BULGARİSTAN DA DİL PLANLAMASI ÇERÇEVESİNDE ANADİL OLARAK TÜRKÇEYE YÖNELİK DİL POLİTİKALARI

Transkript

1 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies Cilt/Volume: Sayı/Issue: 2 BULGARİSTAN DA DİL PLANLAMASI ÇERÇEVESİNDE ANADİL OLARAK TÜRKÇEYE YÖNELİK DİL POLİTİKALARI The Language Politics Regarding Turkish as Mother Language within the Frame of Language Planning in Bulgaria Harun BEKİR * ÖZET Bulgaristan da en büyük azınlığı Türkler oluşturur; Bulgarcadan sonra ülkede en çok konuşulan dil de Türkçedir. Ülke birden çok dili barındıran topraklar üzerinde olduğu için, dil planlaması ülkenin önemli açık veya gizli gündemlerinden birisidir. Tarih süreci içerisinde Bulgaristan daki Türkçeye olan farklı yaklaşım örneklerini görmek mümkündür. Ancak bu yaklaşımlar söz konusu ülkede bir kere başladığında her zaman aynı şekilde devam etmemiştir. Zira Türkçeye yönelik dil planlaması ile ilgili özel bir yaklaşım sergileyen Bulgaristan devleti, çeşitli mücadeleler, dönüşümler, değişimler sonrasında dil politikalarıyla ilgili yeni yaklaşımlar geliştirmek zorunda kalmıştır. Bu çalışmamızda Bulgaristan da ana dili olarak Türkçeye yönelik dil politikalarını değerlendirmek istiyoruz. Anahtar kelimeler: Ana dili, Bulgaristan, dil politikaları, Türk dili. ABSTRACT The Language Politics Regarding Turkish as Mother Tongue within the Frame of Language Planning in Bulgaria Turks constitute the largest minority in Bulgaria; and Turkish is the most commonly spoken language after Bulgarian in the country. For multiple languages are spoken in the country, language planning is one of the country's major open or hidden agendas. In its historical process, different approaches have been directed towards Turkish in Bulgaria. However, once these approaches took start in the country, they did not always continue in the same way. Because the Bulgarian state brought a particular approach to the Turkish language planning, it had to develop new approaches regarding language planning through various struggles, transformations and changes. In this study, we would like to evaluate languages policies towards Turkish as native language in Bulgaria. Keywords: Bulgaria, language policies, Turkish language, mother tongue *Bulgaristan, Plovdiv Paisiy Hilendarski Üniversitesi, Türk Dili Bölümü.

2 60 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) GİRİŞ Bulgaristan daki dil çeşitliliğine ilişkin olarak düzenli güncellenen veri toplama mekanizmaları nüfus verileri için mevcuttur. Bu veri toplama mekanizmaları ulusal ve azınlık dili çeşitleri ana dili sorusuna dayanarak ele alınmaktadır Nüfus Sayımı sonuçlarına göre, ülkedeki nüfusun % 9,1 nin ana dili Türkçe olduğu tespit edilmiştir 1. Ulusal İstatistik Enstitüsü ne göre, nüfus sayımı verileri etnik ve dilsel kimlik arasındaki güçlü ilişkiyi gösterir. Çok dilli toplumların karşılaştığı ciddi sorunlar bulunmaktadır. Dil sorunları çeşitli toplumlarda farklı şekillerde ortaya çıkıyor veya farklı alanlara değiniyor. Aslında bu sorunlar, kurumsal olarak çok dilliliği kabul edip etmeme ve kabul ederse de nasıl uygulayacağı sorunudur. Bu çalışmamızda, bir Avrupa Birliği ülkesi olan Bulgaristan da Türkçenin konuşulan ikinci büyük ana dili olduğu gerçeğini dikkate alarak hareket etmemiz doğru bir yaklaşım olacaktır. Bu çalışmamızın amacı, Bulgaristan da anadili olarak Türkçeye yönelik dil politikalarını genel hatlarıyla ele almaktır. Amacımıza ulaşmak için de önce toplumdilbilim (sosyolengüistik) dalındaki dil politikası ve dil planlaması kavramlarıyla ilgili farklı tanımları ve konuyla ilgili farklı siyasal sistemlerdeki yaklaşımları değerlendirmeye çalışacağız. Çalışmamızın amacına ulaşması için de ülkede yürürlükte olan mevzuat ve uluslararası sözleşmeleri ele alarak değerlendirme yöntemi uygulanacaktır. DİL PLANLAMASI VE DİL POLİTİKASI KAVRAMLARI Dil, toplum ve kültür arasındaki ilişkileri konu edinen toplumdilbilim (sosyolengüistik) dalı, dil planlaması ve dil politikası konularını da ele almaktadır. Dil politikaları ve dil planlanması ile ilgili çalışmalar li yıllarda ortaya çıkmış ve dil politikası modellerinin tanımından başlayarak dillerin korunması ve dil hukuku gibi küresel konulara kadar uzun bir gelişim yolu kat etmiştir. Dil planlaması ve dil politikaları temelde dil sorunlarının çözümüne yönelik bir uygulamadır. Dil planlaması terimini ilk defa 1959 da Haugen, ulusal dilin çağdaşlaştırılması ve geliştirilmesinde verilen çabaları ifade etmek için kullanmış, 1970 li yıllardan itibaren yaygınlık kazanmıştır. Dil politikası ise, millî birliğin sağlanması, ekonomik şartlar gibi nedenlerle, dilin şekil ve işlevlerine siyasi otoritenin müdahalesini içerir. Ayrıca dil politikası, bir toplumdaki dillerin statü, kullanım, alan ve bölgeleriyle bu dili konuşanların haklarına ilişkin görüş, ilke ve kararlar dizisi olarak da tanımlanmaktadır. Bu iki kavram iç içe geçmiş durumdadır. Fakat dil planlaması ile politikası arasında niteliksel bir fark vardır. Dil planlaması geleceğe yönelik, toplumla ilgili kuramlarla kapsamlı değerlendirmelere dayalı, merkeziyetçi ve uyuşmacı niteliklerinin varlığını içermekte; dil politikası ise, birbiriyle çatışan istek ve gereksinimler arasında ödüne dayalı seçimler içermektedir. Dil planlaması, dil sorunlarını çözmek için siyasi ve idari uygulamaları gerektirir. Bu bağlamda ciddi bir iktidar mücadelesi de söz konusudur. Dolayısıyla, bir dilin öğretimi veya bir dilde eğitim, hangi şekilde olursa olsun, iktidar hesapları ve yönetim 1 National Statistical Institute, Republic of Bulgaria: POPULATION CENSUS IN THE REPUBLIC OF BULGARIA (FINAL DATA)

3 EBAD/JABS H. Bekir Bulgaristan da Dil Planlaması Çerçevesinde Anadil Olarak Türkçeye Yönelik Dil Politikaları 61 anlayışı düşünülmeden yeterince anlaşılamaz. Bu yüzden, okullarda hangi dillerin ne şekilde yer aldığı kadar, hangi dillerin nasıl dışlandığı da son derece ciddi iktidar hesapları ile belirlenmektedir. Dil planlaması ve dil politikalarıyla ilgili farklı tanımlara bakmak, bu konuyu daha iyi anlamamıza yardımcı olabilir. Bir tanıma göre, dil planlaması, dillerle veya dil-içi farklılıkların kullanımı ile ilgili problemlerin çözülmesi için kurumsal yapılar yoluyla yapılan açık ve sistematik müdahalelerdir (Christian, 1988) 2. Bir başka tanıma göre, dil planlaması, birey veya grupların bir veya birden çok dili öğrenme veya öğrenmemesi ile ilgili tutum ve davranışlarını açık bir şekilde etkileme çabasıdır (Cooper, 1989) 3. Diğer bir grup akademisyen de, dil planlamasını dil ve toplum hakkında üretilen, içinde çeşitli ideolojik varsayımlar barındıran bir söylem olarak tanımlamaktadır (Blommaert, 1996) 4. Dil planlaması genel olarak dilin değişme sürecine amaçlı şekilde müdahalede bulunmak şeklinde tanımlanmaktadır. Düzeyler ve farkındalıklar bakımından dil planlaması genel olarak konum planlaması (status planning), bütünce planlaması (corpus planning), eğitimde dil planlaması ve saygınlık planlaması (prestige planning) olarak dörde ayırmaktadır. Bütünce planlaması, bir dilin daha çok iletişimden kaynaklı sorunlarını gidermeye yöneliktir. Konum planlaması ise bir dilin ulusal ya da resmî dil olarak kullanılması ya da başka bir işlevde kullanılacağının belirlenmesini içermektedir. Bu müdahale kamusal alanda sadece bir dilin ya da birden çok dilin kullanılması kararını gerektirir. Fakat siyasal iktidar bu bağlamda çeşitli dil planları arasında tercih yaparken bazı objektif kriterleri dikkate alsa da çoğunlukla ideolojiler etkili olmaktadır. İki dilli toplumlarda, genellikle yüksek dil ve düşük dil olarak adlandırılan konumları ve alanları farklı dil ya da dil çeşitleri bulunur. Yüksek dil daha çok resmî ortamlarda öğrenilir ve resmî söylem işlevlerini yerine getirir. Düşük dil ise resmî olmayan ortamlarda konuşulur. Burada önemli bir kavram, genellikle dillerden birinin egemen olduğu alanlar bulunmasıdır. Bu da saygınlık planlaması ise ilgilidir. Dil politikaları, azınlık politikalarına paralel olarak; özümleyici, farklılıkcı ve çok kültürlü olmak üzere üç başlık altında incelenebilir. Dil politikalarının belirgin özelliği bilinçli yürütülmesidir. İzlenen dil politikaları devletin iç ve dış politikalarından etkilenebilir. DİL PLANLAMASIYLA İLGİLİ YAKLAŞIMLAR Yukarıda bahsi geçen dil planlamasıyla ilgili tüm bu farklı tanımlardan anlaşılacağı gibi dil planlaması, her an iktidar ve siyasetin müdahaleleri ile iç içedir. Üstelik pek çok ülke birden çok dili barındıran topraklar üzerinde olduğu için, dil 2 D. Christian, Language planning: the view from linguistics, ed. F. Newmeyer, The Cambridge Survey IV: Language: The Socio-Cultural Context, New York 1988, s R.L. Cooper, Language Planning and social change, Cambridge: Cambridge University Press. New York 1989, s J. Blommaert, Language Planning as a Discourse on Language and Society: The Linguistic Ideology of a Scholarly Tradition, Language Problems and Language Planning, 20/3, 1996, s. 200.

4 62 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) planlaması her ülkenin önemli açık veya gizli gündemlerinden birisidir. Ancak farklı siyasal sistemlerde bu konu farklı biçimlerde ele alınmaktadır. Bu konularda çalışmalar yapmış olan Ruiz e 5 (1984) göre dil planlaması ile ilgili temel olarak üç yaklaşım mevcuttur: Dile bir problem olarak yaklaşanlar, hak olarak yaklaşanlar veya kaynak olarak yaklaşanlar. Birinci yaklaşım, daha çok ulus-devlet kurma sürecinde ortaya çıkmakta, belli bir ülkenin dilsel olarak homojenleştirilmesini hedeflemektedir. Bu ülkelerde özellikle teklik vurgusu ön plana çıkmaktadır. İkinci tür yaklaşımda ise, devlet yetkilileri dilleri yasaklamaz, tam aksine yasalarla güvence altına alır. Bu tür dil planlamalarının olduğu ülkelerde, farklı anadilleri olan gruplar kendi anadilleri ile eğitim alma, kamu kuruluşlarında ve her türlü kamusal alanda kendi dillerini kullanabilme hakkına sahiptir. Ancak bu ülkelerde, söz konusu hakların tanınmış olması illa da halkların bu haklardan eşit bir şekilde faydalanabildiği anlamına gelmez. Örneğin Hindistan anayasası, Hindistan da kullanılan tüm dilleri yasalarla tanımakta, bu dillerde eğitim ve kamu hizmetlerinin sunulmasını teşvik etmektedir. Ancak gerçekte bu yasalardan sadece görece daha fazla ekonomik, demografik ve siyasal güce sahip diller faydalanabilmekte, birçok dilin görünmezliği sürmektedir. Üçüncü tür dil planlaması ise, dillerin sadece yasal güvenceye alınmakla kalmadığı, aynı zamanda etkin bir şekilde her türlü alanda desteklendiği ve kullanımlarının özendirildiği ülkelerde karşımıza çıkmaktadır. Bulgaristan daki Türkçeye karşı, tarih süreci içerisinde yukarıda bahsettiğimiz üç yaklaşımın örneklerini görmek mümkündür. Ancak bu yaklaşımlar söz konusu ülkede bir kere başladığında her zaman aynı şekilde devam etmemiştir. Zira Türkçeye yönelik dil planlaması ile ilgili özel bir yaklaşım sergileyen Bulgaristan devleti, çeşitli mücadeleler, dönüşümler, değişimler sonrasında dil politikalarıyla ilgili yeni yaklaşımlar geliştirmek zorunda kalmıştır. Örneğin yetmişli yıllarda başlayan ve seksenli yıllarının sonuna kadar takip ettiği tek dilli yaklaşımı zamanla terk etmiş, demokratik sisteme entegre olma çabaları sırasında ikinci veya üçüncü türden dil planlaması yaklaşımlarını benimsemişlerdir. Bu tür değişikliklerin tersine örnekler de yaşanmıştır. Örneğin 1950 li yıllarda, Sovyetler Birliği nde izlenen dil politikalarının da etkisiyle, ülkedeki Türklerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde kültürel faaliyetlerle gündelik ilişkilerde etkin bir şekilde Türkçenin kullanılması teşvik edilmiş, üniversitelerde Türk dili kürsüleri kurulmuş, Türkçe gazete ve dergiler çıkartılmış, Türk tiyatroları açılmış, ulusal radyoda Türkçe programlar hazırlanmış, Türk Öğretmen Enstitüleri kurularak Türkçenin eğitimde kullanılması sağlanmıştır (Memişoğlu, 2002) 6. Burada amaç, çok dilli ve çok kültürlü coğrafyada çokluğun teşvik edilmesi ile siyasal bütünlük ve komünist ideallere 5 R. Ruiz, Orientations in Language Planning, NABE: The Journal for the National Association for Bilingual Education, 8(2), Clevedon 1984, s. 17 ; C. Baker, Foundations of Bilingual Education and Bilingualism, Bristol 2011, s H. Memişoğlu, Geçmişten Günümüze Bulgaristan da Türk Eğitim Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002, s. 238.

5 EBAD/JABS H. Bekir Bulgaristan da Dil Planlaması Çerçevesinde Anadil Olarak Türkçeye Yönelik Dil Politikaları 63 varılacağı varsayımıydı. Ancak daha sonraki yıllarda, özellikle komünist rejimin son dönemlerinde, başlangıçta uygulanan çoğulcu dil politikaları zamanla terk edilmiş, yerine baskıcı politikalar başlamış, tek dil yaklaşımları benimsenmiştir. BULGARİSTAN DA TÜRKÇEYE YÖNELİK DİL POLİTİKALARI Toplumdilbilimci Lambert e 7 (1995) göre devletlerin dil politikaları üç gruba ayrılır: Homojen kategori, ikili kategori ve mozaik kategori. Homojen kategoride bir bölge veya ülkedeki çoğunluğu oluşturan grup tek dil konuşurken, azınlık grup veya gruplar bir ya da birkaç dil kullanıyor olabilir. Örnek olarak Batı Avrupa daki birçok ülke, ABD, Rusya ve Japonya verilebilir. İkili kategoride ise ülke iki ya da üç dilsel bölgeye veya gruba ayrılmıştır; Kanada, Belçika, Irak ve Singapur gibi. Mozaik ülkeler ise genelde beş ya da daha fazla dilsel grubun çoğunluğu oluşturduğu kategoridir. Örnek olarak da Nijerya, Etiyopya, Papua Yeni Gine ve Hindistan görülebilir. Günümüz açısından değerlendirecek olursak Bulgaristan, bu dil politikaları sınıflandırılmasında homojen kategoriye girebilecek bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bulgaristan homojen kategoride yer alır. Çünkü Bulgarcanın tüm resmi kurumlarda kullanılma zorunluluğu vardır ve sosyal hayatta da baskın dildir. Bulgarca resmi, kamusal ve özel alanda yaklaşık 5-6 milyon insanın konuştuğu egemen dildir. Resmi dil politikaları örtülü olarak Bulgarca nın hegemonyasını, bir başka deyişle tekdilliliği desteklerken, bir yandan da Türkçe konuşan nüfus Bulgarca- Türkçe çiftdilliliğe ihtiyaç duymaktadır. Saygınlıkları açısından yüksek ve düşük diller rekabet içinde olmayıp kendi alanlarında egemen olmayı sürdürürlerse istikrarlı çift dillilik söz konusu olur. Türk dili açısından düşündüğümüzde Bulgaristan da Bulgarca yüksek dil, Türkçe düşük dil statüsüne sahiptir. Eğitim, bilim, sanat vb. alanlarda statüsü yüksek dil, Türk toplumunun günlük hayatında ise statüsü düşük dil kullanılmaktadır. Bu Bulgarca- Türkçe çiftdilliliğinin Bulgarca tarafı ağır basmaktadır; ancak Türkçe de sosyal ve kültürel dil olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Bulgarca iş sahasında ve idari işlerde iletişim aracı olmuştur. Kanunlar Bulgarcadır, mahkemeler Bulgarca olarak temsil edilir, davalarda ihtiyaç halinde çevirmen bulunur. Eğitimin baskın dili de yine Bulgarcadır. Eylül 2012 Nisan 2013 tarihleri arasında T.C. Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı nın desteğiyle Balkan Türkleri Federasyonu tarafından Güney Bulgaristan da Türkçe Eğitiminin Yaygınlaştırılması Projesi gerçekleştirilmiştir. Proje çerçevesinde yapılan tespitlerde 2012 yılında 20 yıl içerisinde 120 bin Türkçe okuyan çocuk 7 bine düşmüştür 8. Aynı proje çerçevesinde öğretmenlerle yapılan araştırmalara göre, Türk öğretmenler Bulgarca bilmenin Bulgaristan da yaşamak için zorunlu olduğunu düşünmektedir. Fakat aynı zamanda Türk öğretmenler ebeveynlerin dilinin korunması ve çocukların anadillerinin teşvikini Bulgar öğretmenlere göre daha fazla vurgulamaktadır. Ama bütün öğretmenler dil politikalarının eğitimle ve kültürle 7 R.D. Lambert, Language Policy: An Overview, International Symposium on Language Policy, 20 December, Bar-llan University, Israel 1995, s

6 64 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) ilgili birçok beceriyi önemsemesi gerektiğinde hem fikirdir. Ayrıca dil edinimi kişinin anadilinin korumasıyla (bu dil Bulgarca dışında bir dilse) mümkündür. Türk öğretmenler diğer dil edinimlerinden önce ana dilinin güçlenmesi ve ana dilinde eğitimin önceliğini desteklemektedir. Dil meselesi onlar için, Bulgar öğretmenlerle kıyaslandığında, aynı zamanda kimlik meselesiyle özdeştir ve dillerin tarifi kültürel kimliğin var olmasıyla ve aktarılmasıyla eşdeğerdir. Bulgaristan Milî İstatistik Enstitüsü ise yılları arası ülke genelinde ana dili olarak Türkçe okuyan öğrencilerin sayısı hakkında aşağıdaki bilgileri vermektedir 9 : Ders yılı 2008/ / / / /2013 І.-ІV. sınıf V.-VІІІ. sınıf ІХ.-ХІІ. sınıf ІХ.-ХІІ. sınıf Toplam Bulgaristan da Türkçeye yönelik dil planlamasını ve politikalarını değerlendirmemiz için her şeyden önce ülkede yürürlükte olan mevzuat ve uluslararası sözleşmeleri de ele almamız gerekiyor. Temmuz 1991 yılında Bulgaristan ın yeni Anayasası kabul edilir Anayasası ulusal veya etnik azınlık terimlerini kullanmaz. Ancak, etnik, dilsel ve dinsel gruplara mensup kişilerin temel haklarını garanti eder. Anayasa Bulgarcayı ülkenin resmi dili olarak bildirir (Madde 3), ama bunun yanı sıra ana dili Bulgarca olmayan vatandaşların ana dili eğitimini ve ana dillerini kullanma haklarını garanti eder. Anayasasının 36. maddesinde: Ana dilleri Bulgarca olmayan vatandaşların, Bulgarcayı zorunlu olarak öğrenmelerinin yanı sıra, kendi ana dilini de öğrenme ve kullanma hakları vardır denilmektedir. 54. madde etnik gruplara kendi etnik tanımlamalarına uygun olarak kültürlerini geliştirme hakkını yasayla garanti altına alır. Bütün bunlar, Bulgaristan daki azınlıkların eşit haklarını garanti altına alan yasal ve siyasi çerçeveyi yaratmıştır. Bulgaristan 7 Mayıs 1999 tarihinden itibaren Ulusal Azınlıkların Korunması için Çerçeve Sözleşme ye taraf olmuştur. Fakat Avrupa Bölgesel Diller ve Azınlık Dillerini Koruma Antlaşmasını onaylamamıştır yılında Avrupa Konseyi nde kabul edilen antlaşma ile antlaşmayı imzalayan ülkeler, ülkelerinde azınlık durumunda bulunan halkların dillerini korumaya söz vermiş olurlar. Bulgaristan da Türkçeye yönelik dil politikalarında Türkçe basın ve yayın da önemli bir yer tutmaktadır. Daha önce Bulgar Millî Radyosunda durdurulan Türkçe yayınlara 1993'ten sonra yeniden başlandı tarihli Radyo ve Televizyon Kanunu ndaki 49. madde azınlık dillerindeki programlar üzerinedir. Bu maddeye göre Bulgar Ulusal Radyosu ve Bulgar Ulusal Televizyonu yurt dışında yaşayan Bulgarlara 9

7 EBAD/JABS H. Bekir Bulgaristan da Dil Planlaması Çerçevesinde Anadil Olarak Türkçeye Yönelik Dil Politikaları 65 yönelik yurt dışı yayınlar; ana dili Bulgarca olmayan Bulgaristan vatandaşlarının kendi anadillerinde ulusal ve bölgesel programlar üretmek zorundadır. Bulgaristan Radyosu, Türkçe dâhil on dilde web tabanlı programlar sunmaktadır. Oldukça sınırlı olmasına rağmen Türkçe görsel basın da yer bulmaya başlamıştır. Bulgar Ulusal Radyosu 1993 ten beri Bulgaristan daki Türk nüfus için sabah ve akşamları yarım saat Türkçe yayın yapmaktadır. Yayınlar içinde haberler ve Türkçe ile Bulgarca halk şarkıları yer almaktadır baharında Bulgar Ulusal Televizyonu on dakikalık Türkçe programlar yayınlamaya başlamıştır. Demokratik sisteme geçiş dönemi boyunca, Türk basınını kurmaya yönelik girişimler de yapılmıştır. Şu anda üç adet haftalık Türkçe gazete (Zaman, Kırcaali Haber ve Müslümanlar) ile Filiz adlı çocuk gazetesi, Mozaik ve Balon adlı çocuk dergileri vardır. Tüm bunların yanı sıra çanak anten yoluyla Türkiye de yayın yapan birçok radyo ve televizyon Bulgaristan Türleri tarafından izlenebilmektedir. Türk televizyon yayınları ana dilinin canlı tutulmasında çok önemli bir rol oynamaktadır. Bu etkenler de Türkçeyi özellikle genç kuşaklar tarafından edinimi ve korunması için önemli bir can damarı olmaktadır. Bir dilin eğitimde kullanılması, ana dili kullanmanın doğal bir uzantısıdır. İnsanın bir dili kullanması ancak o dile tam hâkim olması ile mümkündür. Dile hâkimiyet ise o dilin eğitimde kullanılmasına bağlıdır. Ulus devletler, ortak dili yaygınlaştırmak için eğitimi etkin bir şekilde kullanmışlardır. Bugün dil topluluklarının dil hakları konusundaki en yoğun talepleri ana dilin eğitimde kullanılması noktasındadır. Bir dilin öğrenilmesini gerekli kılan unsurlar, ülkenin o dile karşı yürütmüş olduğu politik, ekonomik, ticarî ve kültürel ilişkilerin yanı sıra o ülkenin sahip olduğu dil politikaları ve dil planlamalarıyla birebir ilişkilidir. Bulgaristan da Türkçeye yönelik günümüzdeki dil politikalarını değerlendirebilmek için bu dilin öğretimiyle ilgili yasaları da kısaca özetlemek gerekir yılında kabul edilen yeni Bulgaristan Anayasası azınlıklara kendi ana dillerini öğrenme hakkını tanıdıktan sonra, 1992/1993 öğretim yılında seçmeli ders olarak Türk dili öğretimine başlandı. Bu öğretimin amacı, Bulgaristan Cumhuriyeti ndeki Türk azınlığın çocukları ana dilinde okuma yazma beceri ve alışkanlıkları oluşturmaktır tarihinde çıkan ve 1998 de değiştirilen Eğitim Yasası Uygulama Kurallarında ana dili terimi, çocuğun ailesi ile iletişim kurduğu dil olarak tanımlanmıştır (Madde 8-2) yılında kabul edilen Bakanlar Kurulu 183 No lu kararıyla ana dili Bulgarca olmayan öğrencilere kendi ana dilini I. sınıftan VIII. sınıfa kadar öğretim plânı kapsamında Belediye okullarında serbest seçmeli ders olarak öğrenebilme hakkı tanınmıştır. Temmuz 1999 tarihli ve 2002 de değiştirilen Eğitim Standartları, Genel Eğitim Temel Müfredat Kanunu nda ana dili dersleri ilk ve ortaokul müfredatında zorunlu seçmeli ders olarak kabul edilir (Madde 15-3). Okul öncesi eğitimi ve öğretimi geliştirme ulusal programı ( ), 2003 yılından beri zorunlu olan okul öncesi eğitim süresi boyunca ana dili Bulgarca

8 66 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) olmayan çocuklar için kendi özel eğitim ihtiyaçları göz önüne alınarak oluşturulmuş Bulgarca programların gerekli olduğunu vurgular de değiştirilen Eğitim Kanunu ile bu çocuklar için Bulgar dilinde özel bir müfredat başlatılmıştır. İlk ve ortaokul eğitimi için ana dili dersi olarak sunulan Türkçenin resmi müfredatı Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanmıştır. Ana dili eğitimi zorunlu değildir, sadece İngilizce, Almanca, Fransızca, Rusça gibi dersleri de içeren seçmeli dersler listesinden seçilebilir zorunlu seçmeli ders anlamına gelir. Bu nedenle çok az Türkçe konuşan çocuk bu derslerden yararlanabilir ve son yıllarda Türkçe dersi gören öğrencilerin sayısı hızla azalmaktadır. Okullarda okutulan Türkçe derslerini olumsuz etkileyen başka bir etken de 1992 yılından bu yana yeni Türkçe ders kitaplarının basılmamış olmasıdır. SONUÇ Görüldüğü üzere, dil planlaması insanların gündelik hayatlarını yakından etkileyen çok önemli bir konudur ve farklı ülkelerde çok çeşitli uygulamalar mevcuttur. Buradan hareketle, Bulgaristan da Türkçeye yönelik dil planlaması ve eğitimde çokdilliliğin kullanılmasıyla ilgili günümüzdeki durumu tespit etmeye çalıştık. Bulgaristan da Türkçeye yönelik uygulanan dil planlanması ve politikalarının Avrupa Birliği nin azınlık politikalarına ilişkin söylemleri ile taban tabana zıt olduğu ortaya çıkmaktadır. Avrupa Birliği nin Maastricht ölçütlerine göre etnik azınlıkların ana dillerinde eğitim alması insan hakları çerçevesinde değerlendirilmelidir ve etnik azınlıklara ait bireyler ana dillerinde eğitim alabilmelidirler. Ancak mevcut uygulamaya baktığımızda dilsel ve kültürel birçok haklarının karşılanmadığına tanık olunmaktadır. Meselenin siyasi boyutu dışında önemli sorunlar da vardır. İki dillilik konusu hem Türk eğitim çevrelerinin hem de anne-babaların çok yabancı olduğu bir konudur. İki dillilik konusunda anne-babaların bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Anne-babalara yönelik olarak iki dillilik kılavuzu hazırlanmalı ve bu kitapların Bulgaristan daki Türk anne-babalara ulaşması için etkin yolların bulunması gerekmektedir. Bir Avrupa Birliği ülkesi olan Bulgaristan da Türkçenin konuşulan ikinci büyük anadili olduğu gerçeğini dikkate alarak hareket etmemiz doğru bir yaklaşım olacaktır. Burada hatırlanması gereken önemli bir nokta Bulgaristan da yaşayan Türk gençlerinin en büyük avantajlarından bir tanesinin de çok dilli yetişme potansiyeline sahip olmalarıdır. Eğer bu potansiyel iyi kullanılabilirse büyük ilerlemeler elde edilebilir. Anadilin öğretilmesinde ailenin de rolü çok büyüktür. Bu nedenle anne-babalar çocuklarının ana dilini doğru öğrenmelerini ve kullanmalarını teşvik etmelidirler. Çünkü ana dilini iyi bilen bir kişi diğer dilleri de çok daha kolay ve iyi öğrenebilir.

9 EBAD/JABS H. Bekir Bulgaristan da Dil Planlaması Çerçevesinde Anadil Olarak Türkçeye Yönelik Dil Politikaları 67 KAYNAKÇA BAKER, C. (2011): Foundations of Bilingual Education and Bilingualism, Bristol BLOMMAERT, J. (1996): Language Planning as a Discourse on Language and Society: The Linguistic Ideology of a Scholarly Tradition. Language Problems and Language Planning, 20/3: Bulgaristan Cumhuriyeti Anayasası (Конституция на Република България), София, CHRISTIAN, D. (1988): Language planning: the view from linguistics. İçinde Newmeyer, F. (Ed.), The Cambridge Survey IV: Language: The Socio-Cultural Context. s COOPER, R.L. (1989): Language Planning and social change. Cambridge: Cambridge University Press. JETCHEV, Gueorgui (2006): Elements de politique linguistique de l Etat bulgare, Lengas, revue de sociolinguistique, n 60, pp LAMBERT, R.D. (1995): Language Policy: An Overview. International Symposium on Language Policy, 20 December, Bar-llan University, Israel. MEHMEDALİ, Sabri Mahmut (2003): Ana Dilimiz, Balkanlar da Türk Kültürü, Sayı 47, MEMİŞOĞLU, H. (2002): Geçmişten Günümüze Bulgaristan da Türk Eğitim Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara MEMOĞLU-SÜLEYMANOĞLU, Hayriye (1991): Yaşam Sancıları İçinde Adımız, Dilimiz, Kültürümüz, Hak ve Özgürlük, Sayı: 2, National Statistical Institute, Republic of Bulgaria: POPULATION CENSUS IN THE REPUBLIC OF BULGARIA (FINAL DATA) PACHEV, Angel (2006): Езиковите общности, София, RUIZ, R., Orientations in Language Planning, NABE: The Journal for the National Association for Bilingual Education, 8(2), Clevedon 1984, s SHIFFMAN, H. (1998): Linguistic Culture & Language Policy. Florence, KY, USA: Rout ledge. STOYCHEVA, Maria, CHAVDAROVA, Albena and VESELİNOV, Dimitar (2011): Language Policies Bulgaria-Europe (Ezikovi politiki. Bulgaria- Evropa). Sofia, Universitetsko izdatelstvo Sv. Kliment Ohridski. TÜMENOĞLU, R. (2006): Avrupa Sürecinde Bulgaristan Türkleri, Balkanlar da Türk Kültürü, Sayı: 58, 2006,

10 68 EBAD/JABS Ege ve Balkan Araştırmaları Dergisi / Journal of Aegean and Balkan Studies (2) VİDENOV, Mihail (2005): Диглосията, София, Академично издателство Марин Дринов. Eğitimi Yasası (Закон за народната просвета), София 1991 г., изм. ДВ. бр.90 от 24 Октомври 1996г., изм. ДВ. бр.36 от 31 Март 1998г., доп. ДВ. бр.124 от 27 Октомври 1998г., изм. ДВ. бр.153 от 23 Декември 1998г., изм. ДВ. бр.67 от 27 Юли 1999г., изм. ДВ. бр.68 от 30 Юли 1999г., изм. ДВ. бр.90 от 24 Септември 2002г., изм. ДВ. бр.95 от 8 Октомври 2002г., изм. ДВ. бр.29 от 31 Март 2003г., изм. ДВ. бр.71 от 12 Август 2003г., доп. ДВ. бр.86 от 30 Септември 2003г., доп. ДВ. бр.114 от 30 Декември 2003г., изм. ДВ. бр.40 от 14 Май 2004г., изм. ДВ. бр.28 от 1 Април 2005г., изм. ДВ. бр.94 от 25 Ноември 2005г.,изм. ДВ. бр.103 от 23 Декември 2005г., изм. ДВ. бр.105 от 29 Декември 2005г., изм. ДВ. бр.41 от 19 Май 2006г., изм. ДВ. бр.105 от 22 Декември 2006г., изм. ДВ. бр.113 от 28 Декември 2007г., изм. ДВ. бр.50 от 30 Май 2008г., изм. ДВ. бр.35 от 12 Май 2009г., изм. ДВ. бр.36 от 15 Май 2009г., изм. ДВ. бр.74 от 15 Септември 2009г., изм. ДВ. бр.50 от 2 Юли 2010г., изм. ДВ. бр.78 от 5 Октомври 2010г., изм. ДВ. бр.9 от 28 Януари 2011г., изм. ДВ. бр.23 от 22 Март 2011г., изм. ДВ. бр.99 от 16 Декември 2011г., изм. и доп. ДВ. бр.102 от 21 Декември 2012г., изм. ДВ. бр.68 от 2 Август 2013г.,изм. и доп. ДВ. бр.84 от 27 Септември 2013г., изм. и доп. ДВ. бр.109 от 20 Декември 2013г., изм. и доп. ДВ. бр.61 от 25 Юли 2014г., отм. ДВ. бр.79 от 13 Октомври 2015г., доп. ДВ. бр.80 от 16 Октомври 2015г.