I. ARG T DÖNEM NDEK URARTU DEVLET N N DI POL T KASI

Transkript

1 .. I. ARG T DÖNEM NDEK URARTU DEVLET N N DI POL T KASI This article deals with some problems of foreign policy of Urartian State in the period of king Argisti I. On the base of historical sources an author tries to determine the main directions of Urartians conquests and the methods of its realization.. - Kral Menuan n o lu I. Argi tiye (M.Ö ) ait yaz tlar, onun devlet ekonomisine ve iç durumuna ne kadar önem verdi ini ortaya koymaktad r. Ondan önceki Urartu Devletinin krallar gibi, o da kale (Erebuni, Argi tihinili) [ ], saray, tap nak, kanal, gölet, bahçe, ba vs. kurmu tur [2.N ]. Bu i lere harcanacak paralar n ço u, hiç üphesiz, Argi tinin dönemindeki say s z sava lardan gelmi tir. Bu sava lar daha önce görülmedi i s kl kla ve bütün istikamette yer alm t r. Kral I. Argi tinin d politikas n yans tan en mühim belgesi, hiç ku kusuz, onun yazd rd Horhor Y ll d r. Söz konusu bu y ll k Van Kalesinin bat taraf na oyulmu tur. Maalesef, yaz t n büyük k sm çok zarar görmü tür. Fakat bir ans eseri Vandaki Surb- Sahak kilisesinde iki ta üzerinde bulunmu bir kitâbe sayesinde Horhor Y ll n n baz k s mlar tamamlanm t r [2.210]. Horhor Kitâbesi, kral I. Argi tinin saltanat y llar nda yap lm sava lardaki ba ar lar ndan bahsetmektedir. Askerî seferler ilk kez kronolojik s ras n takip ederek tasvir edilmi tir [3.17]. Bu sebepten dolay seferlerin hangi y lda düzenlendi ini tespit etmek mümkündür. Kald ki Asur eponim listeleri de bu hususta yard mc olmaktad r. Ama ne yaz k ki, Horhor Y ll n n esas metninin ba günümüze kadar ula mam t r. Fakat neredeyse herkes taraf ndan kabul edilen bir görü e göre, UKNdaki 128 A 3 nolu kitâbe bu annallerin ilk k sm olabilir [2.243,246]. Metnin ba n n olmamas kral Argi tinin tahta geçti i ilk senesinde hangi ülke veya kente sald rd n n tespit edilmesini zorla t rmaktad r. Arutyunyan, Horhor Y ll n n farkl k s mlar n k yaslayarak söz konusu kral n M.Ö. 876 y l nda Diauhe Ülkesine sefer düzenledi ini öne sürmü tür [4.184]. Bu sefere nas l ve nereden ba land belli de ildir. Metnin devam ise, Urartulular n önce Bia ve Hu a Ülkelerine vard ndan sonra da Didini bölgesine geçti inden bahsetmektedir. stilâc lar, Diauhenin kralî kenti olan Zuay yakt ktan sonra orada bir stel dikmi tir. Ondan sonra kitâbe Kada, A kala i, a ilu bölgelerinin Urartulular n eline geçti inden ve Diauhinin içine giren a ki, Ardarakihi, Baltulhi ile Kabiluhi kabileler idarecilerinin had m edilmesinden söz etmektedir [2.N.128 B1]. Metnin içeri inden anla ld kadar yla A kala i Ülkesinde 105 kale tahrip edilmi, 453 kent yak lm t r. A kala, Kada ve a ilu Ülkeleri Urartu Devletine dâhil edilmi tir. Bunun d nda kral I. Argi ti çok büyük bir ganimet alm t r: 15. (?) 181 erkek çocu u, asker (?), 10. (?) 604 kad n, at, 10. (?) 478 büyükba ve küçükba hayvan. Had ma u ram yerli idarecilerin yerine Argi tinin emri üzerine yeni vâliler atanm t r. Diauhi Ülkesinin hükümdar ise galiplere 41 mina saf (?) alt n, 4 (32)

2 37 mina gümü, mina bak r, at, 300 büyük ve küçükba hayvan vermek zorunda kalm t r. Bunun d nda Diauehi Ülkesi haraca ba lanm t r [2.N.128 B1]. Arutyunyana göre, UKNdaki 128 B 1 nolu kitâbenin yirmi yedinci sat r ndan itibaren kral Argi tinin saltanat n n ikinci senesinde (M.Ö. 785) yer alan olaylar anlat lmaktad rlar [4.188]. Yaz t n ba Etiuni kabile birli inin zaptedilmesinden, devam ise kral Argi tinin Diauheye yard m gönderen Lu a, Katarza, Eriahi, Gulutahe ve Uiteruhi bölgelerini ele geçirip Apuni Ülkesine kadar vard ndan bahsetmektedir. Büyük olas l kla bu sefer, Urartulular n tenkil, yani cezaland rma seferi idi. Çünkü bu seferin sonucunda zaptedilmi ülke ve kabilelerin aras nda ta Menua zaman nda, Urartu idaresine dâhil edilmi Lu a, Diauhe, Katarza ve Eriahi gibi ülke ve kabileler de vard [2.N.128 B1]. Büyük ihtimalle bu seferi takip eden di er bir seferden UKNdaki 127 I nolu kitâbe bahsetmektedir. Bu seferin hâdiseleri öyle betimlenmi tir: Ayn y l içinde yine sava ç lar toplad m ve Diauhe Ülkesine kar sefere ç kt m. Diauhe kral n mannudubi. eriaze Ülkesini ele geçirdim, ehirleri yakt m, kaleleri yerle bir ettim. Pute ehrinin güneyindeki (?), Biani Ülkesine ve Hu a Ülkesine kadar ilerledim (?). Tariu bölgesini (b rakt m). Zabahae Ülkesine kar sefere ç kt m ve Zabahae Ülkesini ele geçirdim Uzinabitarna ehrine ve Büyük Sirimu Da na kadar ilerledim. ga(ne) Ülkesinin Maqaltu ehrinin bölgesini b rakt m. Eriahe Ülkesine vard m. Apuni Ülkesine kar sefere ç kt m. Ureiu ehrini ve kralî Witeru(he) ehrini ele geçirdim delikanl, canl sava ç, kad n olmak üzere toplam ki i, (o) y l( n esir say s d r). Kimilerini öldürdüm, kimilerini de canl götürdüm at, büyükba hayvan ve küçükba hayvan götürdüm. Argi ti der ki: Tanr Haldi u runa bu kahramanl klar bir y l içinde yapt m [2.N. 127 I]. Bu yaz ttan anla ld gibi, kral Argi tinin saltanat n n ikinci y l nda düzenlemi oldu u ikinci sefer de kuzeye kar yap lm t r. Bu senede gerçekle mi olaylar hakk nda söz konusu hükümdara ait Leninakan ehrinin yak nlar ndaki Gulidjan köyünde ele geçmi bir kitâbe de bulunmaktad r. Bu yaz t, Urartulular n Kulia kabilesinin ülkesi ile onun kralî kenti Durubaniyi ele geçirdiklerinden söz etmektedir [2.N.132]. Kral Argi tinin seferleri sadece kuzey istikametine yap lmam t r. Nitekim Asur eponim listeleri, Asur kral olan Adad-nirârinin M. Ö. 785 y l nda Hubu kia bölgesinde askerî harekât n içinde bulundu unu zikretmektedir [5.430]. Ad geçen ülke o zamanlarda Urartu Devletinin bir parças oldu u için kral Argi ti, mutlaka bu bölgeyi Asur istilâs ndan korumak maksad yla bu istikamete bir sefer düzenlemi olmal yd. Kral Argi ti saltanat n n üçüncü y l nda (M.Ö. 784) biri kuzey ve kuzeydo uya, di eri ise güneydo uya olmak üzere iki askerî sefer yapm t r. Onun y ll n n bu senedeki ilk seferi anlatan k s m, Etiuni Ülkesinin zaptedilmesinden ve söz konusu kral n ad bilinmeyen bir ülke ile Uduri-Etiuhini Ülkesine kadar vard ndan söz etmektedir [2.N.127 I, 17-II, 4]. Arutyunyann n tahminine göre [4.197], ayn olaylar Sar kam ta bulunan ve günümüzde Gürcistan Devlet Müzesinde muhafaza edilen [6.42] UKNdaki 130 nolu kitâbede anlatmaktad r:... Ahuriani ehrini, A tuhini ehrinin ülkesini... A tuhini ehrinin bütün (?) tah l ambarlar n (?) ele geçirdim. Etiuni Ülkesini tamamen zaptettim. Güçlü ordular geldiler... Argi ti der ki: Tanr Haldi, tanr Tei eba, tanr ivini (ve bütün) tanr lara yalvard m. Tanr lar bana kulak verdiler... püskürttüm... Qa... ehrine kadar kovalad m... Orada... yüz, yüz... yakt m... yüz bin... kad n... [2.N.130]. Üçüncü senenin ikinci seferi, daha önce de indi imiz gibi, güneydo uya, yani Urmiye Gölü m nt kas na düzenlenmi tir. Bu seferdeki olaylar n birinci seferdekine nazaran daha ayr nt l bir ekilde tasvir edilmesine ra men, metinde geçen yer adlar n n ço u zedelenmi tir. Okunmu adlar unlard r: Umelu (?), Uriani, Teirtubi, Tarra..., rkiuni, Artarmu... Ülkeleri, Muruzu... kabilesi, bilinmeyen bir ülkenin kralî kenti Ubarugildu(ni) vs. [2.N.127 I, 17- II, 4]. Bunlar n lokalizasyonu kesin tespit edilemedi i halde genel olarak Urartu Devletinin güneydo usunda, yani Urmiye Gölünün civar nda [7.12,32,58,87,92,95,118] yer ald klar n söylemek mümkündür. Kral Argi ti, saltanat n n üçüncü y l nda yapm oldu u iki sefer sonucunda Urartu Devletine hem yeni topraklar eklemi, hem de çok büyük bir ganimet elde etmi tir: ki i, den fazla küçükba hayvan, 1.280den fazla at vs. [2.N.127 I, 17- II, 4]. Horhor Y ll na göre, kral Argi tinin hükümdarl n n dördüncü senesinde (M. Ö. 783) Urartu Devletinin bat ve güneybat s ndaki kom ulara kar y l n tek seferi düzenlenmi tir. Bu seferde gerçekle mi olaylar öyle tasvir edilmektedir: Hati Ülkesine kar (sefere) ç kt m, Niriba Ülkesinin vadisini (?) ele geçirdim,... Ülkesini... müstahkem... urmani kentini sava ta zaptettim. Kralî kenti olan... adaniyi ele geçirdim. 4 (32)

3 Tanr Haldi yüceli iyle Hati Ülkesine kar (sefere) ç kt m; Tuatehi (kabilesi) ülkesinin bölgesini (?) ba lad m. Melitea kentini Piteira ehrine geldim (?)... siri alt nda kâse (?) meliani nehir. Marmuani Ülkesi, Ka... ani Ülkesi[2.N.127 II]. Metnin muhtevas ndan anla ld gibi, Urartulular n istilâs na u rat lm ilk ülke Hati olmu tur. Muhtemelen kral Argi ti oraya giderken Ka yar Da lar nda bulunan Niribay ele geçirmi tir. Ondan sonra ordusuyla F rat Nehrinin bat k y s n takip ederek Hilaruada ismindeki iktidar n Melitea kenti ve Tiatehi kabilesinin bölgesine sald rm t r. Onlara hâkim olduktan sonra Argi ti, Pitei... ehrine vararak Marmuani ile Kamanani (?) Ülkelerini zaptetmi tir [ ]. Bu askerî seferin neticesinde galip Urartu kral çocuk, adam, kad n olmak üzere toplam ki iyi esir alm t r. Urartu krallar n n geleneklerini takip ederek I. Argi ti esirlerin bir k sm n katlettirmi, di er k sm n ise kendi memleketine götürmü tür. Bir sene sonra onlardan ki i, Argi tinin emri üzerine yeni kurulmu Erebuni kentine götürülüp orada yerle tirilmi tir [8.36]. Argi tinin saltanat n n be inci y l nda (M. Ö. 782) gerçekle tirilen toplam iki sefer, yine kuzeye yönlendirilmi tir. Horhor Y ll na göre, senenin ilk seferinde Urartulular, Qehuni ( imdiki Lea en civar ) [7.66]. Ülkesini ele geçirip Ali tu ( imdiki Akstafa) [7.6] ehrine ula m lard r. Bundan sonra istilâc lar Erebuni Kalesini kurmu ve oraya bat dan getirilmi ki iyi yerle tirmi lerdir. Erebuni, ilk kez kral I. Argi ti taraf ndan zaptedilmi olan Aza Ülkesinin topraklar nda in a edilmi tir [ ]. Bu seferin olaylar ve Erebuni kentinin kurulu uyla ilgili Garni Kalesinde yap lan arkeolojik kaz lar s ras nda kral Argi tinin bir yaz t bulunmu tur. Bu yaz t Giarniani ad ndaki bir ülkenin ele geçirilmesinden bahsetmektedir [ ]. Maalesef, bu kalenin fethedildi i tarih belli de ildir. Çünkü Horhor Y ll nda onun ismine rastlanmamaktad r. Fakat Arutyunyan n dü üncesine göre, Giarniani ilk seferin bitmesi ve Erebuninin yap l ndan hemen sonra in a edilmi tir. Çünkü Urartulular, sadece Erebuni ve onun garnizonu sayesinde ula lmas güç Geham Da lar nda yer alan Giarniani Ülkesini yenebilirdi [4.211]. Büyük olas l kla be inci senenin ikinci seferi, birinci sefer gibi kuzey istikametine düzenlenmi tir. Horhor Y ll onun olaylar n öyle zikretmektedir: Ayn y lda Uburda Ülkesine kar (bir sefere) ç kt m. Uburdalhi Ülkesinin kral s... luburaniden onun ülkesini sava la ald m. Kral kenti olan rduay zaptettim. Ui u ini Ülkesini, erkek ile kad nlar oradan götürdüm. Hahi Ülkesine kar (sefere) ç kt m, kaleleri yerle bir ettim, kentleri ate e verdim, Bi... hau... zuni ehrinin insanlar n da yakt m [2.N.127 II; N.128 A 2]. Ne yaz k ki, metinde geçen yer adlar n n kesin nerede olduklar n tespit etmek güçtür. Metinden elde edilen bilgilere göre, sald r ya u rat lm bölgeler Urartu ordusuna çok mukavemet etmi tir. Bu dayanma yüzünden öfkelenen I. Argi ti ele geçirilen bütün Bi... hau... zunilileri yakmay emretmi tir. I. Argi tinin hükümdarl n n be inci senesinde yap lm askerî iki seferin sonucunda Urartulular, esir ( delikanl, erkek, kad n), küçükba hayvan vs. elde etmi tir [4.213]. Kral I. Argi tinin saltanat n n alt nc y l n n (M. Ö. 781) ana hedefi Asur mparatorlu u idi. ki devlet aras nda ç kan çat man n nedeni Urartunun güney ve güneydo usunda yer alan bölgeler idi. Horhor Y ll n n bu sene ile ilgili k sm nda kral Argi tinin, Asur ordusunu ve Arsitani Ülkesini yendi i yaz lmaktad r: Tanr Haldi kendi silâh yla (?) (sefere) ç kt, Asur ordusunu yendi, Arsitani Ülkesini yendi, onlar Argi tinin önüne y kt [2.N.127 II]. Asur eponim listeleri de M. Ö. 781 y l nda Asur ile Urartu aras nda meydana gelen sava tan bahsetmektedir [5.430]. Maalesef, bu iki ülkeden hangisinin çat malar n as l sorumlusu oldu u ve sava kazand belli de ildir. Fakat unu kesin olarak biliyoruz ki, Asur kral IV. Salmanassar M. Ö. 781 y l ndan ba layarak 774e kadar, neredeyse her sene kuzey kom usuna kar askerî sefer düzenlemi tir [10.III:29]. I. Argi tinin alt nc senesinin olaylar n anlatan k sm n n devam, kral n; Kula ini, Bu tu, Baruata, Bar ua Ülkelerini ve onlar n kentleri olan Menab uni, Dukama, arara ile Babiluyu ele geçirdi inden söz etmektedir. I. Argi ti onlar harap ettikten sonra çok say da insan, at ve hayvan ganimet olarak alm ve ülkesine dönmü tür [2.N.127 II,III]. Argi ti saltanat n n yedinci senesi de (M. Ö. 780), Urmiye Gölünün civar nda yer alan bölgeler için Asura kar verdi i mücadelelere adanm t r. Horhor Y ll yine Urartu askerlerinin, Asur ordusu, Bu tu ile Urmiye Gölünün güneyindeki ülkelerle sava t n belirtmektedir [2.N.127 III]. Bu bilgileri Asur kaynaklar da do rulamaktad r. Eponim listelerine göre, M. Ö. 780 y l nda Asur kral, Urartu Devletine kar yine bir askerî sefer yapm t r [5.430]. Bu y l n ilk büyük çat mas uri ilini bölgesinin s n r nda yer alm olmal d r. Asur kuvvetleri Urartu ordusunun sald r s na dayanamay p güneydo uya çekilmi tir. Muhtemelen daha 4 (32)

4 sonraki sava lar n sahnesi Urmiye Gölünün do usu ve güneyindeki bölgeler idi. Orada meydana gelen muharebelere kendi askerî birli iyle beraber Hubu kian n vâlisi olan Dada da çok aktif bir ekilde kat lm t r [4.219]. M. Ö. 780 y l na ait Asur ile Urartu aras ndaki çat maya k tutan bir kitâbe Asur kral IV. Salmanassar n am i-ilu ad ndaki ordu komutan na aittir. Söz konusu yaz t Til-Barsibte ( imdiki Tell- Ahmar) gün na ç kar lm t r. Bu yaz t n verdi i bilgilere göre, I. Argi tinin ordusu çok büyük ve güçlü idi: Ad iddetli bir f rt na gibi korkunç, ordusu geni, daha önceki krallara hiç elini uzatmayan Urartulu Argi ti öfkelenerek Guti Ülkesinin insanlar n (?) bir araya getirerek sava a haz rlanmaya ba lad. Onun bütün ordusu da lar n aras ndan geçerek yakla yordu... Bu metnin devam, Argi tinin kendi ordusunu terk etti inden ve onun askerlerinin sava tan korkarak sava alan ndan kaçt ndan söz etmektedir [ ]. Asur ordu komutan n n sözlerine daha dikkatli bak l rsa onun verdi i bilgilerin çeli ki oldu unu aç kça görebiliriz. Çünkü am i-ilu; hem Argi ti ile ordusunun çok büyük ve korkunç oldu unu söylüyor, hem de, söz konusu kral n ve ordusunun kaçt n belirtiyor. Bu çeli ki Asur ile Urartu kaynaklar n k yaslarken daha da belirgin bir hale gelir. Çünkü Horhor Y ll M. Ö. 780 y l ndaki sava ta Asurun de il, tam tersine Urartu ordusunun galip ç kt n belirtmektedir. Fakat böyle bir tezat, Asur ile Urartu aras ndaki sava sonuçlar n n de i ken olmas na da i aret edebilir. Sonraki y lda, yani M Ö. 779da Asur-Urartu çat malar bu tahmini desteklemektedir Argi tinin hükümdarl n n sekizinci senesinde (M.Ö. 779) Urartu ordular kuzey ve güneydo u istikametine gönderilmi tir. Kuzey seferinin harekât Ç ld r Gölünün güney kenar nda bulunan ani Ülkesinin [7.43] topraklar nda yer alm t r: Tanr Haldinin yüceli iyle ani Ülkesine kar (sefere) ç kt m; ülkeyi zaptettim. Kaleleri tahrip ettim, kentleri ate e verdim. Eratele kenti (ile) di er Eratele kentini ele geçirdim; erkek (ve) kad nlar oradan götürdüm... [2.N.127 III]. Büyük olas l kla ani Ülkesinin halk Urartu askerlerine büyük mukavemet göstermi tir. Bunu kral Argi tinin çok ac mas z bir ekilde ahaliyi cezaland rmas ndan anl yoruz. Kral Argi tinin güneydo uya yapm oldu u askerî seferin harekât, yenilgiye u rat lm Mana ile Bu tu Ülkelerinin bölgelerinde gerçekle mi tir. Ba ar l seferin neticesinde Urartulular çok say da esir, at, deve, büyük ve küçükba hayvan ganimet olarak alm t r [2.N.127 III]. Fakat elde ettikleri zaferin verdi i sevinç fazla uzun sürmemi tir. Çünkü Urartu kral seneye de ayn yöne askerlerini göndermek zorunda kalm t r. Horhor Y ll n n içerdi i bilgilere göre, M.Ö. 778 senesinde (dokuzuncu y l) Urmiye Gölünün bölgelerine düzenlenmi bu askerî sefer Argi tinin bu sene organize etti i tek seferdi. Bir önceki y l n seferinde oldu u gibi, bu defa da Mana ve onun kom usu rkiuni, Urartulular n istilâs na u ram t r. Bu ülkeleri ele geçiren Urartu sava ç lar, Asur s n r na kadar ula m t r [2.N.127 IV;N.128 B 2]. Bu senenin olaylar n anlatan Asur eponim listeleri de Asurlular n Urartuya kar yapt seferden bahsetmektedir [5.430]. Bu kaynaklar n içerdikleri verileri k yaslayarak öyle bir sonuca varabiliriz. I. Argi tinin saltanat nda düzenlenmi seferin amac Urmiye Gölünün bölgelerinde, Urartu Devletinin konumunu kuvvetlendirmekti. Fakat Urartulular bu istikamete M. Ö. 777 y l nda askerleri tekrar gönderdi ine göre M. Ö. 778 y l nda bu maksada ula lamam t r. Horhor Y ll n n onuncu senenin (M. Ö. 777) olaylar n anlatan k sm nda yaz ld na göre, Urartulular önce Mana ile Bu tu, sonra A kaia Ülkesinin vadisi ile atiraragani, Ugi tini Ülkelerini zaptetmi, sonra da Alateie ad ndaki da l k bir ülkeye ula m ve oradaki bütün kentleri y k p yakm t r. Bu seferin sonucunda esir, büyükba hayvan, küçükba hayvan, 101 deve vs. Urartu Devletine götürülmü tür [2.N.127 IV, 128 B 2]. Urartu istilâs ndan çok zarar görmü olan Mana, kendine gelmeden yine ayn devletin sald r s na u ram t r. Horhor Y ll, kral Argi tinin saltanat n n on birinci y l n n (M. Ö. 776) olaylar n ayd nlatan k sm nda Mana Ülkesinin ve onun topraklar nda yer alan bütün kale ile kentlerin tahrip edilmesinden bahsetmektedir. Bu defa galiplerin ganimeti pekiyi say lmazd. Çünkü onlar n ele geçirdi i ganimet sadece esir, 170 at, 62 deve, büyükba hayvan vs.den olu uyordu [2.N.127 IV; N.128 B 2]. Kral I. Argi ti, güneydo uda sava t s rada Urartu Devletinin kuzeydo usunda yeni ele geçirilmi Aza Ülkesinin topraklar nda kendisinin ad n ta yan yeni bir kale kurmu tur [2.N.127 IV, 128 B 2]. Bu kalenin in a edilmesi ile ilgili baz bilgiler, Horhor Y ll d nda Armavirin yak nlar nda bulunmu bir kitâbede verilmektedir: 4 (32)

5 Azametli (?) kaleyi in a ettim, (ona) Argi tihinili ad n verdim. Arazi ss zd (?). Orada hiç bir ey yap lmam t r; nehirden (?) dört kanal açt m, ba (ile) meyve bahçesini kurdum, orada kahramanl klar yapt m [2.N.137]. Böylece kral I. Argi ti M. Ö. 776 y l nda güneydo uda Mana Ülkesinin itaat alt na al nmas, kuzeydo uda ise Argi t hinilinin in a edilmesi ile me gul idi. Ertesi y l (M. Ö. 775, kral n on ikinci senesi) da hemen hemen ayn ekilde geçmi tir. I. Argi ti her sene yapt gibi Mana ile Bu tuya kar askerleri göndermi tir. Urartu askerleri, Manan n kentlerini ate e verip bütün ülkeyi tahrip etmi lerdir. Ondan sonra da Bu tunun topraklar n istilâ etmi ve onun ehri olan Uihikaya kadar gitmi lerdir. Bu ülkeler d nda askerî seferin neticesinde Tuarasini Ülkesinin vadisi Gurku Ülkesine kadar olan yerler zaptedilmi tir. Bu ülkenin topraklar nda Urartu kral n n emri üzerine Dainalatini Nehrinden bir kanal yap lm t r [2.N.127 V]. Horhor Y ll na göre, I. Argi ti neredeyse her sene güneydo uya askerî seferler düzenlemek zorunda kalm t r. Bu da o bölgede bulunan ve her sene Urartulular yüzünden ac çeken devletlerin Urartu ile tek ba na sava mad na i aret etmektedir. Büyük olas l kla onlar n müttefiki Asur mparatorlu u idi. Çünkü I. Argi ti saltanat n n on üçüncü senesinde (M. Ö. 774) gene Manaya kar sefere ç km t r. Asur eponim listelerine göre, ayn zamanda Asur kral da askerî bir sefer yapm t r [5.430]. Seferin amac da Urartu ordusunu Urmiye Gölünün bölgelerinden püskürtmekti. Arutyunyann n fikrince, Asur - Urartu sava n n alan Mana Ülkesinin topraklar idi [4.230]. Ne yaz k ki Asur kaynaklar bu sava n nas l sonuçland n belirtmemektedir. Bu sebepten dolay Asur Devletinin bu sava kaybetti i dü ünülebilir. Horhor Y ll ise Urartulular n Mana ile onun kralî kenti olan imerihadiriyi tahrip etti inden ve bu ülkenin bir sürü yerle me yerlerini ate e verdi inden bahsetmektedir [2.127 V]. Büyük ihtimalle bu senenin Asur ile Urartu aras ndaki çat malar ndan galip ç kan taraf Urartu idi. Çünkü bu olaylardan sonra Asur kaynaklar, ta M. Ö. 743 y l na kadar [5.430] Asurun, ne Urmiye Gölünün bölgelerine, ne de Urartuya kar askerler gönderdi ini belirtmektedir. Ayn durum Urartu kaynaklar için de geçerlidir. Bu da, söz konusu bölgelerin Urartu Devletinin hakimiyeti alt na girdi i anlam na gelmektedir. Güneydo u problemini yeni çözen kral I. Argi ti saltanat n n on üçüncü senede kuzey sorununu da hal etmek zorunda kalm t r. Urartu Devletinin güney ve güneydo u s n rlar nda çok uzun zamand r verdi i sava, söz konusu ülkenin kuzey ve kuzeydo udaki pozisyonlar n azaltm t r. Bu da istilâcilardan nefret eden yerli halklar n ba kald rmas na neden olmu tur. Muhtemelen kral I. Argi tinin kuzey bölgelerine kar düzenledi i sefer, Mana olay ndan hemen sonra gerçekle tirilmi tir. Horhor Annalleri bu seferde yer alan olaylar öyle anlatmaktad r: Etiuni Ülkesine kar (sefere) ç kt m, riahi ile Katarza Ülkelerini (ele) geçirdim, kigulu Ülkesine vard m (?); erkek ve kad nlar oradan Biainili Ülkesine götürdüm. Argi ti der ki: Tanr Haldi yüceli iyle Uiteruhi Ülkesine kar (sefere) ç kt m, Uiteruhi Ülkesini zaptettim: ülkeyi tahrip ettim, kentleri ate e verdim... Amegu... ehri (?)... Uiteruhi Ülkesi... yaz t diktim... kralî (?)... döndü ümde (?)... alt nda (?)... kimilerini öldürdüm, kimilerini canl olarak götürdüm...[2.127 V]. Metinden anla ld gibi, Urartu idarecisinin intikam çok korkunçtu. Urartulular n tenkil seferine u rat lm kuzey ta ralar yak l p ya ma edilmi, yerliler, mal ve hayvanlar ise ganimet olarak Urartunun merkezine götürülmü tür. M.Ö. 773 y l n n ilk seferi daha önce de Urartulular n sald r s n ya ayan Yukar Aras Nehrinin da l k bölgesinde bulunan Tariuni Ülkesine kar yap lm t r. Askerî harekât s ras nda ad geçen ülkenin müstahkem on bir sitadeli ele geçirilmi, kale ile binalar n ço u ate e verilip harap edilmi tir. Kral Argi ti hükümdarl n n on dördüncü senesinin di er seferinin istikameti, Van Gölünün bat s nda yer alan Urme Ülkesi idi. Horhor Y ll n n verdi i bilgilere göre, Urartu idarecisi bu ülkeyi ya ma edip ismi bilinmeyen bir ülkeye varm ve oradaki kentler yakm t r. I. Argi ti bu iki seferin neticesinde 24. (?) 813 esir (onlar n bir k sm, her zamanki gibi, katledildi), 25 at, büyükba ve küçükba hayvan götürmü tür [2.127 V,VI; N.128 A 4]. Bu olaylardan sonra Horhor Y ll, kral Argi tinin Bihurani ad ndaki bir ehre sald r p onu zaptetti inden ve Bamni Da n y kt ndan bahsetmektedir. Fakat kral n bu i leri ne zaman yapt ve onlar n nerede yer ald klar n aç klamakta aç kças zorluk çekmekteyiz. Maalesef, kral I. Argi ti saltanat n n son on y l na k tutan belgelerin eksikli inden dolay söz konusu hükümdar n son senelerindeki d ve iç politikas yla ilgili kesin bir ey söylemek mümkün de ildir. Fakat Meliki vili, onun M. Ö. 768de, yani saltanat n n on dokuzuncu y l nda Diauheye kar sefere ç kt n öne sürmü tür [2.N.128 A 1]. Durum böyle olduysa bile bu seferin nas l sonuçland bilinmemektedir. Arutyunyan, kral Argi ti devrinin son k sm ile ilgili çok ilginç bir görü te bulunmu tur. Onun fikrince, bu idareci son y llar nda, daha do rusu M. Ö. 772den ba layarak saltanat n n sonuna kadar (M. Ö. 765 / 4) iç 4 (32)

6 i leriyle me guldü. Çünkü onun oldukça ba ar l d politikas sayesinde Urartu Devletinin uluslararas sahnesindeki statüsü inan lmaz bir ekilde yükselmi, s n rlar ise çok geni lemi tir. Ondan sonra ülkenin taht na oturan o lu II. Sardurinin kendisini Dünya kral olarak adland rmas n n sebebi de buydu. Kaynakça: , ( ). -, I.. -, ( ). -, Elbeling E., Meissner B. RLA II: Reallexikon der Assyriologie, II, Berlin Leipzig, Ceylan A. Sar kam. Tarihi ve Arkeolojik Ara t rmalar. - Erzurum, Diakonov I., Ka kay S. RGTC: Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes, IX, - Wiesbaden, Çilingiro lu A. Urartu Krall Tarihi ve Sanat. - zmir, , The Cambridge Ancient History, Ed. Bury J., M.F.B.A.S.A.Cook. Litt. D.F.E. ADCOCK, M.A.V.III. The Assyrien Empire, - Cambridge, Thureau-Dangin F. Une Rélation de la Huiti me Campagne de Sargon ( 714 av. J.-C.), - Paris, (32)