Balıkçılık Temel Bilimleri Anabilim Dalı Bornova- ZM R Akliman - Sinop

Transkript

1 ORTA KARADEN Z DE DA ILIM GÖSTEREN KARAGÖZ STAVR T N, Trachurus trachurus L., 1758 (P SCES: CARANG DAE), MEVS MSEL BESLENME REJ M ÜZER NE LK GÖZLEMLER BAHAR BAYHAN 1 FERHAT KALAYCI 2 TUNCAY MURAT SEVER 1 NECAT SAMSUN 2 1 E.Ü. Su Ürünleri Fakültesi Temel Bilimler Bölümü, Balıkçılık Temel Bilimleri Anabilim Dalı 351 Bornova- ZM R 2 Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sinop Su Ürünleri Fakültesi 57 Akliman - Sinop bsahin@sufak.ege.edu.tr ÖZET Bu çalı mada, Orta Karadeniz de da ılım gösteren Carangidae familyasına ait Karagöz istavrit balı ı (Trachurus trachurus) nın mevsimsel beslenme rejimi incelenmi tir. Materyal; ubat 23 Aralık 23 tarihleri arasında Sinop ve Samsun çevresinde avlanan balıkçılardan temin edilmi tir. Elde edilen toplam 157 adet balık örne inin mide içeri i de erlendirilmi tir. Mide içeriklerini olu turan besin grupları mümkün oldu unca familya yada ordo düzeyinde verilmi tir. De erlendirmelerde, mevsimlere göre tespit edilen besin gruplarının sayısal varlık, bulunu frekansı ve nispi önemlilik indeksleri hesaplanmı tır. Sonuçta, ara tırma bölgesindeki Karagöz istavrit bireylerinin ba ta Copepoda olmak üzere on be farklı besin grubuyla beslendi i tespit edilmi tir. Anahtar Sözcükler: Trachurus trachurus, Karagöz istavrit, Beslenme rejimi, Orta Karadeniz. G R lk ça lardan itibaren balıklarla ilgilenen ve balıkçılık faaliyetlerinde bulunan insano lu, bu faaliyetini günümüzde de sürdürmektedir. Balıkların ticari yönü dı ında dünya okyanus ve denizlerinde gözardı edilen en büyük i levi ise besin zincirindeki önemleridir. Besin ve beslenme ekosistem içindeki enerji akı ının temelini olu turmaktadır. Di er canlılar gibi balıklarında, ya amak, büyümek ve ço almak için elveri li bir biçimde beslenmeye ihtiyaç duyarlar. Denizel ekosistemde de di er ekosistemlerde oldu u gibi primer, sekonder ve tersiyer prodüktiviteden sorumlu canlı grupları mevcuttur. Balıklar bu ortamda tersiyer prodüktiviteyi olu turan önemli bir gruptur. Birçok balık türü insan gıdası oldu u kadar, di er balıkların ve daha üst düzeydeki canlıların da besini konumundadır. Dünya denizlerinde da ılım gösteren balıklar arasında pelajik türler, miktar ve ticari açıdan di er balıklara göre oldukça önemlidirler. Özellikle Hamsi, Sardalya, Kolyoz, Palamut ve stavrit gibi pelajikte büyük sürüler olu turan balıklar, yakalanma miktarları açısından ve parasal getirileri yönünden dünya balıkçılı ında çok önemli bir yere sahiptirler. Türkiye deniz balıkları içerisinde de pelajik balıkların büyük bir önemi mevcuttur. Her ne kadar ülkemizi çevreleyen denizler ekolojik, oseanografik ve topo rafik açıdan farklı olsalar da içerdikleri pelajik türler açısından daima ön plana çıkmı lardır. Özellikle Karadeniz; Hamsi, stavrit, Palamut, Çinekop ve Çaça gibi balık türleriyle di er denizlerimiz arasında ilk sırada yer almaktadır. Ara tıma konumuzu olu turan stavrit balı ı da Türkiye denizlerinin önemli pelajik balıklarındandır. Özellikle Karadeniz, Marmara ve Ege sahillerimizde ticari açıdan yüksek miktarlarda gırgır, ortasu trolü ve sade a larla avlanmaktadır. Aynı zamanda stavrit halkımız tarafından oldukça iyi bilinen ve ço unlukla taze olarak tüketilen bir balıktır. Ülkemizde stavrit balıkları ile ilgili olarak daha çok sistematik ve biyolojik çalı malar yapılmakla birlikte türün beslenme ekolojisi üzerine yapılmı sınırlı sayıda çalı ma bulunmaktadır. Bunlara örnek olarak; Slastanenko ( ), Geldiay (1969), Ak iray (1987), Düzgüne ve Karaçam (1991), Seyhan ve ark. (1997), Bayhan ve Mater (2), Ünlüo lu ve Benli (24) isimli ara tırıcılar verilebilir. Ülkemiz dı ında türün beslenme rejimi üzerine yapılan çalı malardan ise ba lıcaları; Ben Salem ve Ktari (198), Dahl ve Kirkegaard (1987), Cabral and Murta (22) ve Santic et al. (25) e aittir. Yapılan bu çalı ma ile, Karadeniz balıkçılı ında önemli bir yeri olan stavrit balıklarından Karagöz istavrit balı ı olarak da bilinen Trachurus trachurus un mide içerikleri incelenerek beslenme rejiminin saptanması amaçlanmı tır. MATERYAL VE METOD Karadeniz, 4-46 kuzey enlemleri, do u boylamları arasında uzanan, kuzeyde Kerçenski Bo azı ile Azak Denizi ne, güneyde ise stanbul ve Çanakkale Bo azı ile Akdeniz e ba lantısı olan, km 2 alana, yakla ık 537. km 3 su hacmine sahip, ortalama derinli i 1271 m, en derin yeri 2245 m, yılda 4 km 3 tatlısu girdisi olan, tuzlulu u az, üst suyu kuzeydeki Kerç Bo azı ile kuzeydo uya, stanbul Bo azı ile güneye akan, koyları çok az, 111

2 özellikle güney sınırları sarp kıyılarla çevrilmi bir iç denizdir (Demirsoy, 1999). Karadeniz yakla ık olarak 1 km uzunlu a ve 4 km geni li e sahip, Asya ile Avrupa kıtaları arasında bulunan yarı-kapalı bir iç deniz olup stanbul Bo azı, Marmara Denizi ve Çanakkale Bo azı yoluyla Ege Denizi ne ba lanmaktadır (O uz ve ark., 1992). Bir zamanlar zengin biyolojik çe itlilik ve balık potansiyeline sahip olarak bilinen Karadeniz ekosistemi son 2-3 yıldaki ortaya çıkan bir dizi iklimsel ve insan kaynaklı etkenlerden dolayı günümüzde son derece sa lıksız bir ekosistem yapısına dönü mü tür (Kıdey, 1994). Bu çalı ma ubat 23 Aralık 23 tarihleri arasında Sinop ve Samsun çevresinde de i ik ekillerde avcılık yapan (gırgır, ortasu trolü, uzatma a ları) balıkçılardan temin edilmi tir ( ekil 1). ekil 1: Ara tırma sahası. Figure 1: Research area. Elde edilen toplam 157 adet balık örne inin mide içeri i de erlendirilmi tir. Laboratuara getirilen örneklerin boy ve a ırlık vb. ölçümleri yapıldıktan sonra bir makas yardımıyla sindirim sistemi çıkarılmı ve bu i lem sırasında yemek borusu ve ba ırsaklar kesilerek sadece mideler alınmı tır. Daha sonra bu mideler incelenmek üzere % 4 lük formaldehit solüsyonu içerisinde muhafaza edilmi tir. % 4 lük formaldehit solüsyonda tespit edilmi olan midelerin içerikleri daha sonra petrilere bo altılarak binoküler altında incelenmi ve midelerden çıkan besin grupları Classis, Ordo, Familia düzeyinde tayin edilmi ve bu grupların a ırlıkları.1 g hassasiyetli terazi ile ölçülmü tür. Beslenme durumu mevsimlere göre sayısal olarak incelenmi tir. Mide doluluk indeksi (% FI) (Sartor and Ranieri,1996) ve mevsimlere göre bireylerin beslenme de i imlerini tespit etmek için Beslenme ndeksi (% IN) hesaplanmı tır. Mide içeriklerinin mevsimlere göre de erlendirilmesinde; Holden and Raitt (1974) ve Hyslop (198) tarafından önerilen ve bu çalı mada kullanılan bulunu frekansı (% F), sayısal miktar (% N) ve a ırlık (% W) ile Sayısal miktar ve bulunu frekansı de erlerinin bir arada yorumlanarak, dominant besin gruplarının tespiti ile beslenme stratejisini ortaya koyan ve Costello (199) tarafından önerilen analiz kullanılmı tır ( ekil 2). Mide içeriklerinin mevsimlere göre yorumlanmasında nispi önemlilik indeksi (IRI) kullanılmı tır (Hyslop, 198). Ayrıca bir balı ın beslenmesinde, nispi önemlilik indeks sonuçlarına göre önemli olan besin gruplarının tercih edilme kategorilerini; birincil (MIP), ikincil (SP), rastlantısal (OP) olarak de erlendiren ve Gomes et al. (1998) e ait e itliklerden yararlanılmı tır. Son olarak da mide içeri inde tespit edilen besin gruplarının mevsimlere göre benzerli inin belirlemek amacıyla BioDiversity Professional programı kullanılarak Cluster analizi yapılmı tır. BULGULAR Ara tırma periyodunda tespit edilen en yüksek mide doluluk yüzdesi yaz (% 95.46) mevsimine ait olup bunu sırasıyla kı (% 94.12), sonbahar (% 84.48) ve ilkbahar (% 52.) mevsimleri izlemektedir. ekil 2 den de görüldü ü gibi tüm 112

3 bireyler için hesaplanan ortalama beslenme indeksi en yüksek kı (% 46.93) mevsiminde en dü ük ise yaz (2.42) mevsimindedir. Ortalama beslenme indeksi (%) lkbahar Yaz Sonbahar K ½ Bo½ mide say s (%) ekil 2: Trachurus trachurus bireylerinin beslenme indeksi. Figure 2: Nutrition index of Trachurus trachurus. Costello grafi i sonucuna göre, tüm bireylere ait besin grupları içerisinde balık yumurta ve larvası dominant olarak tüketilmektedir. Copepoda ve isopoda ise genel besin konumundadır. Buna kar ılık brachyura ve di er besin grupları ise nadir olarak tercih edilmektedir. ekil 3: Trachurus trachurus bireylerinin mide içeri indeki besin grupları (Costello analizi). Figure 3: Prey groups in stomach contents of Trachurus trachurus (Costello analysis) Balık yumurta ve larvası Copepoda Isopoda % F Tüm bireylerce tüketilen besin miktarının nispi önemlilik indeks (IRI) sonuçlarına göre; lkbahar da tüketilen besinlerden balık yumurta ve larvası ( ) ile copepoda birincil ( ) besin grubu iken di erleri rastlantısal besin gruplarıdır; yaz periyodunda balık yumurta ve larvası ( ), decapod crustacea ( ) ve brachyura ( ) birincil, polychaeta (263.9) ikincil, di erleri rastlantısal besinlerdir, sonbahar da isopoda (337.76), ve copepoda (2141.4) birincil, balık yumurta ve larvası (794.54) ile amphipoda (254.37) ikincil, di erleri ise rastlantısal besinlerdir, kı mevsiminde ise copepoda ( ) birincil besin grubu iken balık yumurta ve larvaları (35.18) rastlantısal besin grubunu olu turur (Tablo 1). Tespit edilen besin gruplarının mevsimlere göre benzerli ini belirlemek için yapılan Cluster kümelenme analizi sonucunda sadece kı mevsiminin di erlerinden farklı oldu u buna kar ılık, yaz ve sonbahar mevsimlerinin ilkbahar mevsimi ile benzerlik gösterdi i saptanmı tır (Tablo 2). Tablo 2: Trachurus trachurus bireylerinin mide içeriklerindeki besin gruplarının benzerli i (Cluster analizi). Table 2: Similarities of prey groups in the Trachurus trachurus stomach contents (Cluster analysis). Mevsimler lkbahar Yaz Sonbahar Kı lkbahar * Yaz * * Sonbahar * * * 3.77 Kı * * * * da ılım gösterdi i tespit edilmi tir. TARTI MA VE SONUÇ Karadeniz de da ılım gösteren Karagöz istavrit in beslenme rejimini belirlemek amacıyla gerçekle tirilen bu çalı mada, ara tırma bölgesinden temin edilen 157 adet örnek incelenmi tir. ncelenen örneklerin minimum 12.1 cm ile maksimum 18.5 cm arasında Türün beslenme alı kanlı ını belirlemek amacıyla yapılan mide analizleri sonucunda kı mevsimi hariç di er tüm mevsimlerde türün beslenmesinde nispi önemlilik indeks bakımından en büyük grubu balık yumurta ve larvası nın olu turdu u tespit edilmi tir. Kı periyodunda tespit edilen iki besin grubundan copepoda nın yüksek de erde olması o döneme ait balık boylarının di er mevsimlere göre daha küçük boy grubuna sahip olmasındandır. 113

4 Tablo 1:Trachurus trachurus bireylerince tüketilen besinler. Table 1: Prey groups in the diet composition of Atlantic horse mackerel. BES N GRUPLARI LKBAHAR YAZ SONBAHAR KI % N % F % W IRI % N % F % W IRI % N % F % W IRI % N %F % W IRI Cladocera Ostracoda Copepoda Mysidacea Amphipoda Isopoda Appendicularia Thaliacea Decapod crustacea Brachyura Cirripedia Polychaeta Gastropoda Bivalvia Balık yumurta ve larvası

5 zmir Körfezi nde Karagöz istavrit balı ının aylık beslenme rejimini sayısal varlık yöntemi ile belirten Bayhan ve Mater (2) e göre beslenmede tercih edilen ilk grup copepoda'dır. Bu grubu sırasıyla brachyura larvası, euphausiacea ile balık yumurta ve larvası izlemektedir. Yine aynı bölgede yapılan bir di er çalı maya göre euphausiacea rastlanma sıklı ı ve sayısal varlık de erleri ile temel besin olarak ilk sırada yer almı tır. Bu besin grubunu ise sırasıyla mysidacea, balık larvaları, amphipoda ve copepoda izlemi tir (Ünlüo lu ve Benli, 24). Tunus kıyıları boyunca yaptıkları çalı ma ile Ben Salem and Ktari (198), Karagöz istavrit balı ının beslenmedeki tercih sıralamasını; crustacea, balık ve mollusca olarak vermi lerdir. Portekiz de yapılan bir di er çalı ma sonucuna göre tür esas olarak crustacea larla beslenmektedir, bu besin grubunu sırasıyla copepoda ve decapoda larvaları izlemektedir (Cabral and Murta, 22). Santic et al. (25) ise, Adriatik te yaptıkları çalı ma ile türün beslenmesinde önemli olan besin gruplarını crustacea (euphausiacea, mysidacea, decapoda), cephalopoda ve balık olarak bildirmi lerdir. Balıkların beslenme rejiminde tercih etti i besinlerin ortamda bulunan besin gruplarıyla de i ebilme durumuna kar ılık, konu ile ilgili olarak yapılan bilimsel çalı malar göstermi tir ki; Karagöz istavrit balı ının beslenmede tercih etti i besin grupları; özellikle Crustacea (özellikle Copepoda) ve Balık yumurta ve larvaları na aittir. KAYNAKLAR Ak iray, F Türkiye Deniz Balıkları ve Tayin Anahtarı..Ü. Rektörlü ü Yayınları. No : s. Bayhan, B., Mater, S. 2. A preliminary study on the comprison of the condition factor and food regime of the Atlantic horse mackerel (Trachurus trachurus L., 1758) and Mediterranean horse mackerel (Trachurus mediterraneus Stein., 1868) distributing at zmir Bay (Aegean Sea) Vol.17, no.1-2 (69-76). Ben Salem, M., Ktari, H.M Presentation des especes du genre Trachurus Rafinesque, 181 et Caranx Lacepede, 181 (Poissons, Teleosteens, Carangidae) des cotes tunisiennes: Morphologie et Biologie. Bull. Off. Natn. Tunisie, 4 (1) : Cabral, H.N., Murta A.G. 22. The diet of blue whiting, hake, horse mackerel and mackerel off Portugal. Journal of Applied Ichthyology 18 (1): Costello, M.J.,199. Predator feeding strategy and prey importance: a new graphical analysis, Brief Comm., Journal Fish. Biol., 36: p. Dahl, K., Kirkegaard E The diet and Consumption of Horse Mackerel (Trachurus trachurus) in the Eastern North Sea, august International Councilfor theexploration of the sea. C.M / H : 43 Demersal Fish Cttee Ref. Pelagic Fish Cttee., 23 p. Demirsoy, A Genel ve Türkiye Zooco rafyası Hayvan Co rafyası Meteksan A.. Ankara, 965 s. Düzgüne, E., Karaçam, H Some population aspects, meat yield and biochemical composotion of Mediterranean horse mackerel (Trachurus mediterraneus Steindachner, 1868) in the Black Sea. Do a Tr. J. of Zoolog 15 (1991), Geldiay, R zmir Körfezi nin Ba lıca Balıkları Muhtemel nvasionları. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Monografiler Seri 11 : Gomes, T.M., Sola, E., Gros, M.P., Menezes, G. And Pinho, M. R Trophic relationships and Feeding Habits of demersal Fishes from the Azores: Importance to multispecies Assessment, International Coun for the Exp. Of the Sea, ICES CM. Holden, M.J., Raitt, D.F.S Manual of Fisheries Science. Part2- Methods of Resource Investigation and Their Application. FAO Fisheries Technical Rap., No: 115, Rev. 1 : 214 p. Hyslop, E. J., 198. Stomach contents analysis- a review of methods and their application, Journal Fish Biology, 17: p. Kıdey, A Recent dramatic changes in the Black Sea ecosystem: The reason for the sharp decline in Turkish anchovy fisheries. J. Mar. Sys., 5: O uz T., La Violette, P.E. and Ünlüata, Ü The upper layer circulation of the Black Sea: t's variability as inferred from hydrographic and satellite observation. Journal of Geophysical Research, Vol. 97, No. C8: Santic M, Jardas I, Pallaoro A. 25. Feeding habits of horse mackerel, Trachurus trachurus (Linneaus, 1758), from the central Adriatic Sea. Journal of Applied Ichthyology 21 (2): Sartor, P.Ranieri, S.DE Food and feeding habits of Lepidorhombus boscii (Pisces, Scophtalmidae) in the southern Tuscan archipelago, Tyrrhenian Sea. Vie millieu, 46 : p. Seyhan, K., Kayalı, E., Tiftik, E.R Do u Karadeniz Ekosistemindeki Hamsi (Engraulis encrasicolus, Linnea 1758) ve stavrit (Trachurus mediterraneus) 'lerin Beslenme Ekolojisi ve Cinsi Olgunlu a Eri me Boyu Üzerine Bir Ön Çalı ma. Akdeniz Balıkçılık Kongresi Nisan : Slastanenko, E.P Karadeniz Havzası Balıkları. E.B.K. Yayınları, stanbul, 711s. Ünlüo lu, A., Benli, H.A. 24. zmir Körfezi nde yeti kin hamsi (E. encrasicholus, Linnaeus, 1758), Sardalya (S. pilchardus, Walbaum, 1792) ve stavrit (T. tachurus, Linnaeus, 1758) balıklarının diyet kompozisyonları üzerine bir çalı ma. Türk Sucul Ya am Dergisi.Ulusal Su Günleri. Yıl 2, Sayı 3 (22-21). 115