TÜRK EDEBİYAT TARİHİ

Transkript

1 İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI Milletlerin edebiyatları ilk önce sözlü ürünlerden oluşur. Daha sonraları yazının kullanılmaya başlanmasıyla yazılı edebiyat da oluşmaya başlar. Türk edebiyatında da aynı durum yaşanmıştır. Hem konunun daha iyi anlaşılması, hem de araştırmacılar için kolaylık sağlaması bakımından edebiyatımız üç bölüme ayrılmıştır. Bu sınıflandırma dildeki anlayış, kültürel farklılık, dinî hayat gibi toplumun etkileyen şeyler üzerinden yapılmıştır. TÜRK EDEBİYAT TARİHİ İSLAMİYET ÖNCESİ İSLAMİ DEVİR BATI ETKİSİNDE GELİŞEN 1-) Sözlü 1-) Divan Edebiyatı 1-) Tanzimat Edebiyatı( ) 2-) Yazılı 2-) Halk Edebiyatı 2-) Serveti Funun Edebiyatı( ) Anonim Halk Edebiyatı Aşık Edebiyatı Tekke(Tasavvuf) Edebiyatı 3-) Fecr-i Ati Edebiyatı( ) 4-) Milli Edebiyat( ) 5-) Cumhuriyet Edebiyatı(1923- ) 1

2 İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı nın Genel Özellikleri İslâmiyet ten önceki Türk Edebiyatı, Türklerin Orta Asya da yaşadıkları devirlerde bütün Türk boyları arasında ortak ve büyük bölümü sözlü olan edebiyattır. Bilinmeyen bir tarihte başlayıp İslamiyet in kabul edilmesine kadar devam eder. Kendi içinde ikiye ayrılır: Sözlü ve yazılı edebiyat A-) SÖZLÜ EDEBİYATIN GENEL ÖZELLİKLERİ Türklerin henüz yazıyı kullanmadıkları dönemdeki edebiyattır. Bilinmeyen bir tarihte başlayıp yazının bulunmasına kadar devam etmiştir. Atlı- göçebe kültürünün izlerini taşımaktadır. Hece ölçüsü kullanılmıştır. Daha çok aşk, doğa, ölüm konuları sık işlenmiştir. Anonim özellik taşımaktadır. Yarım kafiye kullanılmıştır. Bu dönem edebiyatı müzik eşliğinde (kopuz adı verilen sazla) dile getirilmiştir. Nazım birimi dörtlüktür. Koşuk, sav, sagu, destan başlıca ürünleri sayılır. Dönemine göre sade bir dili vardır. Yabancı dillerden etkilenme olmadığından kelime sayısı sınırlıdır. Sanatçılar doğa ile iç içe olduklarından şiirlerde benzetmelerden yararlanmışlardır. Av törenlerine sığır, toplu eğlencelere şölen cenaze merasimlerine yuğ adı verilir. Şairlere Ozan, Kam, Baksı, Şaman adı verilir ve bunlar da büyü fal ve hekimlik gibi özellikleri de bünyesinde barındırırlar. Bu döneme yönelik elimizdeki en önemli ve eski kaynak Kaşgarlı Mahmut un Divanı Lügat-it Türk adlı eseridir. 2

3 Bu dönemin doğuşu her ne kadar dini törenlere dayansa da zamanla din dışı konular da gelişmiştir. Bu dönem edebiyatı, sözlü olarak üretilmiş ve kulaktan kulağa yayılarak varlığını sürdürmüştür. Bu dönemde edebiyatımızı Şamanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir. B-) İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATINDA NAZIM BİÇİMLERİ 1-)KOŞUK Lirik şiirlerdir. Günümüzdeki koşmaların ilk versiyonu sayılırlar. Kafiye şeması aaab,cccb,dddb şeklindedir. 2-)SAGU Yuğ adı verilen ölü törenlerinde ölümün acısının hafifletmek amacıyla söylenen günümüz ağıtlarının ilk versiyonuna denir. Hece ölçüsünün 7'li-8'li parçaları sıkça kullanılmıştır. Bilinen en eski sagu: Alp Er Tunga 3-)SAV: Atasözü demektir. Atasözlerimiz ilk defa Divan-ı Lugati't Türk kitabında bir araya getirilmiştir. 4-)DESTAN: Toplumu derinden etkileyen savaş, kıtlık, afet vb. olayların olağanüstülüklerle bezendirilerek anlatıldığı manzum (bazen nazım-nesir karışık)uzun hikâyelere denir. ÖZELLİKLERİ Anlatılan olaylar toplumda derin izler bırakmıştır. Olaylar ve kişiler olağanüstü özellikler taşır. 3

4 Kişiler seçkindir. (Kral, Han, Hakan... vb.) Genelde oldukça uzundur. Konuları bakımından savaş, deprem, yangın, gibi toplumsal konulardır. Ait olduğu ulusun dili, nazım biçimi ve ölçüsüyle yazılır. Destanlar doğal ve yapma destan olmak üzere ikiye ayrılır: I.TÜRK VE DÜNYA EDEBİYATINDA DOĞAL DESTANLAR Kalevala Finlandiya Mahabharata ve Ramayana Hint Chanson de Roland Fransız Nibelungen Alman İgor Rus Beovulf.İngiliz İlyada ve Odyssa Yunan Şehname İran Şinto Japonya Le Cid İspanyol Gılgamış Sümer Altay - Yakut: Yaradılış Destanı Sakalar: Alp Er Tunga, Şu Destanı Hun: Oğuz Kağan Destanı, Attila Göktürk: Bozkurt, Ergenekon Uygurlar: Türeyiş, Göç 4

5 Şimdi de Türk destanlarını ayrıntılı işleyelim: 1-) Sakalara Ait Destanlar Alp Er Tunga Destanı: Türk-İran savaşlarıyla Alp Er Tunga'nın yiğitliklerinin anlatıldığı destanlardır. Şu Destanı: Makedonyalı İskender ile Türkler arasındaki savaşların ve Hükümdar Şu'nun destanıdır. 2-) Hunlara Ait Destanlar Oğuz Kağan Destanı: Hun Hükümdarı Mete'nin yiğitliklerini, ülkesini genişletip oğulları arasında nasıl bölüştürdüğünü anlatan destandır. Attila Destanı: Türk destanlarından, Batı Hun Hükümdarı Atilla'nın yaşamını ve kahramanlıklarını anlatan destandır 3-) Göktürklere Ait Destanlar Bozkurt Destanı: Savaşta yaralanan bir Türk'ün, dişi bir kurt tarafından kurtarılmasını, korunmasını ve Türklerin sözü edilen kurtla bu Türk'ten çoğaldığı anlatılır. Ergenekon Destanı: Bir yenilgi sonunda Ergenekon'a çekilen Türklerin orada çoğalıp, bir demir dağı erittikten sonra öçlerini alışlarını anlatan destandır. 4-)Uygurlara Ait Destanlar Türeyiş Destanı: Uygur hakanının, üç kızını insanoğluyla evlendirmeyi uygun bulmayarak tanrıya, kızlarıyla evlenmesi ve Uygur Türklerinin bu evlenmeden çoğaldığı anlatılır. Göç Destanı: Türklerin, Kutsal taşı Çinlilere vermeleri üzerine, tanrı tarafından cezalandırılmaları kuraklığın başlaması nedeniyle de göç etmeleri anlatılır. 5

6 II. TÜRK VE DÜNYA EDEBİYATINDA YAPMA DESTANLAR Kaybolmuş Cennet(Milton-İngiliz): İnsanın cennetten kovuluşu ve Tanrı'nın şeytanla mücadelesini anlatır. Kurtarılmış Kudüs (Tasso-İtalyan ): I. Haçlı seferinde Kudüs'ün alınışı anlatılır. İlahi Komedya (Dante- İtalyan ): Öteki dünyaya Dante'nin yaptığı 7 günlük gezi anlatılır. Çılgın Orlando (Ariosto-İtalyan): Bu destanda Charlemagne döneminde Hıristiyanlar ile Müslümanlar arasında geçen savaşlar anlatılmıştır. Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca): Kurtuluş Savaşı'ndan bazı kesitler anlatılır. Çanakkale Şehitlerine (Mehmet Akif):Kurtuluş Savaşı'ndan bazı kesitler anlatılır. Genç Osman Destanı: Kayıkçı Kul Mustafa Kuvayi Milliye: Nazım Hikmet Ran B-) YAZILI EDEBİYAT Genel Özellikleri Türklerin yazıyı kullanmasıyla bu dönem başlar. Yazılı dönem eserlerinde edebi bir dil kullanılmıştır. Yazılı eserlerde döneme has özellikler görülür. 6. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen Yenisey Yazıtları diye yazıtlar vardır ama gelişmiş bir Türkçe kullanılmadığı için ve edebi değer taşımadığı için bu yazıtlar ilk yazılı, belge olarak kabul edilmez. Hem Göktürk hem de Uygur alfabesi kullanılmıştır. Bu dönemde hem dini hem din dışı konular işlenmiştir. 6

7 MS 8. yüzyılda yazılan Göktürk Yazıtları ve Uygur metinleri Türk edebiyatının ilk yazılı belgeleri kabul edilmektedir. Şimdi sınavda çıkan Göktürk Yazıtları nı inceleyelim: GÖKTÜRK YAZITLARININ(ORHUN) ÖZELLİKLERİ Türk adının geçtiği ilk yazılı belge ve Türk edebiyatının ilk yazılı örnekleridir. Göktürklere aittirler. Vezir Tonyukuk,( Tonyukuk) Kültigin, Bilge Kağan,(Yolluğ Tigin) adına dikilmişlerdir. Öz Türkçe ile yazılmıştır ve yalın bir dil kullanılmıştır. Çinlilere karşı bağımsızlık savaşı yapan Göktürklerin nasıl birleştirdikleri, devleti nasıl idare ettikleri, gelecek kuşakların ne yapmaları gerektiği konusunda bilgiler verdikleri anlatılır. Türk edebiyatında ilk Nutuktur (söylevdir) Aslında birer mezar taşı olarak tasarlanmışlardır. Taşların üç tarafı Göktürk alfabesiyle bir tarafı da Çince yazılmıştır. Eserler şu an Moğolistan sınırları içindedir. Danimarkalı Wilhelm Thomsen tarafından 1893 te okunmuştur. Dikili bu üç taş: Vezir Tonyukuk Yazıtı (720): Dört bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk tarafından yazılmıştır. Daha çok Çinlilerle yapılan savaşlar anlatılmaktadır. Kül Tiğin Yazıtı (732) : Göktürk hakanı Bilge Kağan'ın kardeşi Kül Tiğin'in ölümü üzerine Bilge Kağan tarafından dikilmiştir.yollug Tigin tarafından yazılmıştır. 7

8 Bilge Kağan Yazıtı (735) : Göktürk hakanı Bilge Kağan'ın ölümünden sonra oğlu Tenri Kağan tarafından diktirilmiştir. Yazıt, Bilge Kağan'ın yeğeni Yollug Tigin tarafından yazılmıştır. Not: Son iki yazıt daha çok dönemin olaylarından, törelerden ve Bilge Kağan'ın ulusuna dilediği iyi dileklerden söz eder. Uygur Dönemi Eserleri: Adı üstünde Uygurlara aittir. Daha çok Buda ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir. Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek adlı eserler, Uygurlara ait dini metinlerdir. İSLAMİYET ÖNCESİNDE İLKLER İlk Türk alfabesi: Göktürk Alfabesi Orhun Yazıtları: Türk adının geçtiği ilk metin, edebiyatımızdaki ilk söylev ( nutuk) örneği, Türk edebiyatının yazılı ilk ürünüdür. Bilinen ilk Türk yazarı Vezir Tonyukuk Şiirleri elimizde bulunan ilk Türk şairi Aprinçur Tigin dir. İlk Türk destanı: Alp Er Tunga Destanı Vezir Tonyukuk yazıtını Vezir Tonyukuk; Kültiğin ve Bilge Kağan yazıtlarını ise Yollug Tiğin yazmıştır. 8

9 Derse Kısa Bir Ara :) Necip Fazıl mahkemede sinirlenmiş. Hakime: -burada bulunanların yüzde ellisi eşektir, demiş. hakim sözünü geri almasını istemiş. Üstad buna yanaşmamış. Ancak hakim diretince üstad: - peki hakim bey, sözümü geri alıyorum. burada bulunanların yüzde ellisi eşek değildir.. Kem âlât ile kemâlât olmaz 9