapılanma içerisinde kadılardan sonra gelirlerdi. SubaĢıların altında da ġahne ve Dizdarlar bulunmaktaydı. Sefer zamanı subaģılar, beylerbeyi emrine girerlerdi. 24 SubaĢı: ġimdi zabıta daha ziyade belediye memurlarının gördükleri iģleri gören ve kaza tabir olunan kasabaların idaresi baģında bulunan memurun unvanı olarak kullanılmıģtır. Bu tabir Selçuklular zamanında da kullanılmıģ ve subaģına yardımcı olması için de birimler oluģturulmuģtur. 22 DÜNDAR, a.g.m, s DÜNDAR, a.g.m, s ALYOT, a.g.e s

31 Selçuklularda SubaĢı: kumandan, serasker manasında, zabıta umurunda müstamel olarak (Polis yerine kullanılmakta)idi. Selçuklular, polislik görevini askeri yapı içerisinde kumandan olarak görev yapan subaģılara devretmiģlerdir. ġihne: ġehirlerde subaģı tabir olunan zabite (Subaya) denir ki tarafı sultaniden (sultan tarafından) mansup (memuriyet verilmiģ) ve Ģehrin zapt-u raptı(asayiģi) hususuna(durumuna) kafil olur(sorumlu). 25 Ayrıca ġahne, inzibat memuru, harmanlara nezaret eden kimse olarak da bilinmektedir. Orta Asya Türk devletlerinde ve daha sonra kurulan diğer Türk devletlerinde güvenlik ve asayiģ için kurulan birimler askeri bir yapı içerisinde görevli olan savaģ zamanı askerlik yapıp barıģ zamanı da bölgelerinin güvenliğinden sorumlu bir yapı halinde görülmektedir. Osmanlı devletinin kuruluģundan itibaren güvenlik hususu bazı değiģim ve geliģmeler göstermiģtir. 25 PAKALIN, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Ġstanbul 1993 c:iii s:305 15

32 BÖLÜM II 2. TÜRK EMNĠYET TEġKĠLATININ TARĠHSEL GELĠġĠMĠ Polis günümüzde modern devletin en önemli vitrini ve aynasıdır. Devlet, elindeki kamu gücünü en çok polis aracılığıyla kullanır. Yönetim anlayıģına bağlı olarak polisin konumu, fonksiyonları ve rolü ülkeden ülkeye değiģir. Demokratik anlayıģla yönetilen ülkelerde polis hukukun üstünlüğü ilkesi bağlamında toplumda kamusal düzeni sağlayan ve devlet adına topluma hizmet eden bir kurum olarak yerini almıģtır. Dolayısıyla polis her ülkede devletin aynası ve elidir. Çünkü uluslar arası değerler ve ilkeler ıģığında bir ülkenin değerlendirilmesinde ilk akla gelen polisin uygulamalarıdır. Bir toplumda kolluk görevini yerine getiren kurum veya birimler insanlık tarihi kadar eskidir. Son birkaç yüzyıla kadar asayiģin sağlanması görevini askeri birimler yürütmüģlerdir. ModernleĢme süreçleriyle günümüzün polis örgütleri 'polis' adıyla ortaya çıkmaya baģladı. Türkiye'de de son birkaç yüzyıldır bir süreç halinde devam eden modernleģme hareketleri sonucu polis örgütü ortaya çıkmıģtır. Polis Örgütü nün resmi kuruluģ tarihi olarak belirlenen 10 Nisan 1845 tarihinin öncesine kadar Osmanlılarda polis ve güvenlik; zabıta, asayiģ ve emniyet kavramları ile ifade edilmekteydi. Bu bölümde Osmanlı döneminde emniyet hizmetlerini gören kuruluģların tarihsel süreçleri alt baģlıklar halinde sunulacaktır Osmanlı Ġmparatorluğunda Emniyet TeĢkilatı Osmanlı beyliğinin kuruluģundan Ġmparatorluğun yıkılıģına kadar geçen süre içinde kolluk çok değiģik yapıda görülmektedir. Bu nedenle Osmanlılar dönemindeki kolluk kuruluģ ve hizmetlerini de dönemlere ayırarak incelemek gerekir KuruluĢundan Ġstanbul un Fethine Kadar Olan Dönem ( ) Osmanlılarda emniyet teģkilatı, daha önceki Türk ve Müslüman devletlerde olduğu gibi askeri örgüt kadrosu içinde yer almıģtır. Bu uygulamada askeri amirler ayni zamanda polis amiri olarak da görev yapmıģlardır. Devlet ve ordu örgütü zamanla büyümüģ devletin baģında mutlak bir kudrete sahip ve en büyük adli, askeri ve mülki amir olan padiģahlar yer 16

33 almıģlardır. PadiĢahlar bütün yönetsel, askeri ve bunlarla birlikte ülkede kamu düzen ve güvenliğinin sağlanması iģlerini, devlet ricali ve halk karģısında kendilerini temsil eden sadrazamlar vasıtasıyla yürütmüģlerdir. Bu nedenle sadrazamlar, bütün polis örgütünün görevlerini baģarmak için özel memurlar ve tebdil çuhadarları kullanmıģlardır. Osmanlı Devleti'nde padiģahlar, her hususta olduğu gibi kolluk iģlerinde mutlak ve en büyük yetki mercii durumundaydılar. Ancak padiģahlar bu yetkilerini sadrazamlar aracılığıyla yürütmüģlerdir. Sadrazamlar ise güvenlikle ilgili değiģik makamlar arasında koordinasyon ve iģbirliğini sağlamak göreviyle ilgilenmiģlerdir. 26 Bilindiği üzere Türkler, Orta Asya'dan Anadolu'ya gelerek Söğüt ve Domaniç bölgelerine yerleģmiģ ve bir beylik kurmuģlardır. Tarihçi Halil Ġnalcık, 27 Temmuz 1302 Koyunhisar SavaĢı (veya Bafeus Savaşı)'nı devletin kuruluģ tarihi kabul etmektedir. KuruluĢ döneminde toprakları çok az olan Osmanlı Beyliği'nin yönetim teģkilatı da ona göre kurulmuģtur. Devletin baģında bulunan bey, hem askeri hem mülki gücü Ģahsında toplamıģ, tayin etmiģ olduğu komutanlar ve kadılarla ülkesini yönetmiģtir. Osman Bey Karahisarı ele geçirdiği zaman, kentin yönetimini oğlu Orhan Bey'e vermiģ ve onun yanına arkadaģı olan Gündüz Alp'i de SubaĢı olarak tayin etmiģtir. Bu kiģi bugünkü anlamda ilk Polis Amiridir. SubaĢılar barıģ döneminde savaģ için gerekli olan askerleri disipline etmek ve eğitmekle birlikte, kentin dirlik ve düzenini de sağlamıģlardır. SavaĢ zamanında ise yetiģtirdikleri kıtalara komuta etmiģlerdir. 27 Fatih Sultan Mehmet'in 1453'te Ġstanbul'u almasına kadar, Osmanlı Devlet TeĢkilatında en büyük komutan veya askeri komutan anlamına gelen subaģıların yönetimindeki askeri birlikler, dıģ güvenlik yanında ve aynı zamanda iç güvenliğin sağlanmasıyla da görevlendirilmiģlerdir. Ġstanbul'un fethinden sonra, yeniçeri teģkilatı geliģmiģ, askeri komutanlık baģka adlarla ifade edilmeye baģlanılmıģ ve subaģılık yavaģ yavaģ sadece Ģehir ve kasabaların dirlik ve düzenine ve hatta belediye imar iģlerine bakan kimselerin ünvanı olmuģtur. Bu dönemde baģkent dıģındaki illeri yöneten Beylerbeyi ve 26 ÇUFALI, Mustafa, Türk Polis Tarihi, Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2002 s ( ) 17

34 sancakları yöneten Sancak Beyleri emirleri altındaki askerlerle bulundukları bölgelerin kamu düzeni ve güvenliğini sağlamıģlardır. 28 Bu dönem imparatorluğun geniģ bir alana yayılma ve bu alanı hâkimiyet altında tutma dönemidir. Öyle ki hâkimiyeti altındaki alan Adriyatik'ten Çin Seddi'ne kadar uzanmaktadır. Bu kadar büyük bir coğrafi alan üzerindeki milletlerin sosyol - kültürel ( Toplumsal ) yapısının farklılığı ve bu toplumların güvenliğinin sağlanması Osmanlı Devleti'nin hâkimiyeti altındaki devletleri ve milletleri bir arada güvenli ve uyumlu bir biçimde yönetebilmek için değiģik teģkilatlanma ve güvenlik birimleri oluģturma çabasına yöneltmiģtir. Bu bağlamda I. Murat zamanında Yeniçeri Ocağı isimli bir askeri teģkilat kurulmuģtur Yeniçeri Dönemi ( ) Yeniçeri kelime manası olarak yeni asker demektir. Selçuklulardaki memlüklüler'den oluģan askeri yapıdan esinlenerek bir teģkilatlanma kurulmuģtur. Benzer özellikte olmakla birlikte yeniçeriler daha geliģmiģ ve daha düzenli bir yapı içerisinde bulunmaktaydılar. Ocak, savaģta esir edilenlerden oluģmaktaydı. Yeniçeri ocağına kabul edilebilmek için; öncelikle Türkçe öğrenmeleri, Türk adetlerini benimsemeleri için anadoludaki çiftçilerin yanında bulunmaları gerekmekteydi. Daha sonra günlüğü iki akçe olmak suretiyle yeniçeri ocağına yazılanlar ilk baģta Acemi Ocağı olarak adlandırılan kıģlalarda eğitilir ve yetenek ye ihtiyaca göre değiģik birimlerde istihdam edilirdi. Yeniçeri dönemindeki emniyet teģkilatlanması Ģu Ģekilde idi: Karakullukçu: Osmanlı devletinde acemi ocağından yeniçeriliğe yazılan ve yeniçeri odalarında hizmetle görevli olan kimselere denirdi. 29 Karakullukçular kendilerine ayrılan kulluklarda (karakul hanelerde) kalırlardı. Karakol sözü Osmanlı Ġmparatorluğunun 28 ( ) 29 "Karakullukçu", Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Ġstanbul, C:XII, s

35 yükseliģ devirlerinden bahseden tarihlerimizde (Karagol) Ģeklinde gözetleyen ve bakan anlamına daha çok askeri gözetleme iģleri için kullanılmıģtır. denirdi. 30 BaĢkarakollukçu: Çorbacıların ve zabitlerin emir çavuģlarına, küçük çavuģlara BöcekçibaĢı: Maiyetinde erkek ve kadınların çalıģtığı, suçlunun yakalanması ve zamanın adli makamlarına teslim edilip cezalandırılmalarına yardımcı olan bir nevi gizli polislik yapan bir birimdir. 31 Çuhadar: Sarayın ve devlet büyüklerinin ayak hizmetlerini yerine getiren bir birimdir devlet büyükleriyle birlikte gezer ve bir yerden bir yere gönderilecek postaların götürülmesinde kullanılırdı. 32 BaĢtebdil Ağası: Gizli ve önemli görevler yapan tebdil erlerinin (Kılık değiģtirerek çalıģan polisler) baģıdır. Görevleri gizli olarak halkın içinde dolaģmak bilgi ve durum incelemesi yapmaktır. ġu anki manada istihbarat iģleri yapar. Salma çavuģu: Gece veya gündüz kıyafet değiģtirerek devriye gezen ve suçluları takip eden zabıta birimidir. SekbanbaĢı: Yeniçeri ocağı içerisinde yüksek rütbeli komutandır. Yeniçeri ağasından sonra gelir ve olmadığında yerine bakardı. Yeniçeri Ağasının baģkanlığında toplanan meclisin tabii üyesi olup Yeniçeri ağasının sağında otururdu. 33 CebecibaĢı: Ġstanbul'un saray harici ile Ayasofya, HocapaĢa ve Ahır kapı taraflarının emniyetinden sorumlu idi. Ancak asıl görevi silah ve harp malzemesi yapmaktır PAKALIN, a.g.e., c: I s: PAKALIN, a.g.e., c: I s: PAKALIN, a.g.e., c: I s: PAKALIN, a.g.e., c:iii s: 105,

36 BostancıbaĢı: Üsküdar, Eyüp, Kâğıthane, boğaziçinin iki tarafı, adalar, Ayastafanos, Kadıköy ve Bostancı Köprüsüne kadar emniyet ve asayiģi yürütmekle görevlidir. 35 BaĢhaseki: PadiĢahın yanında bulunur ve özelikle av sırasında birlikte dolaģarak korumalığını yapardı. Ayrıca gizli iģlerle ve taģraya gizli bilgi götürmekle de görevlendirilmiģtir. ÇavuĢbaĢı: DıĢarıdan Ġstanbul'a gelen kiģilerin belgelerini incelemek ve Ġstanbul'a giriģ ve çıkıģı düzenlemekle görevliydi. 36 Ġntisap Ağası: Bir nevi belediye memurluğu yaparlardı. Ayrıca huzur ve güvenliği sağlamak için delil ve Ģahit olmaksızın örfi hukuka göre suçluları cezalandırma yetkisine de sahipti. Ġhtisap Ağalan Osmanlılarda Kadı'nın icra organı gibi görev de yapardı. 37 Muhzırağa: Sadrazamın güvenliğinden sorumluydu. Vezir-i Azamla zaman zaman birlikte gece veya gündüz devriye gezerdi. 38 Buradan da anlaģılacağı üzere eski Türklerde ve Osmanlılarda polis, askeri yapılanma içerisinde görev yapmaktadır. Osmanlı'nın kuruluģ dönemlerine baktığımızda Osmanlı'nın bir beylik ve devlet olarak yapılandığını ve bu yapının içerisinde yer alan küçük beylik ve toplulukların baģına kadıların tayin edildiği görülmektedir. Bu beyliklerde, kadılara yardımcı olarak da subaģılar görevlendirilmiģlerdir. Zabıta hizmetlerinin, zamanla olan değiģmeler karģısında devamlı olarak geliģmesi sonucu SubaĢıların emirleri altında bulunan yasakçıların yanında gece güvenliğini sağlamak üzere Asesler devreye sokulmuģtur. Aseslerin baģında ise AsesbaĢı bulunmakta idi. 39 Bu 34 ALYOT, a.g.e., 2008 s ALYOT, a.g.e., 2008 s PAKALIN, a.g..e., c:i s: PAKALIN, a.g.e., c:i s: PAKALIN, a.g.e., c:i s: 49, ġahġn, a.g.e., s.4 20