I. ULUSAL ÖLÇÜMBİLİM KONGRESİ BİLDİRİLER KİTABI

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası I. ULUSAL ÖLÇÜMBİLİM KONGRESİ BİLDİRİLER KİTABI 19-2O EKİM 1995 Sanayi Odası / ESKİŞEHİR MMO Yayın No: 177

2 AC GERİLİM STANDARTLARI VE AC GERELİM İZLENEBİLİRLİĞİ Saliha Selçik TÜBİTAK, Ulusal Metroloji Enstitüsü(UME), P.K.21, Gebze/Kocaeli Özet Ac elektriksel büyüklükler SI birimleri ile doğrudan tanımlanamadıklanndan dolayı, bunlar için kabul edilmiş bir sistem yoktur. Günümüzde primer seviyedeki ac ölçümler, ac/dc transfer standart olarak adlandırılan ara birimler kullanılarak, bilinen bir de gerilim ile karşılaştırmak suretiyle yapılmaktadır. Bu şekilde de gerilim doğruluğu ac gerilime taşınmakta ve ac gerilim izlenebilirliği sağlanmaktadır. Bu çalışmada genel olarak ac ölçümlerde kullanılan standart ve cihazlar hakkında kısaca bilgi verilirken, ac/dc transfer standartları ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Çalışmada aynı zamanda, UME Gerilim Laboratuvarında mevcut ve kurulması planlanan ac gerilim izlenebilirlik sistemi de açıklanmaktadır. 1. Giriş İzlenebilirlik, yapılan her ölçümün, oluşturulan bir kalibrasyon zinciriyle, BIPM (Uluslararası Ölçü ve Ağırlıklar Bürosu) tarafından bilimsel tanımları yapılmış yedi temel ölçüm birimine bağlanması olarak tanımlanır. Bu yedi temel birim; Metre, Kilogram, Saniye, Amper, Kelvin, Kandela ve Mol olup, yapılan tüm ölçümlerin SI Uluslararası Birimler Sistemindeki temelini oluştururlar. SI birimleri içinde tanımlanan elektriksel birim, akım birimi olan "amper" dir. Amper zamanla değişmeyen, de bir büyüklüktür. SI sisteminde gerilim birimi "volt" olarak belirtilmiş ve ampere bağlı bir ifadeyle tanımlanmıştır. Bunun sonucu olarak volt, de bir büyüklüktür. Günümüzde volt birimi, "Josephson Eklem Sistemi" (Josephson Junction System) olarak adlandırılan bir sistem ile, temel fiziksel doğa sabitleri cinsinden ifade edilmektedir [1]. Diğer bir elektriksel büyüklük olan, direnç birimi "ohm" ise, "Kuantum Hail Etkisi" (Quantum Hail Effect) adı verilen bir sistem ile SI birimlerine bağlı olarak tarif edilir [2]. Ohm, tanımı gereği de bir büyüklüktür. Pratikte, akım, güç, ve enerji birimleri "volt" ve "ohm" birimleri üzerinden türetilir. Şekil 1, amper, watt ve joule için bu ilişkiyi göstermektedir. Ac elektriksel büyüklükler SI birimleri ile doğrudan tanımlanamadıklanndan dolayı, bunlar için kabul edilmiş bir sistem yoktur. Ac elektriksel büyüklüklerin ölçümünde, de elektriksel büyüklüklerinden farklı olarak bazı güçlükler söz konusudur. Bu birimlerin ölçümünde, ac/dc transfer standart olarak adlandırılan ara birimlere ihtiyaç duyulmaktadır. Ac/dc transfer standartların temel işlevi, ac büyüklüğün karakteristik bir özelliğini, ölçülebilir bir de büyüklük ile bilinen ve hesaplanabilir bir şekilde ilişkilendirilmesi olarak tanımlanabilir. Bilinmeyen ac gerilim seviyesi, transfer standartlar kullanılarak, düşük belirsizliğe sahip de gerilim ile karşılaştırılmakta ve bu şekilde, düşük de gerilim belirsizliği ac gerilime taşınarak, ac gerilim izlenebilirliği sağlanmaktadır.

3 Kuantum Hail Sistemi Direnç Standardı Jo8»phson Ekiem Sistemi Gerilim Standardı Sezyum Zaman Standardı OHM VOLT HERTZ SANİYE AMPER -n WATT l\ JOULE AMPER VOLT WATT AC/DC Akım Transfer Std. AC/DC Gerilim Transfer Std. AC/DC Güç Transfer Std. AC Amper ACVolt ACWatt Kilowatt-saat Şekil 1. Ac elektriksel büyüklüklerin SI birimleri üzerinden sağlanmaları 2. Ac Gerilim Ölçümünde Kullanılan Standartlar Ac gerilimin bir karakteristiğini (rms değeri, genlik tepe noktası vb), değeri ve belirsizliği bilinen bir de gerilim ile ilişkilendirerek belirlemek üzere pek çok standart üretilmiştir. Bu standartlar, çalışma prensiplerine bağlı olarak doğruluk ve hassasiyet bakımından birbirlerinden farklılık gösterirler. Genel olarak ac gerilim standartları 3 kategoride toplanabilir: 1. Ac gerilimi, çeşitli anahtarlama [3] ve dijital-analog çevirme [4] tekniklerini kullanarak doğrudan bilinen bir de gerilim seviyesinden elde eden standartlar bu kategoriye girer. 30 Hz'in altındaki düşük frekanslar için ac gerilimin rms değeri ile de gerilim seviyesi arasındaki fark 1 ppm'in altına kadar düşürülmüştür. Fakat, standardın doğruluğu doğrudan sentezleme tekniğine bağlı olduğundan, doğruluk yüksek frekanslarda iyi değildir. 2. Analiz tekniğine dayanan "tepe değeri" ölçen cihazlar ve "sample and hold" tekniği [5] ile ölçüm yapan cihazlar ikinci kategoriyi oluştururlar. Pek çok ac voltmetre ve multimetre çalışma prensibi olarak örnekleme tekniğine dayanmaktadır. Bu teknik, cihazlara 100 khz'e kadar iyi doğurulukta ölçüm yapma özelliğini kazandırmaktadır. Bu standartların doğrulukları 20 khz'e kadar 10 ppm'in altındadır. 3. Ac gerilim rms değerini, bilinen bir de gerilim ile karşılaştırarak ölçen cihazlar bu kategoriye girer. Dinamometreler, elektrostatik voltmetreler ve termal transfer standarlar bu kategori için verilebilen örneklerdir. Termal transfer standartlar kullanılarak yapılan

4 ölçümlerde, elde edilen ac/dc transfer farkı 0.5 ppm'in altında olabilmektedir [6]. Görüldüğü üzere, ac ölçümlerde elde edilen en iyi doğruluk, termal transfer standartlar kullanılarak sağlanmıştır. Günümüzde ulusal metroloji laboratuvarları primer olarak ac gerilimin rms değerini belirleyen, yapısında tek-eklem termal çevirici (single-junction thermal converter-sjtc), çoklu- eklem termal çevirici (multi-junction thermal converters-mjtc) veya RMS sensör bulunan bu standartları kullanmaktadır. 3. Termal Transfer Standartlar Pratikte, bütün yüksek hassasiyetli transfer standartların temelini bir termal çevirici (Thermal Converter-TC) oluşturmaktadır. Termal çeviriciler, yapılarına göre iki gruba ayrılırlar. Her iki grup, prensipte aynı ölçüm tekniği ile ac gerilim seviyesini belirlemektedir. a) Isılçift Yapılı Termal Çeviriciler : Şekil 2, en çok bilinen ve en basit yapıya sahip tek-eklem termal çeviricinin (SJTC) yapısını göstermektedir. İlk olarak 1940 'larda F.L.Hermach tarafından oluşturulan SJTC, bir direnç ve bu direncin orta noktasına oturtulmuş bir ısılçıftten (thermocouple) oluşmaktadır [7]. Isılçift elektriksel olarak dirençten izole edilmiştir. Akım Girişi Gerilim Çıkışı Şekil 2. SJTC yapısı Diğer termal çeviricilerde olduğu gibi, SJTC da çalışma prensibi olarak etkin değeri (rms) aynı olan ac ve de gerilimlerin aynı direnç üzerinde aynı gücü harcayacakları prensibine dayanmaktadır. SJTC 'a ac veya de gerilim uygulandığında, direnç üzerinde harcanan güç ısı olarak ortaya çıkmakta ve bu ısı ısılçift tarafından algılanarak sıcaklıkla orantılı olarak çıkış uçlarında bir de gerilim oluşmaktadır. Diğer bir ifadeyle, ısılçift çıkış gerilimi, ac veya de gerilim tarafından, direnç üzerinde harcanan gücün bir fonksiyonudur. Isılçift çıkış gerilimi matematiksel olarak; V inp

5 şeklinde ifade edilmektedir. Formülde, V out : Isılçift çıkışında oluşan de gerilim V inp : Giriş uçlarına uygulanan de veya ac gerilimin etkin değeri k : Sabit (genellikle 0.028) n : Termal çeviricinin karekteristik değeri (1.6<n<1.9) 'dir. İdeal durumda, ısılçiftin V inp uçlarına uygulanan de gerilim ile rms değeri bu de gerilime eşit olan ac gerilimin, V out çıkışında aynı de çıkış gerilimini oluşturması beklenir. Ancak, pratikte Thomson ve Peltier etkileri gibi çeşitli termoelektrik etkilerden dolayı farklı değerler oluşur [8]. Oluşan bu değerler arasındaki fark, termal çeviricinin ac/dc transfer farkı veya transfer hatası olarak adlandırılır. Ac/dc transfer farkımn matematiksel ifadesi şu şekildedir: V -V r_ V Y dc V ac V dc : Uygulanan ac gerilimin rms değeri : Uygulanan de gerilim değeri 8 değeri çoğunlukla ppm cinsinden ifade edilmektedir. Her termal çevirici için, değişik gerilim/frekans çiftlerinde bu farklar hesaplanmak veya ölçülmek suretiyle belirlenmektedir. SJTC'lar için 8 değeri 0.5 ppm'in altına düşürülebilmiş olmasına rağmen, uzun ısı zaman sabitine sahip olması, termoelektrik etkilerinin fazla etkin olması, düşük çıkış geriliminin (5-10 mv) olması gibi ölçümlere getirdiği dezavantajlar yeni arayışlara yolaçmış ve sonuç olarak çoklu-eklem termal çeviriciler (Multi-junction thermal converter-mjtc) üretilmiştir [9]. MJTC, sayısı 250 'ye kadar çıkabilen ısılçiftlerin direnç üzerine oturtulmasıyla oluşturulur. Isılçiftlerin çıkış ıçları seri bağlanarak, yüksek seviyeli çıkış gerilimi sağlanır. Şekil 3, bir MJTC yapısını göstermektedir. o Akım Girişi Gerilim Çıkışı Şekil 3. MJTC yapısı Transfer standartlarının de çıkış gerilimi, MJTC kullanılarak 100 mv değerine kadar artınlabilmiştir. Fakat yapılan ölçümler sonucunda, bu tip standartların yüksek frekanslarda

6 iyi performans göstermediği görülmüştür. MJTC 'lar, SJTC 'lar gibi uzun ısı zaman sabitine sahiptir. Bu gibi dezavantajlar sonucunda, ac ölçümler için standart arayışları sürmüş ve 1974 yılında W.E.Ott tarafından yeni bir transfer standart tasarlanarak üretilmiştir [10]. Standardın temelini "RMS Sensör" olarak adlandırılan bir tümleşik devre oluşturmaktadır. b) RMS Sensör Yapılı Termal Çeviriciler : Şekil 3, sensörün iç yapısını göstermektedir. Görüldüğü gibi direnç üzerinde harcanan güç diğer standartlardan farklı olarak ısılçift tarafından değil, bir transistorun baz-emiter eklemi tarafından algılanmaktadır. Yüsettld Şekil 4. RMS Sensör yapısı RMS sensörün çalışma prensibi kısaca şu şekilde açıklanabilir : R x direnci uygulanan gerilimin rms değerine bağlı olarak üzerinde harcanan güçden (V rms 2/R) dolayı ısınır. Bu ısınma, Q] transistorunun baz-emiter ekleminde sıcaklık artışına ve dolayısıyla V be geriliminde de artışa sebep olur. Baz-emiter gerilimi ile sıcaklık arasındaki ilişki aşağıdaki eşitlikle formüle edilir: k : Boltzman sabiti q : Elektron yükü I c : Kollektör akımı V be : Baz-emiter eklem gerilimi

7 Vbe gerilimindeki artış kollektör geriliminin artmasına sebep olur. Qj ve Q 2 transistörlerinin kollektör gerilimlerini karşılâşîıran'fark yükselticisi, bu değişimi dengelemek amacıyla R 2 direnci üzerindeki V out gerilimini artüttf. Gerilimdeki bu artış, R 2 direncinin ısınmasına, bu ısınmayı algılayan Q 2 trarisrstörünûfi V be2 ge'riliminin artmasına sebep olur. Denge durumunda her iki transistorun kollektör gerîfimlefi aynı olup, dirençler üzerinde aynı güç harcanmaktadır. Bu durumda V out gerilimi V inp geriliminin rms değerine eşit bir de gerilimdir. RMS Sensör, yüksek çıkış gerilimi ve 2 mv rms ile 1100 V rms değerleri arasında 1 MHz e kadar ölçüm yapabilme özellikleri dolayısıyla pekçok transfer standardın yapısını oluşturmaktadır. 4. UME Gerilim Laboratuvarı AeÖlçüm Sistemiıv,.,, Gerilim Laboratuvarında ac ölçümler, ac/dc transfer standartlar kullanılarak yapılmaktadır. Laboratuvarda bir âdet ısilçift iermaî çevirtei yapılı "FLUKE 540B Thermal Standard" ve iki adet RMS sensör yapılı "FL'UKE 7*>2A AC/DC Transfer Standard" olmak üzere 3 transfer standart bulunmaktadır. Ac gerilimin uluslararası birimlere izlenebilirliği, FLUKE 792A transfer standardının Almanya'nın" ulusal metroloji enstitüsü PTB'ye (Physikalisch-Technische Bundesanstalf) gönderilmesi suretiyle sağlanmaktadır. Standart, burada kendinden daha iyi bir transfer standartla kârşılkştırîîmakta ve çeşitli gerilim/frekans noktalarındaki ac/dc transfer farkları hdsâplanmaktadir. Daha sonra, laboratuvarımızda bulunan diğer standartlar bu referans standart kullanılarak kalibre edilmekte ve ac/dc transfer farkları saptanmaktadır. Kalibre edilen' bu iki stâridart da, dışarıdan gelen endüstriyel kalibrasyon taleplerinin karşılanmasında kullanılmaktadırlar. Bu şekilde oluşturulan bir kalibrasyon zinciri ile ac gerilim izlenebilirliği uluslararası tammlı birimlerden testlerde kullanılan en küçük ac voltmetreye kadar indirilmesi sağlanır. Şekil 5, UME Gerilim Laboratuvarında mevcut bulunan ac gerilim izlenebilirliğini göstermektedir. PTB Birindi Seviye Ac/dc Transfer Std. /Hesaplanabilir Tsrmal\ ^ Çeviriciler j u M E 792A (RMS Sensör) G ER İ L i M 792A (RMS Sensör) 540B (SJTC) A B. Ac Gerilim Kaynaklar! Ac Voltmetreler Şekil 5. UME Gerilim Laboratuvarı ac gerilim izlenebilirlik zinciri

8 Laboratuvarımızda ac ölçümler için otomatik sisteme geçiş çalışmaları başlatılmış bulunmaktadır. Bu sistem kullanılarak, ölçümlerin doğruluğunun göstergesi olan ac/dc transfer farklarının düşürülmesi amaçlanmaktadır. Gerilim Laboratuvannın mevcut kalibrasyon imkanları 10 Hz-1 MHz frekans bandında 100 mv^-looov^ gerilim aralığında ac/dc transfer standart, ac voltmetre, ac kalibratör kalibrasyonlan olarak sayılabilir. Kaynaklar 1. Pöpel R., Josephson Effect and Voltage Standards, Metrologia, 1992, 29, Hartland A., The Quantum Hail Effect and Resistance Standards, Metrologia, 1992, 29, Vastrade C, IEEE Trans. Instrum. Meas., 1980, IM-29, Oldham N.M., Hetrick P.S., Zeng X., IEEE Trans. Instrum. Meas., 1989, IM-38, Clarke J.J.J., Stockton J.R., J.Phys. E., 1982, 15, Klonz M., IEEE Trans. Instrum. Meas., 1987, IM-36, Hermach F.L., J. Res.Nat. Bur. Stand., 1952, 48, Inglis B.D., Standards for AC-DC Transfer, Metrologia, 1992, 29, Wilkins F.J., Deacon T.A., Becker R.S., Prac. Inst. Elect. Eng., 1965, 112, Calibration: Philosophy in Practice, Fluke, Second Edition,

9 AGMC DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ VE KALİTE GÜVENCE SİSTEMİ Hv. Müh. Kd. Bnb. Ayhan SEZGİN İnci HİMB. K.LIĞI ELEKTRONİK SİSTEMLER MÜDÜRLÜĞÜ ^^fl TAKDİM PLANI I / AGMC DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ / KALİTE GÜVENCE SİSTEMİ Y-1 Kalibrasyon Programının Uluslararası geçerliliği için AGMC tarafından yapılan değerlendirmelerde dikkate alınan kriterler ile kalite güvence sisteminin önemi nedeniyle bilgi sunmak amacıyla hazırlanan "AGMC değerlendirme kriterleri ve kalite güvence sistemi" konulu brifing yansıda görülen başlıklar altında arz edilecektir. Bilindiği gibi test/ölçü aletleri ve tezgahlar, imalat, test yada bakım işlerinde referans olarak kullanılar. İmalat test ve bakım işlerinde kullanılan test/ölçü aletleri ile tezgahlar, yapılan işlemin /ürünün dğıruluğunun yada kalitesinin ölçümünde eya izlenmesinde kullanılan en önemli vasıtadır. Bu bakımdan, doğrudan kalitenin bir ölçme vasıtası olan test/ölçü aletlerinin doğru ve kaliteli ya da güvenilir olmasına ihtiyaç vardır. Bu kapsamda kalitenin ayrılmaz bir parçası olan kalibrasyon zinciri, belgelendirme (sertifikasyon) ve kalite güvence sistemi yönünden anlatılacaktır. Öncelikle belgelendirme nedir? Ona bakalım.

10 BELGELENDİRME (SEKTİFİKASYON) YAPILAN İŞ, KULLANILAN TEÇHİZAT DOKÜMAN, TESİS VE YÖNTEMİN, MEVCUT ULUSLARARASI STANDARTLARA GÖRE GÜVENİLİRLİĞİNİN VE DOĞRULUĞUNUN BELGELENDİRLMESİDİR. Y-2 BELGELENDİRME (SERTIFİKASYON) Yapılan iş, kullanılan teçhizat, doküman, tesis ve yöntemin mevcut uluslararası standartlarla göre güvenilirliğinin ve doğruluğunun belgelendirilmesidir.

11 SERTIFIYENIN ANA KRİTERLERİ / KALİBRE DOĞRULUK DEĞERLENDİRMESİ (AUDIT) / KALİTE GÜVENCE PROGRAMI (QAP) / ÇEVRE ŞARTLAR (ECS) / TESİS (FACILITY) Y-3 İki yılda bir periyodik olarak AGMC tarafından yapılan değerlendirmelerde labaratuvar genel olarak tüm fonskiyonlanyla değerlendirmeye tabi tutulur. Fakat sadece yansıda görülen 4 ana konuda tespit edilen eksiklikler labaratuvarın direk olarak sertifiye olamamısna sebep olur. Bunlar: Kalibre Doğruluk Dğerlendirmesi (AUDİT) Kalite Güvence Programı 1 Çevre Şartlan > Tesif (QAP) (ECS) (Facility)'dir. 10

12 KALİBRE DOĞRULUK DEĞERLENDİRMESİ (AUDIT) MEVCUT ENVANTERE GÖRE, KALİBRE EDİLEN ÜNİTELERDEN BELLİ ORANDA ÖRNEKLER SEÇİLEREK YENİDEN KALİBRE ETTİRİLMESİDİR. BU YÖNTEMLE KALİBRASYON LABARATUVARI PERSONELİNİN PERFORMANSI DEĞERLENDİRİLMEKTEDİR. Y-4 KALİBRE DOĞRULUK DEĞERLENDİRMESİ (AUDIT) Mevcut envantere göre, kalibre edilen ünitelerden belli oranda örnekler seçilerek yeniden kalibre ettirilmesidir. Bu yöntemle kalibrasyon laboratuarı personelinin performansı değerlendirilmektedir. Değerlendirmeye alınacak cihaz sayısı laboratuvarın envanterinde yani sorumluluğunda bulanan cihaz miktarına bağlı olarak belirlenir. Bu cihazlar envanterin %1'ini oluşturan ve kalibreleri yapılarak birliklerine sevk edilmeyi bekleyen cihazlar ile son bir ay içerisinde kalibreleri yapılmış laboratuvarda ait cihazlar arasından rastgeie (random) seçilir, seçilen 10 cihazdan en az 3 tanesinin laboratuardan olmasına dikkat edilir. Hatalı cihaz sayının tespit edilen sınırları aşması laboratuvar için temel bir eksiklik olarak kabul edilir ve labaratuvar belgelendirilmez. 11

13 KALİTE GÜVENCE PROGRAMI (QAP) MEVCUT ULUSLARARASI KALİTE STANDARTLARINA UYGUN KALİBRE HİZMETİ VERİLMESİNİ SAĞLAYAN, PERSONELİN PERFORMANISINI SÜREKLİ İZLEYEN VE KALİTE İHYAÇLARINI ORTAYA KOYAN BİR SİSTEMİN DEĞERLENDİRİLMESİDİR. Y-5 KALİTE GÜVENCE PROGRAMI (QAP) Mevcut uluslararası kalite standartlarına uygun kalibre hizmeti verilmesini sağlayan, personelin performansını sürekli izleyen ve kalite ihtiyaçlarını ortaya koyan bir sistemin değerlendirilmesidir. Bu program teknik emirlerde belirtilen esaslara uygun olarak yürütülmeli ve gerçekleştirilen her türlü faaliyet kayıt altına alınmalıdır. Labaratuvarın değerlendirilmesinde kalite güvence programı ağırlıklı bir yer tutar. 12

14 ÇEVRE ŞARTLARI (ECS) KALİBRE İŞLEMLERİNİN YAPILDIĞI ORTAMIN SON BİR YILDA ULUSLARARASI STANDARTLARDAKİ LİMİTLER İÇİNDE OLUP OLMADIĞININ DEĞERLENDİRİLMESİDİR. LİMİT: TOPLAM ÇALIŞMA SÜRESİNİN MAX. %10'UDUR. Y-6 ÇEVRE ŞARTLARI (ESC) Kalibre işlemlerinin yapıldığı ortamın son bir yılda uluslararası standartlardaki limitler içinde olup olmadığının değerlendirilmesidir. 13

15 ÇEVRE ŞARTLARI (ECS) SICAKLIK NEM TOZ AYDINLATMA SICAKLIK NEM AYDNT ÇALIŞMA ALANI C %RH TOZ (FC) BOYUT KLB. 20 +/ * 50 min ELKT/MEK. KLB / min f 1 FEET KÜP'TE 5 MİKRONDAN BÜYÜK BULUNABİLECEK TOZ SEVİYESİ MAX. 700 ADETTİR. Y-7 Sahip olunan ölçüm standartlarının ölçme ve kalibrasyon programında öngörülen, bilimsel olarak belirlenmiş ideal çevresel şartların sağlandığı bir ortamda muhafaza edilmesi ve kullanılması gerekmektedir. Bu şekilde yapılan her kalibre ve ölçüm işleminin NIST'te bulunan milli ölçüm standartlarıyla izlenebilirliğini sağlamak mümkün olabilecektir. Bu nedenle labaratuvarın çevresel şartları sürekli olarak gözlenmeli, kayıt altına alınmalı ve herhangi bir prametrenin sınır değerler dışına çıkması durumunda derhal düzeltici tedbirler alınmalıdır. Sıcaklık, nem, toz ve aydınlatma değerleri toleranslanya birlikte yansıda verilmiştir. 14

16 TESİS (FACIL1TY) \ MEVCUT İŞ YÜKÜNE GÖRE İSTENİLEN STANDART HACİMLERDEKİ KAPALI ALANLARIN FİZİKİ ANLAMDA UYGUNLUĞUNUN KONTROL EDİLMESİDİR. Y-8 TESİS (FACIUTY) Mevcut işyüküne göre istenilen standart hacimierdeki kapalı alanların fiziki anlamda uygunluğunun kontrol edilmesidir. Laboratuvarın hizmet verdiği cihaz sayısını karşılayacak derecede büyük ve planlı bir çalışma ortamına sahip olunması gerekmektedir. Toz kontrolü için gerekli pozitif basıncı oluşturacak ve koruyacak çift kapılı, yeterli giriş rahatlığı sağlayan, kapıları kontrollü açılan ve "AIRLOCK DOOR" diye adlandırılan giriş kapısı olmalıdır. Laboratuvarın aydınlatılması teknisyenlerin cihaz üzerinde rahat çalışmalarını sağlayacak şekilde, gölgesiz olmalıdır. 15

17 KALİTE GÜVENCE SİSTEMİ KALİTE GÜVENCE KONTROL METODLARI KALİTE DOĞRULAMA METODU UYGULAMALARI KALİTE GÜVENCE RAPORLAŞMA USULLERİ PERSONEL Y-9 KALİTE GÜVENCE SİSTEMİ Kaiibrasyonun bizzat kendisi bir kalite güvence işlevi olmakla birlikte, kalibrasyon labaratuvarlarının kendine has ayrı bir kalite güvence programı vardır. Bu program hava kuvvetleri ölçme ve kalibrasyon programının bir parçası olup, teknisyenler arasında seçilen tecrübeli ve kabiliyetli personel tarafından yürütülür. Kalite güvence sistemi yapılan kalibrelerin kontrol metodlarını, kalibre doğrulama metodu uygulamalarını, raporlaşma usulleri ile kalite personelini kapsamaktadır.

18 KALİTE GÜVENCE DOĞRULAMA METODLAR1 / KALİTE DOĞRULAMA METODU / KALİTE GÖZLEM METODU / GİRİŞ KONTROLLARI / ÇALIŞMA STANDARTLARININ KONTROLÜ / ÇIKIŞ KONTROLLARI / YERİNDE KALİBRE EKİP KONTROLLARI Y-10 KALİTE GÜVENCE DOĞRULAMA METODLARI Kalite güvence programı kapsamında yürütülen kalite doğrulama metodu onarım/kalibresi bitirilmiş test/ölçü aletlerine uygulanan kontrol metodudur. Cihazın kalibresinde ve dokümanlarda tespit edilecek hata, teknisyen seviye değişikliğini gerektirir. "Hata" lı durumda cihaz yeniden kalibre işlemine tabi tutulur. Kalite doğrulama metodu uygulanan her cihaz için AFTO FORM 422 (Kalite kontrol değerlendirme formu) doldurulur. Ölçü aletlerinin kalibresi sırasında gözlem şeklinde yapılan kalite gözlem metodunda her teknisyen yılda en az iki defa kontrol edilir. Ölçü aletleri, kullanıcı sorumluluğunda bulunan aksesuar, teknik doküman, sandıklama ve kalite uygunluk kontrollerine tabi tutulur ki bu işleme giriş kontrolü adı verilir. Çalışma standartlarının kontrolü ise kalibrasyon laboratuvarlarmm sahip olduğu ve kullanılan çalışma standartlarının % i "inin kalite güvence elemanları tarafından gelişigüzel seçilerek kalite doğrulama metoduna tabi tutulmasıdır. Onarım ve Kalibrasyonu biten bütün ölçü aletleri emniyet, temizlik, fiziki durum ve forma/dökümantasyon konularında çıkış kontrollarına tabi tutularak çıkış işlemleri yapılır. Yerinde kalibre ekipleri tarafından birliklere gidilerek yapılan kalibre işlemleri kalite güvence programı dahilinde yürütülür. Yerinde kalibre ekiplerinde kalibrasyon laboratuvarında uygulanan kalite güvence programı aynen uygulanır. Eğer ekipte kalite güvence elemanı bulunmuyorsa yerinde kalibre ekip şefi tüm kalite güvence programını yürütür. 17

19 KALİTE DOGRULAM METODU UYGULAMALARI / ÇOK SEVİYELİ ÖRNEKLEME SİSTEMİ / TEKNİSYEN SEVİYESİ / CİHAZ KONTROLÜ Y-ll KALİBRE DOĞRULAMA METODU Kalite doğrulama metodu çok seviyeli örnekleme sistemine uygun olarak yapılır. Çok seviyeli örnekleme sisteminde başlangıç olarak tecrübeli teknisyenler 3 seviyesinden, tecrübesiz ve yeni teknisyenler ise 2 seviyesinden göreve başlatılır. Teknisyen seviyeleri, üretim ve kalite metodlarmdaki başarı ve verimliliğe bağlı olarak değişir. Cihaz kontrollerinde kontrole alınmadan geçebilecek maksimum cihaz sayısı her seviyede ayn ayn belirlenmiştir. 18

20 KALİTE GÜVENCE RAPORLAŞMA USULLERLİ / AFTO FORM-442 KALİTE KONTROL / KALİTE GÜVENCE RAPORU / ACİL EĞİTİM İHTİYACININ BİLDİRİMİ / TEKNİSYEN SEVİYLERİ PANOSU Y-12 KALİTE GÜVENCE RAPORLAŞMA USULLERİ Kalite güvence personeli, yaptığı her kontrol sonucu ve teknisyen hakkındaki bilgileri AFTO FORM 442 kalite kontrol değerlendirme formu tanzim ederek kalite güvence başkanlığına gönderir. Kalite personeli her ayın sonunda yaptıkları kontrolleri kapsayan "Kalite Güvence Raporu" nu kalibrasyon laboratuvarı yönetimi ile kalite güvence başkanlığına gönderir. Yapılan kontrollerde tespit edilen eğitim ihtiyaçlarını laboratuvar yönetimine yazıyla bildirir. Böylece hata yapılmasını ve eğitim seviyesinin yükselmesini sağlar. Teknisyenlere ait seviye değişiklikleri güncel olarak teknisyen seviyeleri panosuna işlenir. 19

21 PERSONEL / KALİTE GÜVENCE ŞEFİ / KALİTE GÜVENCE ELEMANI Y-13 PERSONEL Kalite güvence programının uygulanmasını sağlayan kalite güvence şefi ve kalite güvence elemanları, kalibrasyon laboratuvarında görev almaktadır. Bu personel uygulanan tüm metodların takip edilmesini, raporlaşmalann yapılması ve kalitenin vazgeçilmez parçası olan kalibrenin uluslararası standartlarda yapılmasına temin eder. 20

22 AVRUPA BİRLİĞİNDE AKREDİTASYON Hüseyin Uğur TÜBİTAK, Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME), P.K. 21, 41470, Gebze, Kocaeli Özet: Avrupa Birliği'nde akreditasyon konusunda farklı ülkelerce çeşitli sistemler uygulanmaktadır. Ancak son zamanlarda kabul gören bir oluşum, laboratuvar, sistem, ürün/hizmet ve personel konularında tek elde akreditasyon hizmetlerini toplamak olarak, ortaya çıkmıştır. Buna göre her ülke önce bütün akreditasyon hizmetlerini bir noktada birleştirecek daha sonra da ülkeler arası tanınmaya gidilecektir. Tanınma, teknik denetimler sonucu bir ülkenin akreditasyon sistemini uluslararası normlara göre kurup çalıştırdığının belirlenmesi ile olacaktır. 1. Giriş Bilindiği gibi uluslararası ticaretin yaygınlaşması, son yıllarda yeni düzenlemeleri beraberinde getirmiştir. GATT antlaşması ve Avrupa Topluluğu ile gümrük birliği güncel olarak Ülkemizi ilgilendiren en önemli iki ticari uygulamadır. Tamamen serbest rekabet ortamına dayanan bu iki antlaşma ile gümrük duvarları kademeli olarak kalkmakta, yerine belirli hukuksal önlemler ile teknik denetim ve üreticinin belirli bir kaliteyi sağlaması yükümlülükleri gelmektedir. Hukuksal düzenlemeler, patent, telif, tüketiciyi koruma, serbest rekabeti teşvik, anti-kartel gibi yasaları içermekte ve genel olarak "ticari ahlak" ile ilgili yapıyı oluşturmaktadır. Küreselleşen ticaretin organizasyonu için sadece yasal düzenlemeler yeterli olmamakta, bunun yanı sıra teknik düzenlemeler de gerekmektedir. Bununla hedeflenen ise, her ülkenin, üretim, hizmet ve ticaret sektörlerinin oto-kontrol mekanizmaları ile uluslararası sisteme uygunluğunun tescil edilmesidir. Bu düzenlemeler aynı zamanda teknik engellerin kaldırılması için de son derece önemlidir. Ancak her çeşit uygunluğun onaylanması, organize bir belgelendirme sistemini gerektirir. Böylece çeşitli unsurların, yayınlanan standart, direktif, yönetmelik veya diğer kurallara uygunluğu, belgelendirme kuruluşlarınca incelenip onaylanır. Bu nedenle de ticarete ve üretime konu olan her türlü belgelendirme faaliyetlerinde bulunan kuruluşların yetkilendirilmeleri veya bir başka deyişle akredite edilmeleri gerekmektedir. Doğal olarak böyle bir sistemin oluşması gereği akreditasyon yöntemleri ve kurumlarına çok büyük önem kazandırmıştır. Gerek GATT, gerekse Gümrük Birliği antlaşmaları, Türkiye'de de, uluslararası nitelikte, teknik olarak yeterli, özerk ve kanunla kurulmuş bir akreditasyon sisteminin varlığını gerekli kılmaktadır. Bu sistem, ya çeşitli akreditasyon unsurlarından meydana gelir, ya da Batı Avrupa ülkelerinin üzerinde çalıştıkları ve bazılarının da kurdukları gibi, her türlü akreditasyondan sorumlu tek bir "Milli Akreditasyon Konseyinden oluşur. Böyle bir Konsey'in varlığı bir yandan Türkiye'yi muhtemel bir teknik engellemeye karşı koruyacak, diğer yandan da organize bir akreditasyon sistemini kurmamış ülkelere karşı gerektiğinde teknik engellemelerde bulunabilecektir. Birçok ülkede son otuz yılda önem kazanmaya başlayan akreditasyon kavramı, ne yazık ki tam olarak olgunlaşmamıştır. Hemen hemen her ülke, akreditasyon sistemini farklı oluşturmuştur. Ancak son beş yıldır süregelen çalışmalar sonucunda, AB ve EFTA ülkeleri (Avrupa Ekonomik Alanı) akreditasyon sistemlerini önce harmonize etme, daha sonra da bir çatı altında toplama kararı almışlardır. Bu gelişmeler üzerine ABD, Japonya, Güney Doğu Asya ve Güney Amerika ülkeleri de benzer çalışmalara başlamışlardır. Burada vurgulanması gereken en önemli husus, bütün bu 21

23 ülkelerde şu anda da akreditasyon işlemlerinin çeşitli kuruluşlarca yürütülüyor olmasıdır. Yapılan çalışmalar büyük ölçüde her türlü akreditasyonun bir ülke içinde, önce hoinojenleştirilmesi, daha j sonra tek bir merkezde toplanması ve en son aşamada da uluslararası sisteme entegrasyonunun / sağlanmasına yöneliktir. Avrupa'nın oluşturduğu ve diğer ülkelerin de katılmayı tasarladıkları bu sistem Türkiye için de son derece uygundur. Türkiye'de henüz bir akreditasyon sisteminin olmaması ve tamamen yeni bir sistemin kurulmasının planlanması ülkemiz için çok büyük bir fırsattır. Ancak bunun doğru yapılabilmesi ve ileride problemsiz olarak uluslararası sisteme entegre olabilmesi için öncelikle Avrupa'daki akreditasyon işlemleri ve organlarının iyi incelenmesi gerekir. Avrupa'da yürürlükte olan sistem ve kullanılan yöntemlerle ile ilgili bilgiler aşağıdadır. 2. Avrupa Birliği'nde Akreditasyon İşlemleri j Şekil l'de gösterildiği gibi, genel olarak tüketiciye sunulan bir ürünle ilgili olarak temel altı aşama vardır : - 1. Tasarım - 2. Üretim - 3. Üretim Testi - 4. Satış - 5. Tip Testi ve Onayı - 6. Denetim, Performans Testi ve Onayı > Bu aşamalardan ilk dördü üretimi yapan kuruluş içinde yapılır ve bunlarla ilgili temel prensipler ve sağlanması gereken minimum şartlar ISO 9000 serisi standartlarla belirlenmiştir. Avrupa bu standartları EN29000 serisi olarak aynen kabul etmiştir. Beşinci ve altıncı aşamalar üretici dışında bağımsız laboratuvarlar tarafından yapılır ve teknik ölçüm ve test gerektirir. Bu laboratuvarların çalışma prensipleri ise EN45001 ve ISO Guide 25 standartları tarafından belirlenmiştir. ISO Guide 25 tam bir standart olmamasına rağmen, EN45000 serisi standartlardan daha kapsamlı olması nedeni ile bir standart olarak nitelendirilip kullanılmaktadır. EN45000 serisi ve ISO Guide 25 temel alınarak yeni bir standartın hazırlanma çalışmaları teknik birimlerce başlamış bulunmaktadır. Yeni standart bütün dünyada uygulanacaktır. Ancak, bu standart / oluşuncaya kadar EN45000 serisi standartlar kullanılmaya devam edilecektir. Gerek EN29000, gerekse EN45001 standartlarının doğru uygulandıkları, bağımsız kuruluşlar tarafından kontrol edilmelidir. Bu kuruluşlara "Belgelendirme Kuruluşları" denir. ISO9000/EN29000 konusunda faaliyet gösteren belgelendirme kuruluşlarının çalışmaları ile ilgili düzenlemeler EN45012 standardı, EN45001 konusunda faaliyet gösteren kuruluşların çalışmalarını düzenleyen kurallar ise EN45002 standardı ile belirlenmiştir. Yukarıda belirlenen belgelendirme işlemlerinin yanı sıra, son ürün ile ilgili laboratuvar testlerinin dışında kalan işlemler için ürün belgelendirmesi ve bu sektörde çalışan kişilerin eğitimi ve / sınanmasını içeren personel belgelendirmesi de gerekmektedir. Bu konularda faaliyet gösterecek kuruluşlarla ilgili kurallar da, ürün için EN45011, personel için EN45013 standartları ile belirlenmiştir. Özetle, her ülkede temel dört tip belgelendirme yapılmaktadır. Bunun sonucunda belgelendirme işlemleri her ülkede farklı uygulanmasına rağmen temel olarak dört unsurdan oluşmaktadır: 22

24 1. Kalibrasyon, analiz ve test hizmeti veren laboratuvarlar : Bunlar üretim veya ticarete konu olan her türlü ölçümü yapan laboratuvarlardır. Yapılan ölçümlerin, ulusal metroloji merkez veya enstitülerinde bulunan ulusal ölçme standartlarına izlenebilir olması ve ölçümlerin uluslararası kuruluşlarca belirlenen kurallara göre yapılması gerekir. 2. Ürün veya Hizmet sertifikası veren kuruluşlar: Bunlar tüketiciye sunulan her ürünün (hizmet dahil) çeşitli standart, direktif veya kurala uygun olarak üretilip, pazarlandığını onaylayan bağımsız kuruluşlardır. Bu kuruluşlar ister kendileri test laboratuvarları işletir, isterse bir üst maddede tanımlanan bağımsız laboratuvarların yaptıkları ölçümleri kullanırlar. 3. Sistem belgelendirmesi yapan kuruluşlar : Üretim veya hizmet sektöründe faaliyet gösteren bir kuruluşun belli bir kalite güvence modeline (örneğin ISO-9000 serisi) uygun faaliyet gösterdiğini tescil eden kuruluşlardır. 4. Eleman belgelendirmesi yapan kuruluşlar : Yukarda belirtilen her üç konuda faaliyet gösteren kuruluşlarda çalışan teknik kişileri eğitip, sertifika veren bütün kuruluşlardır. Her ülkede ulusal ölçekte bir kalite sisteminden bahsetmek için gerekli olan bu dört unsuru oluşturan kuruluşların etkinliklerini düzenleyen ve yetkilendiren bir akreditasyon sistemi gerekmektedir. Bazı ülkelerde bu dört konuda çalışan kuruluşlar birbirlerinden bağımsız olarak çalışan farklı organizasyonlar tarafından akredite edilirler. Ancak son yıllarda yaygınlaşan bir uygulamayla yukarıda bahsedilen dört belgelendirme konusunda birer kuruluş akreditasyondan sorumludur; ancak bu dört kuruluş bir şemsiye organizasyon içinde koordineli bir şekilde faaliyet gösterirler. Şemsiye organizasyon genellikle bağımsız çalışan, tüzel kişiliğe sahip ve endüstri tarafından oluşturulan kuruluşlardır. Akreditasyonu yapan dört uzman kuruluşun, akredite ettikleri kuruluşların üzerinde olması ve bu kuruluşlarla herhangi bir çıkar ilişkisinde bulunmamaları gerekir. Ancak sistemin bu şekilde çalışması uluslararası alanda saygınlık kazanır ve tanınır. 3. Karşılaşılan Güçlükler Avrupa'de belgelendirme kuruluşları için geçerli olan temel kurallar yukarıda da değinildiği gibi EN45011, EN45002, EN45012 ve EN45013 standartlarıdır. Avrupa içinde genel olarak her dört akreditasyon konusunu tek bir kurallar dizisi içinde tek bir elden yürütme eğilimi vardır. Bu kurallar dizisi ise laboratuvarlar için EN45003 standardı ile belirlenmiştir. Bütün akreditasyonu kapsayacak şekilde EN45003 standardı EN45010 olarak genişletilmektedir. Devam eden bu çalışmanın en son ürünü pren45010 olarak yayınlanıp ilgili kuruluşların görüşlerinin alınması amacı ile dağıtılmaktadır. EN45010, standart olarak yayınlandığında, akreditasyonun, tarafsız, bağımsız ve hukuksal bir temele dayanan tüzel kişiliğe sahip bir kuruluş olmasını öngörmektedir. Bu nedenle Avrupa Birliği'ne mensup ülkeler ya bir "Milli Akreditasyon Konseyi" kurmuşlardır, ya da mevcut çeşitli akreditasyon unsurlarım birleştirerek merkezi bir konseyin oluşturulması için çalışmaktadırlar. Şu ana kadar her türlü akreditasyonu tek bir konsey altında toplamış ülke sayısı yedidir. Diğer ülkeler de bu konudaki çalışmalara devam etmektedir. Avrupa sisteminin homojenleşmesi aşamasında karşılaşılan en büyük güçlük laboratuvar akreditasyonu açısından yaşanmaktadır. Bu konuda ilk problem, yıllardır kalibrasyon ve test laboratuvarlannın yapay bir şekilde ayrılmış olmasından kaynaklanmaktadır. Test laboratuvarları birliği WELAC ile kalibrasyon laboratuvarları birliği WECC 1994 yılı sonunda EAL (Avrupa Laboratuvar Akreditasyonu) bünyesinde birleşmişlerdir. Bu gelişme, test ve kalibrasyonu ayrı tutmaya çalışan bazı ülkeler için zorluk yaratmış ise de bütün laboratuvar akreditasyonun tek bir merkezden yürütülmesi için çalışmalara da başlamışlardır. 23

25 İkinci güçlük laboratuvar akreditasyonlarının genel olarak ulusal metroloji enstitüleri tarafından yapılması ile oluşmuştur. Teknik olarak akreditasyon ve sonraki kontroller sırasında ulusal enstitünün laboratuvar ve elemanlarından yararlanılması, akredite olan laboratuvarlar arasında î yapılan teknik karşılaştırmaların ulusal enstitü tarafından organize edilip denetlenmesi, idari olarak / da akreditasyonun bu enstitülerce yapılmasını gerektirmiştir. Ancak laboratuvar akreditasyonu ile diğer üç tip akreditasyonun sıkı bir ilişki içinde olması sorun yaratmış, Batı Avrupa, uzun dönemde laboratuvar akreditasyonunun da diğerleri gibi akreditasyon konseyleri aracılığı ile yapılmasına karar vermiştir. Başta Fransa, İngiltere, Almanya ve İtalya olmak üzere birçok ülke yeni sisteme geçmek için çalışmalara başlamıştır. Fransa ve İngiltere, ülkelerinde gerekli yasal değişikliklere yaparak yeni sisteme uyum sağlamışlardır. Diğer ülkeler de bu konuda önümüzdeki yıllarda gerekli düzenlemeleri yapacaklardır. Üçüncü güçlük, uzun zamandır çalışmakta olan laboratuvar akreditasyonu ile diğer konular j arasındaki kopukluktan kaynaklanmaktadır. Bunun en büyük nedeni laboratuvar akreditasyonunun, / üzerinde uzlaşılmış kurallarca, yapılması, uzun zamandır organize bir sistemin varlığı ve Avrupa'da laboratuvarın bugüne kadar akredite olmasına karşın, diğer akreditasyon konularında belli bir belirsizliğin bulunması, sistemin çok yeni ve kapsamının da oldukça dar olmasıdır. Bu farklılığın en belirgin örneği uluslararası kuruluşlar bünyesinde görülmektedir. Avrupa'da laboratuvar akreditasyonundan sorumlu kuruluşlar EAL (European Accreditation of Laboratories), diğer akreditasyon kuruluşları ise EAC (European Accreditation of Certification) bünyesinde toplanmaktadır. Bu iki kuruluşun birleşme çalışmaları devam etmekte olup, kısa zamanda sonuç alınması beklenmektedir. Doğal olarak Avrupa Ekonomik Bölgesindeki bütün ülkeler bu birleşmenin gerçekleşeceğini varsayarak kendi sistemlerini oluşturmaktadırlar. : Bu oluşumun başım Fransa, İngiltere, Finlandiya, İsveç, Norveç, Danimarka ve Portekiz çekmektedir. Bu yedi ülke her türlü akreditasyondan sorumlu bağımsız, yasal temeli olan tüzel kişiliğe sahip Akreditasyon Konsey veya Kurumlarını kurmuşlardır. Sadece İngiltere hazırlanan kanun metnini henüz parlementosundan geçirmemiştir. İngiltere bu aşamada laboratuvar akreditasyonundan sorumlu kuruluş olan NAMAS'ı ulusal metroloji kuruluşu olan NPL bünyesinden alarak NACCB bünyesine katmaktadır. Bu şekilde NACCB her türlü akreditasyondan sorumlu olacaktır. Ancak NAMAS, NACCB bünyesinde yarı özerk bir statü ile çalışmaya devam edecektir. Kanun üzerinde görüşmeler tamamlanmış olup kesin sonuç sonbaharda alınacaktır. Bu ülkelerdeki durum Tablo l'de verilmiştir. i Avrupa'daki diğer ülkelerde durum daha karışıktır. En büyük problem Almanya ve italya'da yaşanmaktadır. Bu ülkelerde henüz test ve kalibrasyon akreditasyonları birleştirilememiştir. Her iki ülkede de kalibrasyon laboratuvarlanmn akreditasyonu eskiden Fransa ve İngiltere'de de olduğu gibi ulusal metroloji enstitülerince oluşturulan organlarca yürütülmektedir. Almanya için bu kuruluş DKD, İtalya için SIT'tır. Test laboratuvarları konusunda İtalya'da SINAL yetkili kuruluştur. Ancak Almanya'da test laboratuvarlarının akreditasyonundan sorumlu 19 ayrı kuruluş mevcuttur. Bu durum Almanya'yı çok zor durumda bırakmıştır. Bunun sonucu olarak Almanya önce bütün laboratuvar akreditasyonlarım tek bir çatı altında toplama, daha sonra da laboratuvarla birlikte diğer akreditasyon faaliyetlerini DAR adlı bir kuruluş bünyesinde birleştirmek üzere çalışmaktadır. Birleştirme çalışmaları başta Hollanda olmak üzere diğer Avrupa ülkelerinde de devam etmektedir. / Bu ülkeler ile ilgili özet bilgiler ise Tablo 2'de verilmiştir. 24

26 4. Ülkeler Arası Tanınma ve Türkiye'nin Durumu Ülkeler arası tanınma ise hükümetler seviyesinde olmayıp, birliğe üye ülkelerin akreditasyon kuruluşları arasında olmaktadır. Buna göre Akreditasyon Sisteminin tanınmasını isteyen ülkenin Akreditasyon Konseyi, daha önce tanınma işlemlerinden geçmiş ülkelerin kuruluşlarınca, başta EN45003 olmak üzere, çeşitli kuralla göre denetlenmekte ve bu denetime göre karar verilmektedir. Her ne kadar EN45003 laboratuvar akreditasyonu yapan kuruluşlar için hazırlanmışsa da EN45010 standardı yürürlüğe girdiği zaman diğer akreditasyon konularını da kapsayacaktır. Bu konularda hükümetler ise ülkeyi temsil ile görevli akreditasyon kuruluşunu oluşturmak ve bunu Avrupa Topluluğu'na bildirmekle yükümlüdürler. Özetle, Konseyin bir kanunla oluşması veya Dışişleri Bakanlığı'nın, bu kuruluşu, resmen bildirmesi yeterli olmamakta, mutlaka birlik üyesi diğer kuruluşlarca teknik ve idari denetimden geçmesi gerekmektedir. Bu denetimden beklenenler arasında, Akreditasyon Konseyi'nin özerk bir yapıya sahip olması, akredite edeceği kuruluşlarla menfaat ilişkisi veya çıkar çatışması bulunmaması, teknik olarak yeterli olması ve ülkenin tamamı için (askeri ve bilimsel kuruluşlar dahil) faaliyet göstermesi vardır. Teknik denetim, akreditasyon sisteminin tamamını içerebileceği gibi tercihan sistemin her unsurunun (örneğin laboratuvar akreditasyonu gibi) teker teker denetlenmesi olarak da yapılabilir. Bu, verimliliği büyük ölçüde arttıran bir uygulamadır. Denetlemeden geçen ülke MRA (Multilateral Recognition Agreement) kapsamına alınır ve verdiği belgeler MRA kapsamındaki diğer ülkeler tarafından tanınır. MRA bazı dokümanlarda MLA (MultiLateral Agreement) olarak da geçer ve Türkiye için asıl hedeftir. Politik nedenlerle Türkiye gerek EAL gerekse EAC'a üye olmakta son derece güçlük çekecektir. Ayrıca Yunanistan'ın veto olasılığı da son derece yüksektir. Ancak, Türkiye'nin (eğer M AK doğru kurulursa) Avrupa bünyesindeki MRA kapsamına alınması daha büyük bir olasılıktır. Bunun sonucunda Türkiye'deki belgelendirme faaliyetleri Avrupa tarafından, Avrupa'daki belgelendirme faaliyetleri de Türkiye tarafından tanınacaktır. Avrupa'nın kurduğu sistem idari ve teknik konuları birbirinden ayırmıştır. Bu nedenle Yunanistan hatta İspanya gibi ülkeler EAL'a üye iken yeterli teknik altyapıyı oluşturamadıklarından MRA dışında kalmışlardır. Bir başka deyişle, EAL karar organlarında yer almalarına ve alınan kararları etkilemelerine rağmen kendi kuruluşlarının verdikleri sertifikalar diğer ülkelerce tanınmayabilir. Ancak Topluluk üyesi ülkeler politik nedenlerle birbirlerine gerekli kolaylığı göstermektedirler. Aynı kolaylığın Topluluk dışındaki ülkelere gösterilip gösterilmeyeceği konusunda belirsiz bir durum vardır. Bu konunun aynı zamanda teknik korumacılığın bir parçası olduğu düşünülürse Türkiye için durumun önemi daha iyi anlaşılabilir. Türkiye, öncelikle MRA kapsamına girmeyi hedeflemeli daha sonra da EAL (laboratuvar) ve EAC'a (ürün, hizmet, sistem, personel) tam üye olmaya çalışmalıdır. UME, EAL başkanı ve Hollanda Metroloji Enstitüsü müdürü Prof. Robert Kaarls ile 1994 yılı Kasım ayında Türkiye'nin EAL üyeliği üzerine bir görüşme yapmıştır. Gebze'de yapılan görüşmede Prof. Kaarls, UME'nin teklif ettiği akreditasyon sisteminin Avrupa'nın kurmaya çalıştığı sistem olduğunu, ancak Avrupa için önemli olanın, işin teorisinden çok, nasıl çalıştığını görmek olduğunu vurgulamıştır. Bunun için de Türkiye'nin öncelikle laboratuvar akreditasyon sistemini oluşturması ve 5-6 laboratuvarın akreditasyonu bittikten sonra EAL'a üyelik ve MRA kapsamına girmek için başvurmasını önermiştir. Kendisi, şu anda bütün gözlerin Doğu Avrupa ülkelerinde olduğu ve Türkiye'nin çok acele etmesi gerektiğini de defalarca belirtmiştir. Ayrıca laboratuvar akreditasyonunun uzun bir süreç aldığı ve sistem tam oturmadan EAL'a başvurmanın hatalı olacağını belirten Prof. Kaarls, eğer laboratuvar akreditasyon sistemi doğru kurulursa kendisinin her türlü desteği vereceğini de belirtmiştir. Ancak akreditasyonun diğer konularında belirsizlik devam etmektedir. Türkiye ancak uluslararası geçerlilikte bir akreditasyon sistemini oluşturup, akreditasyona başlayınca EAC ve benzeri kurumlara başvurabilecektir. 25

27 5. Sonuç Avrupa, genel olarak akreditasyon hizmetlerini nasıl yürüteceğine büyük ölçüde karar vermiştir, j Verilen kararlar EN45000 standartları çerçevesinde uygulamaya konmuştur. Ayrıca sistemin / ayrıntılarının belirlenmesi de çeşitli uzman kuruluşlarca yapılmaktadır. Akreditasyon sistemleri tamamen hükümetlerin dışındaki organlarca, doğrudan sistemin kullanıcılarına uygun bir şekilde tasarlanmıştır. Bazı ülkeler sistemlerini, üzerinde uzlaşılan kavramları baz alarak kurmuşlar, akreditasyonu çeşitli kuruluşlarla uzun bir süredir yapan diğerleri de kendilerini yeni sisteme uyarlama yolundadırlar. Fransa ve İngiltere gibi ülkeler oturmuş akreditasyon sistemlerine sahip olmalarına rağmen, mevzuatlarında gerekli değişiklikleri yaparak hızla yeni sisteme uyum sağlamış ve bunun sonucunda da yeni kurulan sistemde önemli ölçüde söz sahibi olmuşlardır. j ' I Avrupa'nın akreditasyon konusunda öncülük etmesi ve uluslararası standartların kendine uygun olarak hazırlanmasını sağlaması, ticari yönden de kendisine büyük bir avantaj sağlamıştır. ABD ve Japonya da kendi sistemlerini Avrupa'ya uygun hale getirmek için çalışmalara başlamışlardır. Mevcut temponun bozulmaması durumunda dünya yeni yüzyıla tek bir akreditasyon sistemi ile girecektir. 26

28 TABLO 1 Akreditasyon Konseyini Kurmuş Ülkeler: Ülke İsveç Norveç Danimarka Finlandiya Fransa İngiltere Portekiz Kuruluş SWEDAC NA DAN AK CMA COFRAC NACCB IPQ TABLO 2 Laboratuvar ve Üike adı Hollanda İtalya Almanya Avusturya Belçika İspanya Diğer Akreditasyon Konularını Birleştirmeye Çalışan Üll Laboratuvar Diğer Akreditasyonlardan Test Kalibrasvon sorumlu kuruluş STERLAB STERLAB RvC SINAL SIT SINCERT (19 adet) DKD DAR BMwA BMwA Ekonomi Bakanlığı BELTEST BKO BELCERT RELE RELE 27

29 BOYUT METROLOJİSİ VE KALİBRAŞYONUNDA LASER İNTERFEROMETRİK SİSTEMLERİN KULANILMASI j Emre SEZER (Uzman) TSE Bursa Bölge Müd. Üretim kalitesinde Kalite Emniyet Sistemlerinin ve Kalite Kontrolün önemi bilinmektedir. Ancak, Kalite Kontrolda kullanılan ölçme ve Kontrol Cihazlarının istenilen doğrulukta (müsaade edilen toleranslar içersinde) netice verip vermediği konusu gündeme geldiğinde, cihazların kalibrasyonunun ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Kalibrasyonu yapılmamış cihazlar sağlıksız neticeler vermeye, buna bağlı olarak üretimin hatalı olmasına ve dolayısı ile geri dönüş maliyeti çok yüksek olan büyük maddi zararların doğmasına sebebiyet verebilecektir. Endüstriyel imalat sanayisinde yerleştirilmeye çalışılan Kalite Emniyet Sistemlerinde, Mamul ölçümlerinde, imalatta ve Kalite Kontorolde boyut metrolojisi ile ilgili şu kalibrasyonlarm yapılması gündeme gelmektedir. Etalonların Kalibrasyonu Ölçü ve Alet ve Cihazlarının Kalibrasyonu İş ve Ölçme Tezgahlarının Kalibrasyonu Teknolojinin gelişmesine paralel olarak bu tip hasas ölçme işlemi Teknolojinin gelişme- /. sine paralel olarak bu tip teknolojiler getirilmekte ve buna bağlı olarak da daha hassas, daha sağlıklı ölçümlere imkan tanınmaktadır. İşte Laser Ölçme Tekniği ve Teknolojisi son yıllarda Metroloji ve Kalibrasyon sahasına kazandırılan en önemli ve faydalı tekniklerden birisidir. Son 20 yıldır üzerinde çalışılan LaserÖlçüm Sistemleri (laser interferometreler) ölçme tekniğinin hizmetinde kullanılmaya sunulmuş olup gündün güne kabiliyetleri geliştirilmekte stabilezesi arttırılmakta ve ölçme belirsizliği küçültülmektedir. Ölçme tekniğinin dışında sağlık sektörü savaş sanayisi, reklam sanayi, araştırma geliştirme labaratuvarları uzay sanayi, imalat sanayi gibi değişik sektörlerde de hizmet veren laser teknolojii ölçme tekniğinde aşağıdaki hizmetleri uzmanların hizmetine sunmaktadır. Lineer Ölçümler Doğrusallık Ölçümleri Açısal Sapmaların Ölçümleri Diklit Ölçümleri Hız Ölçümleri Paralellik Ölçümleri Laser interferometresinin sunduğu bu ölçme imkanları ile;. "^Koordinat ölçme cihazlarının kalibrasyonu / (kalınlık ölçen cihazlar, linear uzunluk ölçen cihazlar, hassas mihengirler vb) i j 28

30 - Koordinat ölçme cihazlarının kalibrasyonları (Ünivesal ölçme cihazları, profil projektörler optik cihazlar vb.) - Koordinat ölçme cihazlarının kalibrasyonları (optik, mekanik ve elektromekanik üç koordinat ölçme cihazları v.b.) CNC ve NC tezgah ve iş makinalarmm kalibrasyonları (torna, freze vb. tezgahlar vb.) Pleytlerin kalibrasyonları Etalonların kalibrasyonları yapılmaktadır. T.S.E. Boyut Metrolojisi ve kalibrasyonu biriminde de en son teknoloji bir Laser Interferometre cihazı bulunmakta olup, bu cihazla sanayimizin yukarıda zikredilen kalibrasyon ihtiyaçları uzman personelimiz nezaretinde yerinde karşılanmaktadır. 1- Laser Interferometrelerin Esasları Boyut ölçümlerinde Etalonların, ölçü alet ve cihazlarının yanısıra interferometrik ölçümlerin de tatbiki gittikçe artan bir sıklıkta ölçme tekniğine girmektedir. Burdaki esas Etalolarda veya ölçü alet ve cihazlarında olduğu gibi ölçülerek külteyi, ölçüm değeri daha önceden hassas bir şekilde daha hassas cihazlarla değeri tespit edilmiş başka kütlelerle (Etalonlar, taksimatlandırlımış cetveller vb.) mukayese ederek ölçüm değerini tesbit etmek değildir, interferometrik sistemlerde kütle, ışığın dalga boyu (dalga uzunluğu) ile mukayese edilmektedir. Interfenez ölçü diye adlandırılan bu ölçümün en büyük faydası dalga boylarının simetrik takimatlı hassas ve eşit uzunluklarda elde edilebilir olmasından kaynaklanmaktadır. Ancak iyi bir Interformetrik ölçümde havanın kırılma endeksinin, havadaki nem oranının, hava basıncının ve hava sıcaklığının iyi bilinmesi ve kontrol altına alınması gerekmektedir. Bunun yanısıra bütün kolaylıklarına karşın interferometrik sistemlerde elde edilebilen ölçünün, ölçümü istenen kütleye (boyuta) aktarılmasındaki güçlükler bazen bazı yardımcı aperatlar vasıtası ile çözülebilse de bazen de dalga boyunun, ölçümü istenen boyut ile karşılaştırabilmesi için ayarlanabilmesi oldukça güç olmakta hatta bazen de imkansızlaşmaktadır. Laser Interferometreler uzunluk ölçümünde kullanılan Kripton ya da Kadmiyum lambalı diğer interferometrik sistemlerden bir ışık kaynağı ile ayrılır. Bahsi geçen bu sepektral lambaların ışıkları yaklaşık 80 cm. ve 20 cm civarındadır. Daha büyük uzunluklar için laser interferometrik sistemler kullanılır. Laser interferometrik sistemlerle metrelerce uzunluklar sürekli olarak ölçülebilir. Ölçme amacı ile kullanılmaya hazır hale getirilmiş bir laser ışığının gözle incelemede interferenz çizgileri açık olarak görülebilir. Diğer araftan sık kullanılan He-Ne laser Int. ölçüm sistemlerinde laser ışığının gönderilen yayılma güvü 1 mw civarındadır ve ışık kaynağına direkt olarak bakılmadığı sürece zararsızdır. Bir He-Ne Laser Interferometre ile relatif doğruluğu 2 x 10 ~ 6 dan daha iyi bir uzunluk ölçme kabiliyeti istenirse Laser frekans stabilizasyonuna gerek duyulmaktadır. Laser Interferometrelerin Ölçüm Teknikleri (Prensipleri) Laser interferometrelerde bir laser ışık kaynağı vardır. Bu ışık kaynağından elde edilen ve çıkan kırmızı laser ışıkları intefere edilerek laser interferometrenin yapılış metoduna göre 29

31 iki frekans tekniği veya tek frekans tekniği ile kendi yansıma doğrultularında yol alırlar. Bir prizma yardımı ile 90 ayrıştırılan ve iki ayrı ışına dönüştürülen laser ışıkları, yansıtıcı aynalar vasıtası ile yeniden laser ınt. cihazı içerisinde bulunan alıcılara geri yansıtırlar. Işıkların geri yansımalarını sağlayan aynalardan birisi referans ışığı yansıtan sabit ayna, diğeri ise ölçme işlemine esas teşkil eden ve (A,=Dalga boyu) Ln=x (mesafe) kadar uzunluk kateden, ışığı elektronik dalga sayıcılarına yansıtan hareketli aynadır. İki frekans metodunda iki ayrı frekanstaki ışınlar fi ve f2, prizma vasıtası ile 90 ayrıştırırlar, fi ışını sabit kırılarak tekrar laser cihazı içerisindeki dalga boyu sayıcılarına yönlendirilir. Prizma vasıtası ile direk yoluna devam eden f2 ışını ise hareketli ayna tarafından 180 geri yansıtılarak prizma içinden direk olarak laser cihazı içerisindeki elektronik sayıcılarak yönlendirilir. Hareketli ayna ölçülecek mesafe kadar (x) hareket ettirildiği takdirde x mesafesi kadar ^(dalga boyu) artışı elektronik sayıcılar tarafından sayılacaktır. Dalga boylarının sayılabilmesi için fi ışınının sabit dalga boyu adedi referans olarak alınarak j f2 ışının x hareket miktarı X.r\ kadar elektronik sayıcılar tarafından sayılarak belirlenir. / Tek frekans metodunda ise laser ışığı prizma vasıtası ile birbiri ile faz farkı olan iki ışına dönüştürülerek diğer metoda olduğu gibi birisi referans olarak kullanılıp diğeri bu referansa göre aldığı x mesafesi A.(dalga boyları) adetleri sayılarak ölçme uzunluk değeri belirlenir. Frenkans stabilizasyonu yapılmış bir He-Ne laser ölçüm cihazında vakum ortamında kırmızı ışık X= 0,6.33 mm olarak elektronik hesaplayıcılar tarafından hassas bir şekilde x=x.r\ olarak hesaplanır ve ölçülen mesafenin değeri hassas bir şekilde elde edilmiş olur. Laser Interferometrelerin Ölçme Belirsizlikleri Frekans stabilizasyonu yapılmış bir laser int. ölçüm cihazında 10 7 mertebesinde bir il ölçme belirsizliği elde edilebilmektedir. ' '. Laser interferometreler ile yapılan boyut ölçümlerinde aşağıdaki ölçme belirsizlikleri nazarı dikkate alınmalıdır. - Laser interferometrelerin ölçme belirsizliği "-» Ölçü aktarımmdaki ölçme belirsizliği Eletronik aktarıcılardan kaynaklanan Mekanik aktarıcılardan kaynaklanan " * Ölçülen cihaz veya kütlenin sıcaklık farklılığından kaynaklanan ölçme belirsizliği + Çevre şartlarından kaynaklanan belirsizlikler Interferometrelerde uzunluk ölçümlerinde kullanılan dalga boyu h=xç/n dır. Burada "Xo" vakum ortamındaki dalga boyu, "n" ise havanın kırılma indeksini tanımlar. Uzunluk ölçümelerinde stabilize edilimiş bir He-Ne laser ölçüm cihazında, vakum ortamında elde edilen ölçme belirsizlği, bugüne kadar elde edilen tecrübelerle yukarıda zikredildiği gibi 10~ 7 metrebesindedir. Mukayeseli ölçümlerde Kypton lambası ile elde edilen belirsizlik ise 3x10 8 veya daha küçük olabilmektedir. Burada havanın kırılması indeksi olarak tanımladığımız "n" in fonksiyonları olarak hava sıcaklığı "v", hava basıncı "p" ve relatif nem miktarı "RF" olarak tanımlanabilir. O takdirde / n=f (v,p,rf) i i 30