FAĠZ SWAPI. Hazırlayan: M. Aykut KELECĠOLU, Ankara GENEL OLARAK SWAP

Transkript

1 FAĠZ SWAPI Hazırlayan: M. Aykut KELECĠOLU, Ankara GENEL OLARAK SWAP Ġkinci Dünya savaģından sonra oluģturulan ve sabit kur sistemine dayanan Bretton Woods para sistemi 1973 yılında ABD nin dolar karģılığı altın alımını durdurması ve diğer para birimlerinin dolar karģısında serbest dalgalanmaya bırakılması ile sona erince özellikle uluslar arası iģlemlerde etkisini gösteren kur, faiz oranı ve fiyat riskleri ortaya çıkmaya baģlamıģtır li yılların sonlarında ve özellikle 1980 li yılların baģlarında hızlanarak yaģanan mikro elektronik devrim sonucunda tüm dünya ülkeleri birbirine giderek daha yakın hale gelmiģlerdir. Bilgi iģlem ve telekominikasyon alanlarında sağlanan büyük ilerlemeler bilginin piyasalara çok daha hızlı ulaģması sonucunu doğurmuģtur. Dünyanın herhangi bir yerinde herhangi bir fiyat üzerinde etkili olabilecek bir haber, çok kısa sürede piyasalara ulaģır ve fiyatlara anında yansır hale gelmiģtir. Teknolojik geliģme etkisini hisse senedi piyasaları üzerinde de göstermiģ, hisse senedi fiyatlarındaki dalgalanırlık önceki dönemlere göre artmıģ, portföyünde hisse senedi bulunduran iģletmeler ve bireyler hisse senedi fiyat değiģim riskine açık bir hale gelmiģtir. Piyasaların yeni tanıģmıģ olduğu tüm bu riskler vadeli iģlem piyasalarının geliģmesine ve swap gibi türev finansal araçların yaygınlaģmasına ve mali yönetim tekniklerinin kullanılmaya baģlamasına neden olmuģtur. Bu nedenle swap, döviz kuru riski ve faiz oranları riskinden korunmak amacıyla geliģtirilen bir teknik olmuģtur. 2 Sözcük olarak iki Ģeyi birbiri ile değiģtirmek, değiģ-tokuģ etmek ya da trampa etmek demek olan swap, ilgili tarafların spot piyasada iģlem gören finansal araçların ya da ürünlerin fiyat değiģme risklerine karģı korunma amacıyla kullandıkları çok dönemli bir forward sözleģmesidir. 3 Swap iģlemi bir paranın veya finansal varlığın, aynı anda spot piyasada ve forward piyasada iģlem görmesidir. Swap iģleminde bir anlamda, bir vadenin baģka bir vade ile değiģimi söz konusudur. Örneğin, bir yabancı para spot piyasada alınıp forward piyasada satılabilmektedir. Ya da aynı yabancı para vadeleri farklı iki ayrı forward iģlemine konu olabilmektedir. 4 1 Ahmet Aksoy ve Cihan Tanrıöven, Sermaye Piyasası Araçları ve Analizi, 3. Baskı, Ankara:Gazi Kitapevi, Mayıs 2007,s Kürşat Yalçıner, Cihan Tanrıöven, Hasan Bal, E. Ebru Aksoy ve Çiğdem Kurt, Finansal Teknikler ve Türev Araçlar, Ankara:Gazi Kitapevi, Ekim 2008, s Halil Sarıaslan ve Cengiz Erol, Finansal Yönetim,Kavramlar, Kurumlar ve İlkeler, Ankara: Siyasal Kitapevi, 2008,s Serpil Canbaş ve Hatice Doğukanlı, Finansal Pazarlar, Finansal Kurumlar ve Sermaye Pazarı Analizleri, 4. Baskı,Adana: Karahan Kitapevi, Ekim 2007, s

2 Swap, belirli bir miktar ve nitelikteki para, döviz,altın, mali araç, alacak, mal gibi varlıklarla; yükümlülüklerin, önceden belirlenen fiyat ve koģullara göre, gelecekteki bir tarihte ve banka Ģeklinde organize olan bir piyasada değiģ-tokuģunu kapsamına alan bir vadeli iģlem olarak tanımlanabilir. Kelime anlamı ve yukarıdaki tanımlama esas alındığında, borsa Ģeklinde olmasa da, bankaların organize ettiği bir piyasanın oluģturulması koģuluyla, belirli bir miktar ve nitelikteki varlıklarla, borç ve faiz yüklerini kapsama alan yükümlülükler, barterda olduğu gibi, swapa tabi tutulabilir. 5 Swap borçlu iki tarafın karģılıklı olarak periyodik ödemelerini değiģtirme anlaģmasıdır. Taraflar arasında değiģ-tokuģ edilen ödemeler daha önceden belirlenmiģ hayali bir anaparaya ait faiz ödemeleridir. Her iki tarafın birbirlerine ödemeyi üstelendiği miktar, anapara değil daha önceden üzerinde anlaģmaya varılmıģ periyodik ödemelerdir. 6 Swap sözleģmeleri, genel olarak, tarafların ödemelerini önceden belirlenmiģ esaslar dahilinde karģılıklı olarak değiģtirmelerini sağlayan sözleģmelerdir. BaĢka bir ifade ile, swap sözleģmeleri iki tarafın nakit akımlarını karģılıklı değiģtirmelerini içeren sözleģmeler olarak tanımlanabilir. DeğiĢime konu ödemeler, anapara, faiz veya bunların her ikisini içerebilir. 7 Swap ın yapılabilmesi için ödeme ile ilgili akımlarını değiģtirmeyi kabul eden iki tarafın ve aracılık iģlemini yürütecek bir kurumum varlığı gereklidir. Ġki tarafın birbirini bulmasının mümkün olmadığı durumlarda aracılar kullanılmaktadır. Aracıların varlığı sayesinde iģletmelerin maliyetlerini düģürme imkanları vardır. Hatta aracılar kendilerine bir swap isteği geldiği zaman önceki yapmıģ olduğu swap iģlemleri ile dengeleme yoluna gittiklerinden karģı tarafı aramadan swap iģlemini gerçekleģtirebilirler. Swap iģlemi uzun vadeli bir iģlemdir ve genelde iki yıldan daha uzun süreler için yapılmaktadır. Uzun süreli olduklarından genelde güçlü para birimleri swap iģlemine konu olmaktadır SWAP ĠġLEMLERĠNĠN GELĠġĠMĠ Swap mantığını oluģturan iģlemin tarihi çok eskilere dayanmakla birlikte belgelenen ilk swap iģlemi Avusturya Merkez Bankası nın 1923 yılında Avusturya ġilingi ile Ġngiliz Sterlilini değiģtirme iģlemidir. Avusturya Merkez Bankası Ġngiliz Sterlini ihtiyacını, sahip olduğu Avusturya ġiling leri ile Ġngiliz Sterlinleri ni belirli bir vade için değiģtirerek karģılamıģlardır. 9 Ġlk swaplar gizlice yapılmıģ ve kamuya duyrulmamıģtır. Kamuya açıklanan ilk swaplara bazı örnekler aģağıda verilmiģtir. 1. Ġlk gerçek swap, 1976 yılının Ağustos ayında Bos Kalis Westminster Group NV ve ICI Finance Limited arasında yapılmıģtır. 5 Remzi Örten- İpek Örten, Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamaları, Ankara: Gazi Kitapevi,2001, s Berna KOCAMAN, Finansal Piyasalar (Kurumlar, Teknikler ve Araçlar), Ankara: Siyasal Kitapevi, 2004, s Mesut Yıldırım, Banka Muhasebesi, İstanbul: Türkiye Bankalar Birliği Yayını, Yayın No: 258, Temmuz 2008, s Aksoy ve Tanrıöven, s Yalçıner,Tanrıöven,Bal,Aksoy ve Kurt, s

3 2. Kısa bir süre sonra, Venezüella Hükümeti Caracas Demiryolu inģaatını döviz üzerinden finanse etmek amacıyla gelecekteki Fransız Frangı yükümlülüğünü karģılamak için dolar üzerinden swap iģlemine girmiģtir yılında IBM ile Dünya Bankası arasında swap iģlemi yapılmıģtır yılında Merrill Lynch ile Credit Suisse First Boston arasında swap iģlemi yapılmıģtır. BaĢlangıçtaki iģlemlerin çoğu, eģleme Ģeklinde gerçekleģmiģtir. Bu iģlemlerden tek yanlı swaplara doğru olan trendde, faiz swapı yoğun kullanılmıģtır. Dünya swap iģlemlerinin yaklaģık yarısı ABD de gerçekleģmektedir. Toplam swap iģlemlerinin % 90 ı faiz değiģimi Ģeklindedir. Türkiye de ise 1980 sonrasında ilk defa yapılmaya baģlanan swap iģlemlerinin dünya uygulamasındaki genel eğilimin tersine % 90 dan fazlası faiz değil, para swapı Ģeklinde olmaktadır SWAP ĠġLEMĠNĠN YAPILMA AMAÇLARI Hem ülkemizde hem de tüm dünyada yoğun olarak yapılan swap iģlemlerinin gerisinde Ricordo nun karģılaģtırmalı üstünlükler teorisi yatar. Buna göre; piyasadaki kredi değerlilikleri ve piyasa eriģim kabiliyetleri farklı olan iki taraftan birisi avantajını karģı tarafa satmak, diğeri de daha iyi koģullarda karģı tarafın avantajından yararlanmak koģuluyla, karģılaģtırmalı üstünlüklerini kullanarak swap iģine girerler. DüĢünce olarak, sözleģme anında her iki taraf da iģlemin kendi lehine sonuç doğuracağını varsayarak swap iģine girer. 11 Swaplar iki taraf arasında, önceden belirlenen bir sistem içinde, belirli bir finansal varlıktan kaynaklanan gelecekteki nakit akıģlarının değiģtirilmesi konusunda yapılan özel bir anlaģmadır. Taraflar bu anlaģma ile içinde bulundukları finansal koģulları kendi yararlarına değiģtirmeyi amaçlarlar. 12 Swap iģlemine giren tarafların swap iģlemine girme nedenleri ile bu iģlemlerden yararlanma gerekleri ise; belirli döviz fonlarına eriģebilme yeteneği ve daha uygun kurdan fon sağlayabilme imkanı, sabit faizli veya değiģken faizli fon sağlamada karģılaģılan güçlüklerin varlığı, belirli bir döviz üzerinden elde edilebilecek ihracat ve diğer kredilerin varlığı ve/veya diğer bir döviz cinsinden fon edinme zorunluluğu, belirli bir piyasada birincil borçlanma için gerekli likiditenin bulunamaması, döviz kuru veya faiz oranlarının gelecekteki değiģmeleri üzerinden spekülasyon yapma isteği, bazı piyasalarda ulaģılabilen vadenin kısalığı, kambiyo kontrolleriyle ilgili problemlerden kaçınma isteğidir, Ģeklinde sıralanabilmektedir 13 Swap iģlemine giriģilmesinin temel bir nedeni fiyat, faiz oranı ve döviz kuru risklerine karģı korumak iken, diğer bir nedeni de ticari amaçlarla açıklanabilir.böylece bir firma ticari amaçlarla faiz swapı, karģılaģtırmalı üstünlük avantajı nedeniyle de para swapı yapabilir ve 10 Sedat Yetim, Swap İşlemleri ve Tek Düzen Hesap Planına Göre Bankalarda Muhasebeleştirilmesi,Nisan 2008,s Yetim,s Nurgül Chambers, Türev Piyasalar,3. Baskı, İstanbul: Beta Yayınları, Ekim 2009, s M. Akif Umay, Swap Finansal Tekniğinin İşleyişi, E Yaklaşım Dergisi, Ankara, Ağustos

4 neticede faiz oranı ve döviz kuru riskini kısmen veya tamamen hedge edebilir. Swap iģlemlerinin yapılma amaçlarını pasif maliyeti düģürmek, sınırlı giriģe sahip para ve sermaye piyasalarında yer almak, fon bulmak, kur fiyat yada faiz riskine karģı hedging yapmak, aktif getirisini yükseltmek, pasif maliyetini azaltmak, aktif veya pasifin faiz esnekliğini artırmak, spekülasyon, belli bir dövizdeki veya maldaki açık pozisyonu kapatmak, farklı tür, vade ve faiz yapısında borçlanma imkanı, aktif ve pasif arasındaki vade uyumsuzluğunu gidermek, risk idaresi olarak saymak mümkündür. 14 Swap iģlemlerinin para politikası amaçlı yani para politikalarının oluģturulmasına destek niteliğinde kullanılması mümkün olup tarafların baģka ülkelerde olması durumunda taraflara kendi ülkelerindeki bazı vergi yasalarından ve bazı ekonomik düzenlemelerden kaçınma imkanı vermektedir. 15 Swap iģleminin sağlayacağı esneklik ile bir yatırımcı kendi çıkarlarına uygun bir Ģekilde swap iģleminin yönlendirebilir veya çeģitlendirebilir ve yapılan yanlıģlık yeni bir swap anlaģmasıyla düzeltilebilir. Swap iģlemleri risk yönetiminde kolaylık sağlamakta ve iģletmelere normal koģullarda giremedikleri piyasalara girme imkanı tanımaktadırlar. Bir iģletme kredi değerliliğinin düģük olması yada baģka nedenlerle belirli bir piyasadan fon sağlayamıyorlar ise swap yoluyla bu piyasalara girip fon temin etmesi mümkün olmaktadır SWAP ĠġLEMĠNĠN AVANTAJLARI VE DEZAVANTAJLARI 4.1. SWAP ĠġLEMĠNĠNAVANTAJLARI Swap iģleminin avantajları aslında bir önceki bölümde açıklanan swap iģleminin yapılma nedenleridir. Belirtilen hususlar dıģında konu ile ilgili olarak Ģunları da söylemek mümkünüdür. Swap iģleminin en önemli yararı, iģlemi yapan tarafların maliyetini önemli ölçüde azaltmasıdır. Böyle bir fırsat swap iģlemine giren tarafların kredi değerliliğinin ve dolayısıyla risklerinin farklı düzeyde olmasından kaynaklanmaktadır. Swap iģlemi ile, daha etkin ve esnek aktif-pasif, döviz ve faiz yönetimi söz konusu olabilmektedir. Yeni maliyetler ve sözleģmeler söz konusu olmadan, mevcut borç portföyü, vade döviz cinsi ve faiz türü yapısı itibariyle dönüģtürülebilir. Beklentilerin gerçekleģmesi halinde, swap sözleģmesi talep mevcutsa satılabilir veya sonuçları göze alınmak koģuluyla sona erdirilebilir. 17 Bunların dıģında swap ayrıca spekülasyon aracı olarak da kullanılabilir. Örneğin bir banka, beģ yıllık faiz oranlarının gelecek yıldan itibaren yükseleceğini düģünmektedir. Bu 14 Yetim, s İhsan Ersan, Finansal Türevler, İstanbul: Literatür Yayınlar, 1997, s.166 dan Ahmet Aksoy ve Cihan Tanrıöven, Sermaye Piyasası Yatırım Araçları ve Analizi, 3. Baskı, Ankara: Gazi Kitapevi, 2007,s Aksoy ve Tanrıöven, s Yetim, s.29 4

5 durumda banka, swap piyasalarına altı yıl için girecek, bunun ilk yılından sabit faizi kabul eden taraf pozisyonunda, kalan beģ yılda da sabit faizi ödeyen taraf pozisyonunda olacaktır SWAP ĠġLEMĠNĠN DEZAVANTAJLARI Swap iģlemleri, ticari korunma, aktif ve pasiflerin korunması, arbitraj geliri elde etme, vade ve borç yönetimi maliyetlerin azaltılması açısından kullanılan bir teknik olmasına karģın iģlemin niteliğinden ortaya çıkan bazı risklerle tarafları karģı karģıya bırakmaktadır. Bunlardan birincisi tarafların yükümlülüğünü yerine getirmeme riski olup bunun iki nedeni olabilir. Birincisi taraflardan birinin mali durumunun bozulması, ikincisi ülke riskidir. Mali durumu bozulan taraf yükümlülüğünü yerine getiremeyeceği için karģı taraf ödeme akımlarını alamayacak ve swap iģlemini yönetmek için baģvurduğu risklerin katlanarak artmasına neden olacaktır. Kredinin geri ödenmemesinden farklı olan bu risk aracının olması durumunda aracı üzerinde kalmakta ve tarafların riskini azaltmaktadır. Swap iģleminin neden olacağı ikinci risk ise teslim riski olup tarafların ödemeleri zamanında yapmamasından kaynaklanmaktadır. Burada ödemenin yapılmaması değil geç yapılmasından ortaya çıkan bir risk söz konusu olup, aracının ödemeyi yapmama yada ülke riski nedeniyle transferin gerçekleģtirilememesi durumu vardır.üçüncüsü taraf bulamama riski olup iģlemlerin geliģmesi ve yaygınlaģması ile nispeten azalmıģtır. Swap iģleminin neden olduğu ve etkisi belki de en fazla olan risk pozisyon riskidir. Swap iģlemi uzun vadeli bir iģlem olduğundan faiz oranları ve döviz kurlarındaki beklentilerin tersine gerçekleģmesi tarafların maliyetinin yükselmesine ve hatta aģırı dalgalanmada iflasına neden olabilecek bir risk ortaya çıkarabilmektedir. 19 Swap iģlemleri için resmi ve organize bir piyasanın bulunmaması ve borsadaki gibi bir takas merkezine ve geliģmiģ bir ikincil piyasaya sahip olmaması da diğer bir dezavantajdır SWAP SÖZLEġMESĠNĠN UNSURLARI Swap sözleģmeleri türev ya da vadeli iģlem borsalarında iģlem görmedikleri için standartlaģmamıģlardır ve niteliği değiģ-tokuģ yani swap yapacak olan ilgili tarafların anlaģmalarına bağlı olarak değiģmektedir. Ancak bankaların öncülüğünde ve aracılığı ile çok yaygın bir uygulama alanı bulan faiz ve döviz swapları en iyi bilinen ve belirgin biçimler alan türlerdir. 21 Swap sözleģmelerinin beģ temel unsuru bulunmaktadır Chambers, s Aksoy ve Tanrıöven,s Yetim,s Sarısaslan ve Erol, s Yalçıner,Tanrıöven,Bal,Aksoy ve Kurt, s., s.146,147. 5

6 a. SözleĢmenin temel iģlemden bağımsızlığı: Swap iģlemi, tarafların daha önce yaptıkları iktisadi olaylarla ilgilidir. Swap bu iģlemlerden doğması muhtemel riskleri azaltmak amacıyla yapılan bir iģlemdir. Fakat, swap sözleģmesi ile temel iģlem arasında hukuki anlamda değil ama iktisadi bir iliģki vardır. Bu nedenle swap sözleģmesinin en önemli unsuru, hukuki anlamda temel iģlemden bağımsız olmasıdır. b. Farazi Anapara: Swap iģlemi karģılıklı ödeme akımı doğuran bir iģlemdir. Ödeme akımlarının en temel unsuru farazi anapara dır. Varsayımsal bir meblağ olan farazi anapara, swap iģleminin neden olacağı ödeme akımlarının hesaplamasında kullanılmaktadır. c. Vade: Farazi anapara genellikle vade tarihine kadar sabittir. Dönemlere göre farklılık göstermez. d. Faiz Oranı: Faiz oranları farazi anapara ile iliģkilendirilen sabit veya değiģken nitelikteki oranlardır. Swap sözleģmesi, sabitten sabite kurulmuģsa, faiz oranı değiģmeyeceğinden, faiz miktarı vade sonuna kadar değiģmeden aynı kalacaktır. Eğer değiģken faiz oranı söz konusu ise, piyasada faiz oranlarında meydana gelecek değiģiklik oranı etkileneceğinden, dönemsel faiz ödemeleri vade boyunca değiģebilecektir. e. Süre ve Nakit Akımlarının DeğiĢimi: Swap sözleģmesinin diğer önemli unsurları da süre ve nakit akımlarının değiģimidir. Süre sözleģmenin geçerli olduğu zamanı gösterir. Swap sözleģmelerinde standart bir süre yoktur. Süre tarafların ihtiyaçlarına göre belirlenir.swap sözleģmeleri bir yıldan az olmamakla birlikte, genellikle beģ yıla kadar olan vadelerde yapılmaktadır. Swap sözleģmelerindeki diğer bir süre kavramı da yükümlülüklerin yerine getirileceği zamanları gösteren süredir. Belirtilen sürelerde yapılan hesaplamalara göre nakit akımlarının değiģimi yapılır. Uygulamada çoğunlukla 1 yıldan az, 1 5 yıl ve 5 yıldan fazla Ģeklinde ifade edilebilen 3 vade türünde faiz oranı swaplarının kullanıldığı görülmektedir yılının son altı aylık döneminde 1 5 yıllık vadelerin diğer uygulama vadelerine göre daha fazla olduğu görülmektedir. Türev ürünlerinin kullanıldığı piyasalarda güvenin artması ve gelecek beklentilerinin riskten uzaklaģması swap vadelerine de yansımıģtır. Böylece taraflar sözleģmelerinde daha uzun vadelere doğru yönelmiģlerdir SWAP ĠġLEMĠNĠN TARAFLARI Swap, iki taraf arasında yapılan bir sözleģmedir. Swap iģleminin taraflarını söyle özetleyebiliriz. 24 a. ĠĢletmeler: ĠĢletmelerin swap iģlemine taraf olmalarında en temel gerekçe,faiz oranı ve döviz kuru riskini kontrol altına almaktır. Bir diğeri, kaynak maliyetini düģürmektir. b. Bankalar: Bankalar swap sözleģmesinde iģlemin diğer tarafı veya iģlemin aracısı olarak yer alırlar. Eğer iģlemin aracısı konumunda iseler, iki tarafı bir araya getirmeye ve iģlemin gerçekleģmesine çalıģırlar. Swap iģlemlerinde kendi adlarına ve hesaplarına iģlem 23 Savaş Başçı, Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap ın İşleyişi ve Finansal Piyasalardaki Kullanımları, 2003 Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi Y. 11, No. 12,S ,s Yalçıner,Tanrıöven,Bal,Aksoy ve Kurt, s

7 yapan taraf da olabilirler. Genellikle bilanço dengesizliklerini ortadan kaldırmak amacıyla, aktif pasif yönetimi kapsamında swap iģleminin tarafı olabilirler. c. Uluslar arası KuruluĢlar: Dünya Bankası swap iģlemi yapan uluslar arası kuruluģlar arasında özel bir yere sahiptir. d. Devletler: Yurtiçi piyasadan dövize gelen aģırı talebin uluslar arası rezervlerle karģılanamadığı, döviz kurunun sürekli artma eğiliminde olduğu durumlar devletler açısından swap iģlemine taraf olunmasını gerektirir. Örmeğin devletler değiģken faizli yükümlülüklerini sabit faizli yükümlülüklere dönüģtürerek swap yaparlar. e. Aracılar: Swap iģlemlerinin ilk uygulamalarının iki taraf arasında yapılan bir iģlem olduğunu görüyoruz. Swap iģleminin yaygınlık kazanması, çeģitli kredi değerliliği düzeyine sahip ekonomik birimlerin swap ihtiyaçlarının ortaya çıkması, kredi riskini önemli ölçüde artırmıģ ve swap iģlemlerinde aracı kullanılmasını zorunlu kılmıģtır. Swap iģlemlerinde aracılık fonksiyonunu üstlenen taraflar çoğu zaman bankalardır. Finansal aracılar veya swap bank gibi isimlerle anılan yatırım bankaları ve ticaret bankaları, dünya geneline yayılan müģteri portföyünün avantajını kullanarak, iģletmelerin ihtiyaçlarına özgü swap taleplerini kısa sürelerde eģleģtirerek olumlu cevap verebilmektedirler. Aracılar tarafından yapılan hizmetler çerçevesinde talep edilen komisyon ise, swap iģleminin yapısına, vadesine ve tutarına bağlı olarak anaparanın 1/16 sı ile 1/18 i arasında değiģiklik gösterebilmektedir. 25 Faiz Oranı Swapının Yatırımcıların Kullanımı Açısından Dağılımı Finansal Yatırımcılar Aracı Kurumlar Fin. Olmayan Yatırımcılar ġekilde görüldüğü üzere vadeli iģlem piyasalarında faiz oranı swapı kullananlarından Bankalar olarak ifade edilen Finansal Yatırımcılar % 42 orana sahipken aracı kurumların bu piyasadaki payı % 51 olmaktadır SWAP PĠYASALARININ ĠġLEYĠġĠ Mehmet Civan, Sermaye Piyasası Analizleri ve Portföy Yönetimi, Ankara: Gazi Kitapevi,2007, s Savaş Başçı, Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap ın İşleyişi ve Finansal Piyasalardaki Kullanımları, 2003 Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi Y. 11, No. 12,S ,s Chambers, s

8 7.1. FĠNANSAL ARACILARIN ROLÜ Finansal piyasalarda swapların vazgeçilmez bir araç haline gelmelerinin en önemli nedeni riski finansal aracıya transfer etmeleridir.örneğin bir Ģirket aldığı borcun faizinden doğabilecek risklere karģı korunabilmek amacıyla, finansal bir aracı ile swap iģlemi yapmak isteyebilir. Faiz riskini üstlenen finansal aracı daha sonra bu riski taģımak istemediğinde,riski bir baģka finansal aracıya devredebilir. Bu durum böyle zincirleme olarak devam edebilir SWAP DEPOLARI Uygulamada, swap yapmak isteyen her iki tarafın finansal aracıya aynı anda baģvurmaları pek sık rastlanan bir durum değildir. Böyle bir durumda, finansal aracı swap iģlemi yapmak isteyen bir müģteriye sahiptir, ancak aynı anda bu swap iģlemine taraf olabilecek bir müģteri bulamayabilir. Ancak gelen talebi geri çevirmemek esas olduğundan, finansal aracı karģı taraf olmadan swap iģlemini kabul eder. Böylece karģı tarafı buluna kadar swap iģlemini açıkta tutar, söz konusu tarafı bulduğunda da iģlem tamamlanır. Açık swap pozisyonlarını kapatmak için swap depoları arasında aktif bir ticaret söz konusudur FĠYATLARIN KOTE EDĠLMESĠ Uygulamada iģlemleri çabuklaģtırmak amacıyla, faiz swapları standart bir form içinde kote edilmektedir. Buna göre dalgalı faiz oranları 6 aylık LĠBOR a eģittir. Bir çok durumda Libor a bazı puanlar eklenerek de faiz oranı oluģmaktadır. Faiz swapları piyasasında faiz oranları, Libor un yanı sıra hazine bonosu ve finansman bonosu faiz oranlarına belirli bir marj eklenmek suretiyle de belirlenebilmektedir. Bu orana swap oranı denir ve genellikle yıllık baza dayanmaktadır. Yabancı para swapları da standart bir temele dayandırılmıģlardır. Bununla birlikte kredi riskinden doğabilecek maliyetler, pazarlık sonucunda fiyata eklenebilir. Swapların standart hale getirilmesiyle, ikincil piyasada iģlem görmelerine olanak sağlanmıģ olmaktadır. Taraflardan biri kendi pozisyonunu ikincil piyasada satarak bütün yükümlülüklerinden kurtulabilir PAZARI BELĠRLEYĠCĠLER VE BROKERLER Pazarı belirleyiciler ve brokerler swap piyasasında likidite artıģına katkıda bulunurlar. Swap anlaģması yapıldıktan sonra faiz oranlarında veya döviz kurlarında değiģme olduğunda, swap değeri de değiģmektedir. Swap piyasasına katılanların çoğu, futures piyasasında olduğu gibi pazarın her gün yeniden belirlenmesini istemektedirler. Eğer faiz oranları düģerse sabit faiz ödeyen taraf için swap sözleģmesinin değeri düģecek ve bir kayıpla karģı karģıya kalacaktır. Çünkü piyasada faiz oranları düģmesine rağmen, kendisi sözleģme gereğince sabit faiz ödemekle yükümlü olduğundan, piyasadakinden yüksek faiz ödemeye devam edecektir. Bu durumda swap iģleminin kendisi için değeri kalmayacak ve pozisyonunu devredebileceği bir taraf aramaya baģlayacaktır. Buna karģılık değiģken faiz ödemekle yükümlü olan taraf faiz oranlarının düģmesinden kazançlı çıkacak ve kendisi için swap iģlemini değeri artacaktır. 8

9 Çünkü piyasada faiz oranların düģmüģ ve kendisi değiģken faiz ödemekle yükümlü olduğundan, piyasadaki düģük faizden ödemelerini yapacak ve bu ödemelerin değeri kendisi açısından artmıģ olacaktır. Bu açıklamalardan anlaģılacağı üzere, swap piyasalarında pazarın belirlenmesine gerek duyulmaktadır. Çünkü yatırımcı artık kendisi için değerli olmayan swap sözleģmesini elinde tutmak istemeyecek ve bunu satabileceği fiyatı bilmek isteyecektir. Bu nedenle Pazar belirleyiciler, swap piyasalarında swap sözleģmelerinin alım ve satım fiyatlarını belirleyerek iģlem yaparlar ve bu fiyat aralığında kazanç sağlamaya çalıģırlar. Swaplar ayrıca brokerler aracılığıyla da düzenlenebilirler. Brokerler bu piyasada 1983 yılından beri iģlem yapmaktadırlar ve oldukça aktif bir role sahiptirler. Brokerler swap iģlemi yapacak tarafları birbiriyle karģılaģtırırlar ve her bir taraftan belirli bir ücret alırlar. Ücretler swap iģlemi baģladığında ödenir. 8. FAĠZ ORANLARI SWAPI Finansın temel ilkelerinden birisi riskten kaçınma ilkesidir. Bu ilkeye göre bütün koģullar aynı iken insanlar daha yüksek getiri ve daha düģük riski tercih etmektedirler. Riske göre seçim yapmak, getiriye göre seçim yapmaktan daha zordur. 28 Finans yöneticilerinin ilgilenmesi gereken risklerin baģında faiz riski geldiğinden, bu riski azaltıcı tedbirlerin baģında niteliği itibariyle borç yönetim aracı olan faiz swapı gelmektedir. Ġlk olarak 1980 yılında uygulanan faiz swap iģlemleri iģletmelere, kredi temin ettikten sonra, bu kredilerin faizlerini arzu ettikleri biçimde ödeme imkanı sağlamaktadır. Faiz swap iģlemlerinin hızlı geliģme nedeni, swap yapan her eki tarafın da bu iģlem sonucunda kredilerinin maliyetlerini ucuzlatabilmeleri veya kendi lehlerine sonuç yaratabilmeleridir. Faiz swap iģlemini para swapından ayıran en büyük farklılık, faiz swap iģleminde anaparanın ne baģlangıçta, ne de vade sonunda değiģtirilmemesidir. Sadece faizler karģılıklı olarak değiģtirilir. Bu nedenle risk yalnızca faiz ödemeleri içindir. 29 Faiz oranları swapı, iki taraf arasında faiz ödeme yükümlülüklerini değiģtirmek amacıyla yapılan sözleģmelerdir. Genellikle sabit oranlı yükümlüklerin değiģken oranlılarla değiģtirilmesi durumlarını içermektedir. Faiz oranları swapının yarıdan fazlası bankaların, kalan kısım da diğer kullanıcılarındır. Finansal kurumlar, ipotek portföylerini ve ellerindeki tahvilleri riskten korumak gibi amaçları olan en önemli son kullanıcılardır. 30 Belirli bir para birimi cinsinden, belirli büyüklükteki farazi bir borcun, farklı faiz oranlarının, karģılıklı olarak değiģtirilmesi iģlemi faiz oranı swapı (interest rate swap) olarak 28 Metin Kamil Ercan ve Ünsal Ban, Değere Dayalı İşletme Finansı, Finansal Yönetim,4. Baskı, Ankara: Gazi Kitapevi, 2008,s.9 29 Fatih Kemal Ebiçlioğlu ve Abdülkadir Kahraman, Swap İşlemleri İşleyişi ve Vergisel Boyutu, Ankara: Türmob Yayınları, Yayın No:82,1999,s Marc Levinson, Finansal Piyasalar Klavuzu,çev. Cengiz Yavilioğlu, İlhan Ege ve Gülizar Kurt, Ankara: Liberte Yayınları, Şubat 2007,s

10 tanımlanır. Faiz oranları swapları, iki tarafın birbirinden bağımsız olarak edindikleri, aynı büyüklükteki ve aynı para birimindeki borçlarının faiz ödemelerinin karģılıklı olarak değiģtirildiği sözleģmelerdir. Diğer bir tanımıyla faiz oranı swapı; sözleģme süresi boyunca, iki tarafın birbirlerine aynı para cinsinden, eģit miktarda farazi bir anaparaya, sabit ve/veya değiģken faiz oranının uygulanmasıyla hesaplanan dönemsel meblağların, karģılıklı olarak aynı para birimi ile ödenmesini taahhüt ettikleri anlaģmadır. 31 Geleneksel faiz swapında sadece faiz ödemeleri değiģtirilmekte anaparalar değiģtirilmemektedir. Bu özelliğinden dolayı faiz swapı iģletmelerin faiz oranları riskinden korunmasına ve daha ucuz maliyetli kaynak kullanmalarına imkan sağlamaktadır. Ülke riski swap iģlemlerinde önemli olmaktadır. Ülkenin kredi değerliliği düģükse sabit faizle borç bulunamaz ve değiģken faizle borçlanmak zorunda kalınır. DeğiĢken faizde her zaman fon kullananların faydasına değildir. Faiz oranlarının düģmesi bekleniyorsa fon kullanan iģletmelere değiģken faizli borçlanma üstünlük sağlar. 32 Faiz swapının temelini, kredi değerliliği farklı iki firmanın, aynı tutarda fakat faiz koģulları değiģik borçlarının gerektirdiği ödemeleri, belli bir süre için değiģtirmeleri oluģturmaktadır. Swap iģleminin gerçekleģebilmesi için; - Ġki firmanın kredi değerliliğinin farklı olması, - Bunların birbirinden bağımsız olarak aynı tutarda borçlanması, - Firmalardan birinin borcunun sabit faizli, diğerinin değiģken faizli olması, - Söz konusu firmaların bu borçların gerektirdiği ödemeleri değiģ-tokuģ, etmeleri gerekmektedir. Böylece sabit faizle borçlanan firma, bunu değiģken faize dönüģtürebilmekte veya bunun tam karģıtını sağlamaktadır. Swap iģleminde borçlar değil, borçların getirdiği ödemeler değiģtirilmektedir. Sabit faizle borçlanan, değiģken faizli olarak ödeme yapmakta; değiģken faizle borçlanan taraf da sabit faiz ödemektedir FAĠZ SWAPLARI NASIL YAPILIR? Swap iģleminin taraflara üstünlük sağlayabilmesi için taraflar arasında kredibilite farklılığının olması, kredibilitesi yüksek tarafın değiģken faizi düģük olan tarafın sabit faizi tercih etmesi ve tarafların beklentilerinin ters yönlü olması gerekmektedir. Faiz swapında bir taraf sabit faizli borçlanırken diğer taraf değiģken faizli borçlanarak karģılıklı olarak ödeme akımlarının değiģtirmekte vade dolunca iģlem tersi ile kapatılmaktadır. Faiz swapı iģlemi aģağıdaki Ģekilde olduğu gibi gösterilebilir Yalçıner,Tanrıöven,Bal,Aksoy ve Kurt,s Aksoy ve Tanrıöven, s Öztin Akgüç, Finansal Yönetim, 5. Baskı, İstanbul: Muhasebe Enstitüsü Yayınları, Haziran 1989, s Aksoy ve Tanrıöven, s

11 Sabit Faiz Sabit Faiz A İŞLETMESİ ARACI B İŞLETMESİ DeğiĢken Faiz DeğiĢken Faiz Ġstenen: Sabit Faiz Borçlanma : DeğiĢken Faiz Ġstenen: DeğiĢken Faiz Borçlanma: Sabit Faiz Yukarıdaki örneğimizde; A iģletmesi 5 yıl vadeli Libor+ %2 değiģken faizden $ değerinde borçlanmıģ ve bu borcunun faizini, aynı vadede % 10 sabit faizle $ borçlanan B iģletmesinin faizi ile aracı vasıtası ile değiģtirmek, swap yapmak, istemektedir. Görüleceği üzere faiz swapında anapara değiģimi değil, faiz değiģimi yapılmaktadır ki bu durum faiz swapını para swapından ayıran en önemli özellik olarak karģımıza çıkmaktadır. Swap iģlemlerinin yapıldığı ilk yıllarda sıkça uygulanan ve uygulamada çok sık rastlanmayan aracısız faiz swap iģleminin görünümü ise aģağıdaki gibi olacaktır. Sabit Faiz A İŞLETMESİ B İŞLETMESİ DeğiĢken Faiz Ġstenen: Sabit Faiz Borçlanma : DeğiĢken Faiz Ġstenen: DeğiĢken Faiz Borçlanma: Sabit Faiz 11

12 Faiz oranı swapları aynı zamanda her iki tarafın da değiģken faizli kaynak kullanması durumunda da yapılabilir. Örneğin taraflardan birisi Libor oranıyla, diğeri de prime rate oranıyla kullandıkları kredileri ait nakit akıģlarını değiģ tokuģ edebilirler. (baz swap) Daha önce ifade edildiği gibi, faiz oranı swap sözleģmesinde, dönemsel olarak yapılması gereken ödemelerin hesabında farazi anapara kullanılır. Farazi anapara, parasal bir büyüklüktür. Farazi anapara,swap sözleģmesinin her iki tarafı içinde, aynı para birimidir ve aynı büyüklüktedir. Taraflar arasında mübadeleye konu olmaz. Her dönem sabit ya da değiģken faiz oranları farazi anapara ile iliģkilendirilerek ödenmesi gereken faiz hesaplanır. Faiz oranı swapı piyasasının doğuģ ve geliģimine katkı yapan en önemli faktörün kredi piyasalarındaki fiyatlandırma dengesizliklikleri olduğunu söylemek mümkündür. Buradaki dengesizlikten kasıt; aynı Ģirkete sabit veya değiģken faizli borçlanmalarda farklı risk primleri uygulamasıdır. 35 Örneğimizdeki 36 A iģletmesi Libor + % 2 den borçlanmıģtır. Sabit faizle borçlanmak istese kendisine % 13 sabit faiz teklif edilmiģtir. B iģletmesi ise sabi % 10 faizle borçlanmıģtır. B iģletmesine değiģken faizle borçlanma için Libor + % 0,50 teklif edilmiģtir. Görüleceği üzere; Sabit Faiz Oranı DeğiĢken Faiz Oranı B ĠĢletmesi % 10 (borçlanılan) Libor + %0,50 (teklif edilen) A iģletmesi % 13 (teklif edilen) Libor + % 2 (borçlanılan) B iģletmesi hem sabit hem de değiģken faiz oranı ile borçlanmada A iģletmesinden daha fazla kredi değerliliğine sahiptir. Ancak iki iģletmenin sabit faiz oranı arasındaki fark % - %3 iken, değiģken faiz oranları arasındaki fark - % 1,50 dir. A iģletmesi B iģletmesine göre % 3 daha fazla sabit faiz ödemekte lakin değiģken faiz oranında % 1,5 daha fazla faiz ödemesi yapmaktadır. Bu durum A iģletmesinin değiģken faiz oranı ile borçlanmada B iģletmesine göre nispi üstünlüğü olduğunu gösterir. Yapılan swap anlaģması gereği A iģletmesi B iģletmesine ödemek üzere her yıl % 10,5 faiz ödeyecek ve bunun karģılığında B iģletmesinden Libor faizi alacaktır. B iģletmesi ayrıca aracıya A iģletmesine ödenmek üzere Libor ödeyip aracıdan % 10,25 sabit faiz alacaktır. Libor oranı % 8 kabul edilmiģtir. 35 Yalçıner,Tanrıöven,Bal,Aksoy ve Kurt, s Örnek çözümünde Aksoy ve Tanrıöven in belirtilen eserinden faydalanılmıştır. 12

13 Libor Libor A İŞLETMESİ ARACI B İŞLETMESİ % 10,5 % 10,25 Ġstenen: Sabit Faiz Ġstenen: DeğiĢken Faiz Borçlanma : Libor + % 2 Borçlanma: % 10 Bu durumda her iki iģletmenin ödeme akımları aģağıdaki gibi olacaktır. A ĠġLETMESĠ DEĞĠġKEN KISMI SABĠT KISMI B ĠġLETMESĠ DEĞĠġKEN KISMI Alınan Borç $ $ - Kullanılan Borcun Faizi Borçlanmak Ġstenilen Faizin Türünün Oranı Swap Nedeniyle KarĢı Tarafa Ödenecek Faiz Varsa Ödenecek Komisyon GerçekleĢen Libor Libor % 2 % % 13 Libor % 0,50 % 10,50 - Libor - - % 0,25 % 8 - % 8 SABĠT KISMI 13

14 Yukarıda belirtilen ödeme akımları sonucu her iki iģletmenin swap iģleminden doğan maliyet tasarruflarını Ģu Ģekilde hesaplamak mümkündür. A ĠġLETMESĠ (%) B ĠġLETMESĠ (%) Alınan Borç Ġçin Ödenen Faiz 10 (*) 10 (**) KarĢı Tarafa Ödenecek Faiz 10,50 8 Komisyon 0 0,25 TOPLAM FAĠZYÜKÜMLÜLÜĞÜ 20,50 18,25 KarĢı Taraftan Alınacak Faiz 8 10,50 NET FAĠZ YÜKÜMLÜLÜĞÜ 12,50 7,75 Swap Yapılmasaydı Ġstenilen Borç Türünden Katlanılacak Faiz Yükü 13 8,50 Net Faiz Yükümlülüğü 12,50 7,75 Maliyet Tasarrufu 0,50 0,75 (*) A iģletmesinin borçlandığı değiģken faiz Libor + %2 olup, Libor % 8 kabul edildiği için toplamda ödenecek faiz % 10 dur. (*) B iģletmesinin borçlandığı sabit faiz % 10 dur. Burada üzerinde durulması gereken nokta, finansal aracının A ve B Ģirketleriyle ayrı ayrı anlaģma yaptığıdır. Eğer taraflardan biri ödeme güçlüğü içine düģerse, anlaģma gereğince finansal aracı sorumluluğu yüklenecektir. Çoğu durumda A ve B Ģirketleri birbirlerini tanımazlar, finansal aracının kiminle swap iģlemi gerçekleģtirdiği konusu üzerinde durmazlar FAĠZ ORANLARI SWAPI YAPILMA NEDENLERĠ ĠĢletmeler ve bankalar çeģitli amaçlarla swap iģlemleri yaparlar. Bunları Ģu baģlıklar altında özetmek mümkünüdür FAĠZ ORANI RĠSKĠNDEN KORUNMAK AMACIYLA FAĠZ SWAPI YAPILMASI Faiz oranlarının yükseleceği beklentisi varsa; iģletme borcu sabit faizli ise risk yoktur ancak değiģken ise bu durumdan olumsuz etkilenecektir. Bu durumda swap ile değiģken faizli borcun ödemelerini sabit faizle değiģtirerek sabit faizle borçlanmıģ gibi faiz değiģikliklerinden etkilenmemektedir. Faiz oranlarında düģüģ beklentisi varsa; iģletmenin borcu değiģken faizli ise iģletme olumlu etkilenir ve maliyet düģer, sabit faizli ise olumsuz etkilenir. Bu durumda iģletme sabit faizli borcun faizini swap iģlemi ile değiģkene çevirir ve 37 Chambers, s

15 faiz düģüģlerinin olumlu etkisinden faydalanır. Ancak faiz oranı riskinden korunmak amacıyla swap yapılması durumunda iģletmenin beklentisinin doğru çıkması gereklidir. Aksi durumda swap iģleminin kendisinin ortaya çıkaracağı risk nedeniyle zarar ortaya çıkar KAYNAK MALĠYETĠNĠ DÜġÜRMEK AMACIYLA FAĠZ ORANI SWAPI YAPILMASI Genellikle sabit faizli kredi verenler veya sabit faizli menkul değerlere yatırım yapanlar, değiģken faizli borç verenlere göre, borçlunun kredi değerliliğine daha fazla önem vermektedirler. Bu nedenle sabit faizli kredi verenler kredi değerliliği düģük olanlardan, bu kredi riskini karģılamak için daha fazla prim istemektedirler. DeğiĢken faizli borç verenlerde ise, kredi değerliliğinin düģüklüğü nedeniyle istenen riski karģılayacak prim, daha düģük düzeyde olmaktadır. Bu nedenle swap iģlemine giriģecek taraflar, göreli veya karģılaģtırmalı olarak en fazla maliyet avantajına veya üstünlüğüne sahip oldukları pazardan borçlanmakta daha sonra faiz swapı yaparak sabit faizli bir borcu değiģken faizli hale veya tamamen karģıtı, değiģken faizli bir borcu; sabit faizli bir borç haline dönüģtürmektedirler. 39 Swap tekniğinin özelliği, fonun sağladığı esas kaynak değiģtirilmeden, maliyet düģürücü, faiz riskine karģı koruyucu bir teknik olarak kullanılabilmesidir. Sabit faizle borçlanmıģ olan bir firma, faizlerin düģeceğini öngörüyorsa, bunu değiģken faizli bir kaynakla swap yapar; faizlerin düģtüğü dönemde de yeni bir swap iģlemine giriģerek, değiģken faizli kaynağı, yeniden daha düģük maliyetli sabit faizli bir kaynak Ģekline dönüģtürür. Böylece, iki aģamada, iki swap iģlemi ile kaynağı değiģtirmeden kaynak maliyetini düģürür. 40 DüĢük maliyetli bir kaynak bulmak bütün iģletmelerin arzu ettiği bir durum olmakla beraber, kaynak maliyeti iģletmelerin kredibilitesi ile yakından ilgilidir. Bilinen bir gerçektir ki,para ve sermaye piyasalarından yalnızca kredibiltesi yüksek olan iģletmeler düģük maliyetle kaynak kullanabilir. Kredibilitesi düģük iģletmeler ise çoğunlukla değiģken faiz oranıyla ve yüksek maliyetle kaynak kullanmak durumundadır. Yüksek maliyetli kaynak kullanmak durumunda olan firmalar, swap iģlemini hedefledikleri düģük maliyetli kaynağa ulaģmak için bir araç olarak kullanırlar AKTĠF VE PASĠF MEVCUTLARINI YENĠDEN YAPILANDIRMA ĠSTEĞĠ VE AKTĠF VE PASĠF ESNEKLĠKLERĠN SWAP SAYESĠNDE EġĠTLENMESĠ 42 ĠĢletmeler ve bankalar swap iģlemini aktif ve pasif mevcutlarını faiz oranı riski ve döviz kuru riskine karģı koruyabilmek için bir araç olarak kullanırlar. ĠĢletmeler, faiz ödemeleriyle gelecek dönemlerdeki nakit giriģleri arasında bir uyum yaratmaya çalıģırlar. ĠĢletmelerin gelecek dönemlerdeki nakit giriģleri sabit niteliğe sahipse, sabit faiz oranı ile kaynak kullanmak faiz oranı riskini ortadan kaldırır. ĠĢletme aynı bakıģ 38 Aksoy vetanrıöven, s. 39 Akgüç, s Akgüç., s Yalçıner,Tanrıöven,Bal,Aksoy ve Kurt,s Bu bölüm Yalçıner,Tanrıöven,Bal,Aksoy ve Kurt,s den özetlenmiştir. 15

16 açısıyla gelecekte hangi para birimi cinsinden nakit giriģi sağlayacaksa, aynı para birimi cinsinden borçlanarak da döviz kuru riskinden korunur. Tüm bu uygulamalar iģletmelerin varlıkları ve yükümlülüklerini dengeleme arayıģının bir sonucudur. Mevcutlar ve yükümlülüklerin büyüklüklerinin farklılığı ve vadeler arasındaki uyumsuzluk nedeniyle, iģletmelerin aktif ve pasifleri arasında bire bir eģleģme yapılması mümkün değilse,swap iģlemi aktif ve pasif kalemleri yeniden yapılandırarak denge sağlayan bir iģlem olabilmektedir. Aynı Ģekilde, banka bilançolarının aktif ve pasifinin faiz oranlarına duyarlılığının eģit olmaması durumunda ortaya çıkabilecek faiz oranı riski de swap iģlemi ile giderilmektedir. Bankalar kısa vadede topladıkları fonları vade dönüģümlerine tabi tutarak uzun vadeli olarak verirler. Örneğin, aylık vadelerle toplanan mevduatlar vade dönüģümüne tabi tutularak yıllık kredi olarak kullandırılır. Bankanın karı, mevduat faiz oranları ile kredi faiz oranları arasındaki farktır. Mevduat faiz oranları, kredi faiz oranlarından küçük olduğu sürece bankalar vade dönüģüm primi elde ederler. Eğer sabit faiz oranıyla toplanan kısa vadeli fonlar, vade dönüģümüne tabi tutularak sabit faiz oranı üzerinden uzun vadeli olarak kullandırılmıģsa, piyasa faiz oranlarının yükselmesi bankanın aylık mevduatlara ödeyeceği faizi artırırken, kredilerden aldığı faizlerin dönem sonuna kadar değiģmemesine neden olmaktadır. Faiz oranlarının artması bankanın yükümlülüklerinde (mevduat-pasif) değiģiklik yaratırken, varlıklarında (krediler-aktif) bir değiģiklik meydana getirmemektedir. Ortaya çıkan faiz oranı değiģim riski, bankanın yükümlülüklerini artırmakta ve karını azaltmaktadır. Bankanın mevduat ve faiz oranları değiģken faizli ise, faiz oranlarındaki değiģim bankanın hem aktifini hem de pasifini etkileyecektir. Etkinin büyüklüğü, aktif ve pasifin faiz oranı esnekliğine bağlı olacaktır. Faiz oranı esnekliği, bilançonun aktif veya pasifindeki kalemlerde meydana gelen değiģime oranıdır ve aģağıdaki gibi ifade edilir. Aktif(pasif) Faiz Oranlarında Meydana Gelen DeğiĢim Faiz Oranı Esnekliği = Piyasa Faiz Oranlarındaki DeğiĢim Piyasa faiz oranlarının değiģmesine karģın, aktif veya pasifteki sabit faizli kalemlerin faiz oranlarının değiģmemesi,sabit faizli iģlemlerde faiz oranı esnekliğini sıfır yapmaktadır. DeğiĢken faizli iģlemlerde ise, faiz oranı esnekliği sıfırdan büyüktür. Piyasa faiz oranlarının artmasıyla birlikte,değiģken faizli aktif ve pasif kalemlerin faizi de değiģmektedir. Faiz oranı değiģim riski banka bilançosunda sabit ve değiģken faiz oranlı kalemler arasında fark bulunduğunda, yani pozisyon fazlası veya eksiği olduğu zaman doğmaktadır. 16

17 Bilançonun aktif ve pasifindeki değiģken faiz oranlı kalemlerin faiz esneklik oranları arasındaki fark riskin tutarının da belirleyicisidir. Aktif pozisyon fazlası varsa (sabit faizli iģlemlerde) ve bunları finanse eden pasifin faiz esnekliği, aktif faiz esnekliğinden yüksekse, faiz oranlarının yükselmesi durumunda banka zarara uğrar. Ancak zarar, aktif ve pasif esneklikleri arasındaki farkla ölçülebilir. Pasif pozisyon fazlası varsa (sabit faizli iģlemlerde) faiz oranının yükselmesi durumunda banka karlı çıkar. Kar, aktif ve pasif değiģken faizli pozisyonların faiz esneklikleriyle hesaplanabilir. Özetle riskin ölçüsü,açık pozisyon tutarı ile değiģken faizli iģlemlerin faiz esnekliklerine bağlıdır. Bilançonun aktif ve pasifinin faiz esneklikleri arasındaki fark bankayı sürekli faiz oranı riski altında tutmaktadır. Bu risk, aktif ve pasif faiz esnekliklerinin swap sayesinde eģitlenmesiyle giderilmeye çalıģılır. Faiz swapı yapıldığında, aktif ve pasif pozisyon fazlalıkları giderilmese dahi, banka faiz oranları değiģiminden zarar görmeyecektir. Bankanın aktif esnekliği ile pasif esnekliğini birbirine eģitleyecek swap iģlemi, bankanın değiģken faiz alıp, sabit faize vereceği swap olacaktır. 17

18 18