PSİKİYATR DR. NESİP MUSTAFA MERTER

Transkript

1 PSİKİYTR DR. NESİP MUSTF MERTER 1947 yılında İstanbul da doğdu, ilkokulu Cihangir de okudu. Ortaokula vusturya Lisesi'nde devam etti. Ortaokul üçüncü sınıftan sonra, tahsiline devam etmesi için ailesi tarafından İsviçre ye gönderildi. St. Moritz de Montalya Lisesi'ne ve daha sonra Lozan Lemania Lisesi'ne devam ederek 1969 yılında İsviçre Federal Lise Diploması nı aldı. Lozan Tıp Fakültesi'nde tıp tahsilini tamamlayıp 1975 yılında mezun oldu yıllarında nkara da 18 aylık askerlik hizmetini tamamladı yılında İsviçre de tanıştığı Teresa Spescha ile evlendi ve bu evlilikten 1979 yılında oğ lu Tah sin Can ve 1986 yı lın da da kı zı Sel ma dün ya ya gel di. lmanya Wesel de iki sene dâhiliye asistanı olarak çalıştıktan sonra, İsviçre ye geri dönerek psikiyatri uzmanlık eğitimine başladı. Eğitimini Zürih Üniversitesi Hastanesi ne bağlı Burghölzli Psikiyatri Hastanesi nde ve psikiyatri polikliniğinde, doktorasını biyolojik psikiyatri alanında Flufenazin Dekanoat nöroleptik çalışması ile tamamladı tarihinden itibaren Türkiye ye yerleşti. Bodrum da serbest psikiyatr olarak mesleğini icra etti. lmanca, İngilizce ve Fransızca bilmektedir. Psikoterapi alanında Zürih te Jungiyen ve Varoluş nalizi ekollerinden etkilendi, daha sonra I. Yalom grup terapisi metodunu benimsedi. Son on beş senedir, var olan tecrübesini benötesi/transpersonal psikoterapisi alanına aktardı. Özellikle tasavvufi açıdan benötesi psikolojisini anlamaya gayret etti. Bu alanda uluslararası araştırmalardan feyzalarak bir sentez oluşturmaya çalıştı yılında İstanbul Üsküdar da Türkiye Benötesi Psikolojisi Derneği ni kurdu yılında Dokuz Yüz Katlı İnsan (Tasavvuf ve Benötesi Psikolojisi) isimli kitabı yayımlandı.

2 kaknüs yayınları: 565 psikoloji: 29 ısbn: yayıncı sertifika no: I. basım, 2014 istanbul ki ta bın adı: psikolojinin üçüncü boyutu: nefs psikolojisi ve rüyaların dili ya za rı: dr. mustafa merter türkçe yayın hakları: kaknüs yayınları 2014 yayına hazırlayan: se da darcan çift çi düzelti: mina türkoğlu solmaz, cevriye kibar bağdatlı, ayşegül ünal sayfa düzeni: mahmud ali akay, gülizar ç. çetinkaya ka pak dü ze ni: mahmud ali akay kapak görseli: ressam carl w. röhrig, resim üzerine açıklama için bkz. s. 201 by carl w. röhrig 2012, all rights reserverd ilüstrasyonlar: afet kasarcı baskı, cilt: alemdar ofset kapak baskı: milsan kak nüs ya yın la rı kız ku le si ya yın cı lık ta nı tım eğitim hiz. san. ve dış tic. ltd. flti. mer kez: mi mar si nan mah. se la mi ali efen di cad. no: 5 üs kü dar, is tan bul tel: (0 216) /75 faks: e-posta: kitap@kaknus.com.tr dağıtım: çatalçeşme sk. defne han no: 27/3 cağaloğlu, istanbul tel: (0 212) faks: e-posta: satis@kaknus.com.tr

3 Dr. Mustafa Merter Psikolojinin Üçüncü Boyutu NEFS PSİKOLOJİSİ ve Rüyaların Dili

4 Onun mührünün mumu 1 bir yüzüğü hikâye edicidir; o fassın nakşı dahi kimi hikâye edicidir? (. vni Konuk, Mesnevî-i Şerîf Şerhi, cilt 3, beyit 1317) Fakir, (kusur dolu) zevk-i kâsırâneme göre anlayabildiğimi yazmaya cür'et ettim. Pür hatâ olsa bile, Kâmil kerîm olduğundan, fakirin hüsn-i niyyetime bağışlayıp, af buyurur, ümidindeyim. Fakat hikmet varsa, baştan sona O'nun tasarrufudur. Sonsuz şükranlarımla O'na ithaf ederim. 1 "mühür": insan-ı kâmilin teveccüh-ü kalbî'si; "mum": müridin kalbi.

5 İçindekiler Önsöz Batı Dünyası Psikolojisinin Temel Kavramları Sigmund Freud S. Freud un Temel Kavramları S. Freud'a Göre İnsan ve Temel Hastalığı: Bastırma S. Freud'a Göre İnsanın Özü Nedir ve İnsan Neyi Bastırır? S. Freud'a Göre rzu ve İsteklerin Esas Kaynağı: Eros veya Çocuk Cinselliği S. Freud'a Göre Benlik ve Öteki : Narsisizm Eros un Karşıtı: Thanatos veya Ölüm Dürtüsü Süblimasyon (letâfet kazandırma) nal Dönemin Medeniyet Üzerine Yansımaları C.G. Jung a Göre Bilinç ve Bilinçdışı Bilinç Nedir? Ferdî ve Kolektif Bilinçdışı Nedir? Bilinç/bilinçdışı İlişkisi C.G. Jung'a Göre Ego veya "Ben" C.G. Jung a Göre lt Kişilikler, Roller ve Persona C.G. Jung'a Göre Kompleks, Gölge Kompleksler Hangi Şartlarda ktif Hâle Gelebilir? C.G. Jung a Göre rketipler C.G. Jung: Kırmızı Kitap Nefs (soul) ve Tanrı Çöl veya Nefsin Kurak Sahraları Gelecekteki Cehenneme İniş Nefsin Bölünmesi (Splitting of the Spirit)... 70

6 Kahramanın Katli ve Tanrı Kavramı Esrarengiz Karşılaşma Yanardağın Kraterine İniş Çözülüm "Can"ın Peşinde Üçüncü Gece Dördüncü Gece Gaipten Üç Haber Haç Yolu Sihirbaz Jung un Derûnundaki Şeytanla Görüşmesi ve Şeytanın Tohumları (Gölgeler/Kompleksler). 88 Son Mütalaa Kırmızı Kitap'ın Sonu ve Jung'un Son Mütalaaları C.G. Jung Hakkında Birkaç Söz Nefs Psikolojisine giriş Nefs Psikolojisi Genel Psikolojide Nefs Psikolojisinin Yeri Nedir? Genel Psikolojiye Kıyasla Nefs Psikolojisinin Getirdiği Yeni Kavramlar Çok Mertebeli Nefs Yapısı, Bilinç ve Bilinçdışı Nefs-i Emmâre Katına Göre Bilinç/Şuur Durumu Zekâ Kategorileri Nefs Psikolojisi ve kıl/zekâ Nefs-i Levvâme Katına Göre Bilinç Durumu Hazret-i İnsan veya Can Potansiyeli Göklerdeki İkiz Kardeşimiz veya Deli ile Veli Kur an-ı Kerim ve Hadis-i Şerîflere Göre Can Kul Olmadan Can Bilinmez/Olunmaz Can Niye Bilinmez/Fark Edilmez? Can Potansiyeli ve Erken Çocukluk Gelişim Psikolojisi Heinz Hartmann Margaret Mahler Melanie Klein Heinz Kohut Otto F. Kernberg Psikodinamik çılardan Can - Ego ve Can -Persona İlişkisi Can dan Gelen İşaretler Rahmani Feyz ve İlhamlar Duyu ve Duygular Hiyerarşisi HÂL PSİKOLOJİSİ Hâl Psikolojisine Giriş Hâl/Duygu Farkı Nefs-i Emmâre - Birinci Konumdan İtibaren Yaşanmaya Başlanan Hâller Nefs-i Levvâme - İkinci Konumdan İtibaren Yaşanmaya Başlanan Hâller

7 Hâl Yelpazesi (Spectrum of States): Tövbe-Nedamet-Sabır Rıza-Tevazu Kanaat-Teslimiyet-Huşu Hilm-Yakaza-İnâbet Muhasebe-Tefekkür Îtisam/Tevfik/İnâbet Firar-Hulût-Riyazet Zühd-Takva-Vera' İhsan-Murakabe Sıdk-İhlas Îsâr/İnfak-Fütüvvet Hayâ-Heybet/Üns-Vecd Şükür-Hamd İnbisat-Berk-Zevk/Şirb/Reyy Hayret/Hayranlık Sekr-Sahv Fasl/İttisal-Vasl-Tebettül Ubûdet-Hürriyet-Tefferüd Tevhid Secde ve Tevhid Hâli Kâbe yi Tavaf ve Yeşil Nur Tevhid Hâlleri Dünyada Yaşarken llah ı (cc) Görerek Tevhid Mürşid-i Kâmil in Nazarı ve Tevhid Nefs Psikolojisi ve Psikopataloji Batı Kaynaklı Kişilik Yapılanma Kuramları Nefs Psikolojisine Göre Kişilik Yapılanması Varlığın Beş Mertebesi Esma ve Sıfatlar Mertebesi Kişilik Yapısı ve Medyatik Zehirlenme Birinci Kategori: İnsan-İnsan İlişkileri İkinci Kategori: İnsan-Eşya/Dünya İlişkisi Üçüncü Kategori: İnsan-Kendi kendisi İlişkisi Dördüncü Kategori: İnsan-şkınlık İlişkisi Nefs-i Emmâre nin Temel Zaafları - Enneagram Giriş Enneagram Neyi nlatır? Enneagram ın Üç Boyutlu Yapısı Enneagram ve Nefs Rahatsızlıkları Enneagram Nefs Psikolojisi'ne Göre Hangi Yönlerde Gelişebilir? E-5: Gözlemci E-6: Sadık Sorgulayıcı (paranoit) E-7: Ehl-i Keyif

8 E-8: Reis E-9: Barışçı E-1: Mükemmeliyetçi E-2: Sitemkâr Verici E-3: Başaran E-4: Traji-romantik Özet: Nefs Psikolojisine Göre Kişilik Yapılanması Kişilik Rahatsızlıkları Konusunda Yeni Sınıflandırma Girişimleri Kişilik Rahatsızlıkları: Kronik Kaygı, Panik tak/fobiler Kaygı Nedir? Kaygının Genetik Temelleri Psikodinamik çılardan Kaygı şırı Uyarılma ve Kaygı-Supernormal Stimuli Kaygı rtışında Sosyal Tesirler Varoluş Felsefesine Göre Varoluş Krizi ve Kaygı Nefs Psikolojisi ve Kaygı Depresyon Depresyonun Genetik Temelleri Depresyonun Nöro-biyolojik Nedenleri Depresyonu Tetikleyen Bedensel Rahatsızlıklar Depresyona Neden Olabilecek Çevresel Faktörler rtan Depresyon Oranlarının Millî Ekonomilere Zararı Depresyon Tipleri Depresyonun Batı Psikolojisine Göre Psikodinamik Nedenleri Sigmund Freud, "Yas ve Melankoli" (1915) Yapısal Teori ve Sandor Rado (1928) Ben/Ego Psikolojisi ve Depresyon Beck ve Kognitif Teori Nefs Psikolojisi ve Depresyon Ölüm Fikri veya Ölümlerden Ölüm Beğen Nefs Psikolojisi çısından Ölüm İntihar Sıklığı ve Yayılımı İntihar Motivasyonları Hazırlayıcı Sebepler Psikolojik Rahatsızlıklar Nefs Psikolojisi ve İntihar Obsesif Kompülsif Rahatsızlık OKR'nin Nedenleri Nefs Psikolojisine Göre Obsesif Kompülsif Rahatsızlık OKR ve Zaman İki Nefes rası n veya Varoluş Durakları Rahmani Hâllerin Mükemmelliği

9 Nörozlar Nörozların Genetik ve Biyolojik Temelleri Nörozları Tetikleyen/Uyaran Çevresel Faktörler Nörozların Batı Psikolojisine Göre Psikodinamik Nedenleri S. Freud ve Nöroz Kavramı C.G. Jung ve Nöroz Karen Horney ve Nöroz Nefs Psikolojisine Göre Nöroz Tekâmülün Zaruri Şartı, Celâl / Cemâl Dengesi Psikozlar Psikozların Nörobiyolojik Temelleri Psikozların Genetik Temelleri Psikozların Batı Psikolojisine Göre Psikodinamik Nedenleri Psikanaliz ve Psikozlar C.G. Jung ve Psikozlar Nefs Psikolojisi ve Psikozlar lt/üst Yanılgısı Deli/Veli Farkı veya Meczupluk Nefs Psikolojisi ve Şeytan, Cin Mefhumları C.G. Jung un lt bilinçdışı Deneyimlerinden Hareketle İnsan/Şeytan İlişkisi Şeytan Merkezli Medeniyet Cin Tesiri ve Nefs Psikolojisi Görülme Sıklığı Belirtiler yırıcı Teşhis Yazarın Kendi Tecrübeleri Nefs Psikolojisinin Psikozlar Üzerine Getirileri Neler Olabilir? Bağımlılıklar Bağımlılığın Nöro-Biyolojik Nedenleri Bağımlılığın Genetik Temelleri Batı Psikolojisine Göre Bağımlılığın Psiko-Dinamik Sebepleri ve Kişilik Teorileri Psikodinamik Teoriler S. Freud (1905, 1912, 1930) ve Sandor Rado (1926/1934) Muhatap (nesne!) İlişkileri (object-relations) çısından Edward Glover (1933) Yorumu H. Kohut un Bağımlılık Teorisi Krystal ve Raskin Modeli (1983) C.G. Jung ve Bağımlılık, Spiritus contra Spiritum Nefs Psikolojisine Göre Bağımlılık Bağımlılık Üzerine Nefs Psikolojisi raştırma lanları Spesifik Madde Bağımlılıklarından lkolizm Örneği

10 Genetik Temayül lkol Bağımlılığının Zuhurunda Çevre Tesirleri Yaygınlık ve Gençlerin Durumu lkolizmin Örtülme Çabaları ve Psikiyatr/Psikologlara Düşen Görev lkolizm Dışındaki Diğer Madde Bağımlılıklarının Nefs Psikolojisine Göre Yorumu Televizyon, İnternet, Cep Telefonu Bağımlılıkları Televizyon Bağımlılığı İnternet ve Taşınabilir İletişim raçları Bağımlılığı Sanal Bağımlılığın Nöro-anatomik Nedenleri Sosyo-kültürel ve Neo-psikanalitik çılardan Postmodern İnsan Nefs Psikolojisine Göre Sanal Bağımlılık Matrix'ten Nasıl Çıkılır Matrix Dünyasının Yeni Patolojileri Geciktirilmiş nnelik Sendromu Sınır Rahatsızlık (Borderline) Dikkat Dağınıklığı ve/veya Hiperaktivite Rahatsızlığı Eşcinsellik Eşcinselliğin Tipleri Psikiyatri ve Psikolojinin Eşcinselliğe Yaklaşımı Eşcinselliğe Bakışın Zaman İçerisinde Değişimi Eşcinselliğin Çıkış Teorileri Eşcinsellik ve Psikoterapi Eşcinsellik ve Ebeveyn İlişkileri: Nefs Psikolojisi ve Psikoterapi Nefs Psikolojisi ve Psikoterapi Nefs Psikolojisine Göre Psikoterapi ve Manevi Eğitim (Seyr-i Sülûk) Farkı Psikoterapi Türleri ve Terapist Eğitimi Destekleyici, Refakat Edici Psikoterapi Kognitif Terapi ve Davranış Terapisi Hipnoz Terapist Eğitimi Psikoterapi Uygulamanın Başlangıç Değişkenleri Danışan/Hasta Farklılıkları İlk Görüşme Terapi nlaşması/kdi Terapi Motivasyonu ve Niyet Terapi Dinamikleri Temel Kişilik Yapısının Tanımlanması lt bilinçdışı ile Temas Savunma ve Direnç Durumları ktarım ve Karşı ktarım

11 Terbiye Tarzınının Bazı Özellikleri lt bilinçdışı Kompleks ve Gölgeleri Temizliği Celâl/Cemâl Dinamiği ve lt bilinçdışı Yapılanması Nefsani Tekâmül Süreci Boyunca Cemâl Kuvvesinin Doğumu veya "nima" Yapılanması İç ile İbret Hâli ve Yeni Doğumlar Terapinin Sonlandırılması Uzun Vadeli Kişilik Değişimleri Değişik Din ve Maneviyat Geleneklerinde Kalp Tasavvuf ve Kalp Modern Tıp ve Kalp Konusunda Yeni Görüşler Nefs Tezkiyesi (temizliği), Kalp Tasviyesi ve İlişkiler Dünyasının Yeniden Yapılanması Kalbî Olmak Hayatımıza Hangi Değişiklikleri Getirir? Fikir Dünyasının Yeniden Yapılanması Ef 'âl Dünyasının Yeniden Yapılanması Sezgi/İlham/Hads (Tahaddüs) Kapısının ralanması Yaratıcılık Hayal Dünyasının Yeniden Yapılanması Rüyaların Dili Rüyaların Dili Rüya Örnekleri Örnek Örnek: Sırttaki Çıban Örnek: Vefat Etmiş Baba ile Tekrardan Buluşma Örnek: Zor Doğumlar Örnek: Rüyalar Gerçek Oldu Örnek: mazon Kız Örnek: Umutsuz şk Örnek Örnek EK lfred dler nna Freud Heinz Hartmann EK Psikoloji ve Kur'an Âyetleri Kaynakça Dizin

12 Teşekkür Bendenize güvenip, terapiye gelme lütfunda bulunan o muhterem insanlar olmasaydı bu kitap yazılamazdı. Her insani karşılaşma bir şeyler daha öğretti, kâh hayran oldum kâh hayret ettim, öncelikle teşekkürümü beni adam yerine koyup nefslerini emanet eden hasta ve danışanlarıma borçluyum. Hayatın karanlık gecesinde beraberce bir yolculuk yapıp insan ve eşyanın sırrına vâkıf olmaya çalıştık. Rüyalar bazen bize alt âlemin sefaletini gösterirken, bazen de unutulmaz, muhteşem hâller yaşattı; kelimeler tükendi, donduk kaldık. Kitap şekillenmeye başladıktan sonra öncelikle Seda Darcan Çiftçi hanımefendi, o anlatılmaz sabrı, nezaketi ve letâfeti ile bendenize tahammül gösterip, bir türlü bitmeyen redaksiyonu yönetti. Teşekkür kelimesi duygularımı ifade edemez, Rabbim Zât-ı Âlilerinden razı olsun. Yine Mina Türkoğlu Solmaz, yşegül Ünal, Cevriye Bağdatlı, Seda Yağmur hanımefendiler ve Hakan Mutlu beyefendi metni okuma ve tashih etme lütfunda bulundular. Behlül Düzenli beyefendi hadis-i şeriflerin kaynakları konusunda destek oldu, kendisine teşekkür ediyorum. Âfet Kasarcı hanımefendi sadece kitabın içindeki bazı resimleri çizmekle kalmadı, tüm redaksiyon esnasında âdeta bir melek gibi her derdimize şikâyet etmeden derman oldu. Grafik tasarımda emeği geçen Mahmud li kay beyefendiye de şükranlarımı sunarım. Eşim Terasa, oğlum Tahsin Can ve kızım Selma yine uykusuz geçen uzun gecelerime ve arada sırada! sergilediğim huysuzluklarıma tahammül ettiler ve bendenizi idare ettiler, onlara da şükran borçluyum. Hikmet Sahibi ne gelince söz bitiyor, kalem kırılıyor, âcizane başımı muhabbet ve hürmetle eğiyorum

13 Önsöz İnsanlık tarihinin son 200 senesi içerisinde Batı dünyasında meydana çıkan modern psikoloji ve psikiyatri bilimleri, bir yandan bizlere insanın hasta veya sağlıksız düşünce, duygu ve davranış yapısını bilimsel açılardan açıklarken bir yandan da acılarımıza çareler bulmaya çalışıyor. Fakat nasıl bir çelişki ise, bir yandan insan şudur/budur diye yüz binlerce kitap yazılır, yeni ilaçlar geliştirilirken bir yandan da genel insan psikolojisi, kitlelerin nefs sağlığı gittikçe artan oranlarda bir çözülme, hatta yıkım yaşıyor. Bedensel hastalıklara yönelik somatik tıbbın tersine, psikolojik sağlık alanındaki istatistikler bırakın ilerlemeyi, tam tersine dehşet verici bir kötüleşme gösteriyor ten önce doğan merikalıların sadece %1 veya %2 si hayatları boyunca büyük çapta bir depresyon geçirirken günümüzde böyle bir depresyon geçirme sıklığı 10 kat daha fazla, yani %15 ile %20 arasında seyrediyor. Hatta bazı araştırmalardan çıkan sonuçlar %50 ye yakın larda yapılan bir araştırmaya göre, 15 ile 17 yaşları arasındaki gençlerin %21 i çoktan büyük bir bunalıma girmiş bile. 2 Kaygı (evham) oranlarındaki artış ise daha da dehşet verici, 1950 ile 1990 arasında BD deki 9 ile 17 yaş arası ergenlerde kaygı oranları, %85 oranında bir kötüleşme gösteriyor. 3 Daha küçük kapsamlı benzer bir pilot çalışmanın ülkemizdeki kaygı artış oranları ise 1982 ile 2010 yılları arasında %88,8'e varıyor. Evet, doğru okudunuz, BD den daha öndeyiz. 4 Bu çok büyük bir çelişki, ya biz psikiyatr ve psikologlar bu işi bilmiyoruz ya da bir şeyleri yanlış yapıyoruz. Bu durumda bizleri ve dünyayı tehdit eden tehlike sadece çevre kirliliği ve ekolojik felaket değil, esas tehlike tüm bu trajik tabloyu oluşturan insanın yeterince anlaşılamaması. İki asır boyunca Batı dünyası bizlere insanı anlattı fakat yine de bu duru 2 Jean M. Twenge, Ben Nesli, Kaknüs Yayınları, 2009, s a.g.e., s Murat Kahraman, Mustafa Merter, Erkan Kalem, "İstanbul da Yaş rası Gençlerde Öfke, Kaygı, Narsisizm ve Benlik Saygısı, Yayımlanmamış raştırma Çalışması",

14 MUSTF MERTER ma düştük. ma artık bu tek yönlü akışın tersine de dönmesinin zamanının geldiğine inanıyoruz, binlerce senelik birikimimize dayanarak bizlerin de artık Batı dünyasına insanı, özellikle de sağlıklı insanı tanıtmamız gerekiyor. Çünkü tüm belirtiler önümüzde pek fazla süremiz kalmadığını gösteriyor, karanlık artıyor, sanki zamana karşı bir yarış içindeyiz. Bu kitapta sizlere tasavvuftan hareket ederek modern psikolojiye paralel giden bir diğer insan psikolojisi sunmaya çalışacağız: nefs psikolojisi. ma nefsi anlamak için Batı psikolojisinin temellerini de bilmemiz gerektiğine inanıyoruz. Bu sebeple, kitabın başında, Sigmund Freud, Carl Gustav Jung ve diğer bazı Batılı araştırmacıların görüşlerine de temas edeceğiz. Özellikle C.G. Jung un 2009 yılında ilk defa yayımlanan Kırmızı Kitap ına ağırlık verdik, devasa bir eser ve içinde ibret-i âlem görüşler var. Sonrasında kıyaslama metodu kullanarak usulca nefs psikolojisine geçeceğiz. Modern Batı psikolojisi bize iki boyutlu insanı anlatırken (bilinç ve bilinçdışı) nefs psikolojisi bizleri çok heyecan verici bir üçüncü boyuta götürecek: üst bilinçdışı veya âlem-i misal. Bu alanda, yeni bir kıtayı keşfeder gibi modern psikolojinin bilmediği hikmetlerle karşılaşacağız. Duyu ve duyguların sonsuz tekâmül potansiyeli okuyucuyu maddi dünya ve insanın hakikatine doğru cezbedecek; sınırlar saydamlaşınca, dünya yeni bir anlam kazanacak. Ve bu her insanda mevcut olan üst âlemin kara bulutları dağıldığında muhteşem bir mehtap gönlümüzü aydınlatacak. Hayretle "Daha önce nerelerdeydin?" diye sorduğumuzda, bizlere gülümseyecek ve Senden hiç ayrı değildim ki, hep seninle beraberdim diyecek. Yaşlı gözlerle Can ımıza bakıp O nu bir daha hiç unutmamak üzere içimize sindireceğiz. Kitabın ikinci bölümünde psikolojik rahatsızlıkları nefs psikolojisi açısından ele alacağız; kaygı, depresyon, nöroz, üç boyutlu nefs yapısına göre ne manaya geliyor, anlamaya çalışacağız. Psikopatolojiye değişik bir zaviyeden bakışın, tedaviye de yeni imkânlar sunacağı kanaatindeyiz. Üçüncü bölümde psikoterapiyi, özellikle derinliğine araştıran psikoterapiyi irdeleyeceğiz. Bu alanda karşılaşacağımız en hayret verici yenilik, psikoterapiyi bizim yapmadığımız görüşü olacak, mürebbinin kalbimizi ısıtan muhabbetini müşahede edeceğiz. İnsanın hiçbir zaman, düştüğü en derin kuyularda bile yalnız bırakılmadığını göreceğiz ve varoluşumuzun donmuş buzları, Can ımızın ümit ve güven ışınları ile eriyecek. Kapakta sizlere sunduğumuz resimdeki gibi, hayat okyanusunun engin sularında en karanlık gecelerde bile, mucizevi bir şekilde bir ışığın bizi hayat veren adaya yönlendirdiğini fark edeceğiz. Son bölümde örnekler vererek rüyaların dilini anlamaya gayret edeceğiz, sanki bir yıldızlar kapısından geçerek âlem-i misale temkinle adım atacağız. Ve o âlemde kalabilmek için, edep ve güzel ahlakın önemini idrak edeceğiz. Bu kitabı hem genel okuyucu hem de psikolog ve psikiyatrlar için kaleme aldık, dipnotlarda teferruat bilgilerini sunduk. Psikolojik açıdan nefs ilmi daha başlangıcında gibi görünüyor, bizlerin sizlere sunduğu şu mütevazı çalışmanın genç araştırmacılar için yeni fikirlere vesile olacağını ümit ediyoruz, bu sebeple çoğu bölümde dipnot olarak yeni araştırma alanlarına temas ettik. Dr. Mustafa Merter Bodrum,

15 Batı Dünyası Psikolojisinin Temel Kavramları

16

17 Sigmund Freud Freud un düşünce sistemini açıklarken, hem kendi görüşümüzü ifade etmek hem de Norman O. Brown un Life gainst Death (Ölüme Karşı Hayat) kitabının 5 bazı bölümlerinden esinlenerek yola çıkmak istiyoruz. S. Freud un Temel Kavramları Freud un yapısal kuramına göre, bir buz dağına benzetilen psişe, yani nefs ; ego, süperego ve id yapılarının toplamıdır. 6 (bkz. s. 18, Şekil 1) İnsanın bilinçli yönünü kısmen temsil eden ego, hemen yanı başında yer alan ve kendi kontrolü dışında olan bilinçdışı güçler tarafından sürekli zorlanır ve bir ara yol bulmaya gayret eder. Bu manada zavallı ego, üç acımasız güce hizmet etmeye çalışır: süperego, id ve dış dünyanın gerçekliği. Yani daha açık ifade edersek; her türlü arzu ve isteklerini anında yaşamak isteyen id, "Hayır, yapamazsın!" diyen süperego ve ikisi arasında kalan ego dur. Somutlaştıracak olursak; bodrum katlar 5 Norman O. Brown, Life gainst Death, Wesleyan University Press, 1985 /Ölüme Karşı Hayat, yrıntı Yay., N. Brown bu kitabında özetle; hedefinden sapmış, ne aradığını bilmeyen insanlığın hayata karşı düşmanca bir tutum içine girdiğini ve kendi kendisini yok etme aşamasına geldiğini söylüyor. Çözüm olarak içimizdeki hayat ve ölüm içgüdülerini tekrardan, yeni bir bakış açısından değerlendirmeyi öneriyor. Brown a göre psikanalizin bütün metapsikolojilerini yeniden yorumlamak gerekiyor. 6 Biz burada psişe'yi Türkçeye nefs diye çeviriyoruz; ama ileride göreceğimiz gibi nefs, bizim kavrayışımıza göre Freud ve Freudyenlerin tanımlamalarının ötelerinde, çok boyutlu ve dinamik bir yapıya sahiptir. 17

18 MUSTF MERTER Şekil 1: S. Freud a göre nefs da tepinen ve İsterim de isterim diye duvarları yumruklayan çocuklar id, yukarıda elinde sopayla bekleyen süperego ve ikisini de sakinleştirmeye çalışan ego'dur. Bu genel kavramlardan hareket ederek, S. Freud un aslında insan mevzuunda ne demek istediğine biraz daha ayrıntılı bakalım. lttaki bölümde göreceğimiz gibi, 19. yüzyıldaki gelişmelerin, özellikle de ydınlanma felsefesi hareketinden kaynaklanan temel görüşlerin neticesinde Freud, insanı özünde hasta bir varlık olarak tanımlamıştır. 7 S. Freud'a Göre İnsan ve Temel Hastalığı: Bastırma S. Freud un düşünce sistemini anlamak için bir anahtar kelime ararsak, karşımıza bastırma (repression) çıkar. Bastırma, insan bilincinin kabul edemediği bazı düşünce ve duyguların bir alt âleme atılması manasını taşır. ma bu bastırılan düşünce ve duygular kaybolmaz, silinmez ve biz farkına varmadan tesirleri devam eder. Bu anlamda insan Freud a göre kutuplaşmış, iki başlı bir varlıktır. İşte bu temel insani eğilimden yola çıkarak Freud, insanın yapısını ve insanın uzantısı olan toplumun yapısını anladığını iddia eder. Bu mantığa göre toplumun özü, bireyin inkârı; bireyin özü ise kendi kendisinin inkârıdır. S. Freud, bastırma (repression) diye tanımlanan süreci, tedavisi altına aldığı hastalarında, rüyalarda ve günlük hayatın akışının dikkatlice izlenmesinde (dil sürçmeleri, hatalar, tesadüfî düşünceler ve icraatlar) bulur ve ispat eder. Çok çarpıcı bir örneği kendi tedavi tecrübelerimden vereyim. ğır bir nöroz yaşayan ve kendini ifade etmekte çok zorlanan bir hanım hastam, evden ayrılma sürecini anlatırken, dil sürçmesi olarak Evden ayrıldım (ana/baba ocağı) ve tekrardan evlendim cümlesini kurdu. Şu son cümleyi tekrarlar mısınız? dediğimde, yüzü kızardı, gözyaşlarına boğuldu ve terapide, çocukken (defalarca baba tarafından) uğradığı tacize nihayet temas edebildi. İşte kendisinin bu olayı seneler boyu bastırmış olmasına rağmen, sanki ikinci bir sistem devreye girmiş ve bu acıyı ikimizin de duyması için ifade etmişti. Bu durumu biraz mizahi olarak açıklarsak, her insan kendi özel tımarhane sini sırtında taşır ve her an oradan bir deli lafa karışır! Ve bu tımarhane veya alt âlem, insanın olabilecek 4 ilişki kategorisinde, 8 ikinci bir sistem olarak devreye girer. 7 İnsan üzerine bu karamsar görüşlerin analizine, Dokuz Yüz Katlı İnsan kitabımızın Freud ve Öncüleri bölümünde temas etmeye çalıştık. (bkz. Mustafa Merter, Dokuz Yüz Katlı İnsan, Kaknüs Yayınları, 2012.) 8 Olabilecek 4 ilişki kategorisi, (1) insan-insan ilişkileri, (2) insan-eşya/dünya ilişkisi, (3) insan-kendi kendisi ilişkisi ve (4) insan-aşkınlık (varsa Tanrı inancı) ilişkileridir. 18

19 T 1 HYIRLI T 2 SBHLR T 3 BENİM T 4 DIM T 5 MUSTF ilk anlam Hayat HY - IRLI 1 Bana hayır dedi. Hayatı zaten yaşamıyorum. Şekil 2 HYIRLI SBHLR, BENİM DIM MUSTF! ilk anlam yarı hayal olumsuz çağrışımlarla ikinci kelime Bana ne ulan senin hayatından! + Yok, bu kadar şüpheci olma. HYIR-HYT-YŞMK ÖFKE-DÜŞMNLIK hayali çağrışımlar ilk veriyi aşıyor karmaşa saldırganlık +E Bunca senedir bir adım yol alamadım. + MUSTF PEYGMBER MUHBBET Ben senin hayrını bilmem ne edeyim, hayat mı var ulan! Şu odunu kafana vurmadan git işine!

20 MUSTF MERTER Yani attığımız her adımda, söylediğimiz her sözde, kurduğumuz her ilişkide, aldığımız her kararda bilincimizin yanı sıra bir diğer paralel sistem devrededir. Her an tımarhanenin pencerelerinden biri açılabilir ve bir deli en münasebetsiz düşünce veya duyguyu dile getirebilir. Bu durumu anlatabilmek için Şekil 2'deki örneği veriyoruz (bkz. s. 19). Sabahleyin evden çıktığımızı ve daha yeni karşılaştığımız, afyonu patlamamış" komşumuza: Hayırlı sabahlar, benim adım Mustafa! dediğimizi hayal edelim ve bu komşunun aklından geçebileceklere bir bakalım Hitap ettiğimiz kişi öncelikle kurduğumuz cümlenin ilk kelimesini aldı ve "hayırlı" sözcüğünün olumsuz manada red ifade eden (evet karşıtı) "hayır" bölümüne yoğunlaştı. Ve belki de evde eşi ile yaşadığı bir tatsızlık sonucu "Bana 'hayır' dedi" manasını çıkardı. yrıca "hayırlı" kelimesinin "hay" kökünden hareket ederek, "hayat" çağrışımını da yaptı ve içinde bulunduğu olumsuz hâlet-i nefsaniyesi ile şu sonuca ulaştı: "Ne hayatı be, hayatı zaten yaşamıyorum ki!" Böyle menfi çağrışımlarla hitap cümlesinin "sabahlar" kısmına geldiğimizde aklına şu türkü sözleri geldi "maan Eşref, canıım Eşref, sabah uyarttın beni, kana buladın beni..." Ve cümlenin üçüncü kelimesi olarak "benim" dediğimizde bize baktığında, aklında şu cümle oluştu: "Bana ne ulan senin hayatından..." Bu süreç "adım" kelimesi ile devam ettiğinde, "Bunca senedir bir adım yol alamadım" diye düşündü. Ve "Mustafa"ya geldiğimizde içinden şöyle geçirdi: "Ulan Mustafa, ben senin hayrını bilmem ne edeyim, zaten hayat mı var lan, şu odunu kafana vurmadan git işine..." Fakat haydi, zevahiri kurtarmak için bizim komşuya bir de olumlu çağrışım yaptıralım. "Mustafa", Efendimizin (sav) ismi olduğu için, belki de O'nun yüzü suyu hürmetine odunu kafaya yemekten kurtulacağız. Evet, buraya kadar bastırma diye anlatılan insani özelliğe ve bu bastırılan duygu ve düşüncelerin depolandığı bilinçdışına temas ettik. S. Freud un ikinci önemli keşfi ise insanın, bu iç âlemine gösterdiği direnç tir. Sanki sırtımızda taşıdığımız seyyar tımarhaneyi ve oradaki mübarek kardeşlerimizi görmemek için elimizden geleni yaparız. ma biz ne yaparsak yapalım, kardeşler rahat durmazlar ve Biz de varız! derler. S. Freud a göre günlük hayatın psikopatolojisi ve rüyalar, bu fokur fokur kaynayan alt bilinçdışı âleminin bir manada buharlaşmasıdır. 9 S. Freud'a Göre İnsanın Özü Nedir ve İnsan Neyi Bastırır? Bu soru sorulduğunda, Biz aslında neyiz? denildiğinde, Batı dünyasının insanı anlama mevzuundaki felsefi gidişatının son derece ilginç süreci ile karşılaşırız. Eflatun a baktığımızda insanın temel arzusu, sevgisi (Eros) için tatmin eden bir muhatap bulmaktır lt bilinçdışı diyoruz, çünkü ileride nefs psikolojisi muhtevasında göreceğimiz gibi, insan sadece alt bilinçdışı tımarhanesine mahkûm olmuş bir varlık değildir. Nefs psikolojisine göre bir de üst bilinçdışı âlemi vardır. 10 bkz. Eflatun un Sempozyum ve Fedrus eserleri. 20

21 PSİKOLOJİNİN ÜÇÜNCÜ BOYUTU: NEFS PSİKOLOJİSİ VE RÜYLRIN DİLİ Bu muhatap ile aynı mabette bulunmak ve karşı karşıya kalmak (contemplation) 11, olabilecek en muhteşem (summum bonum) insani yüceliktir. ma bu müşahede/kontamplasyon geleneği ydınlanma hareketi esnasında temel bir değişimden geçer ve mesela filozof Descartes ın Düşünüyorum, demek ki varım prensibine dönüşür. Esas kırılma noktası, Hegel e karşı reaksiyon olarak çıkan Marx ve Feuerbach'ın düşüncelerinde belirir ve müşahede, pratik/duyusal bir zihinsel aktivite hâline indirgenir. 12 S. Freud un psikolojisi bu düşünce akımının devamıdır ve bu psikolojide saf müşahede kategorisi ortadan kalkar, olmamış hâle gelir. 13 Peki, müşahede/kontamplasyon ortadan kalkarsa insanın temel arzusu (Eflatun a göre sevgi dolu beraberlikti) ne hâle dönüşür? S. Freud burada muhatabı (daha doğrusu o muhatapla ilişki kurma motivasyonunu) ortadan kaldırdıktan sonra, arzuyu, insanın haz açısından kendini tatmin etme veya acılardan kaçınma enerjisi, içgüdüsü olarak anlar. Bizim tüm fiziki hareketliliğimiz ya haz almaya ya da acıdan kaçınmaya yöneliktir ve bu süreç otomatik olarak "haz prensibi" tarafından yönlendirilir. 14 İnsan denen bilgisayar, Freud a göre haz almak üzere programlanmıştır, hayatın başka bir amacı yoktur. ma maalesef bu hazperest insan, dış dünyanın gerçekliği ile temas ettiğinde büyük bir şok yaşar. Sonsuz arzu ve isteklerinin dış dünya tarafından kabul edilmediğini gördüğünde kalan tek çare, acısını bastırmaktır (yani alt bilinçdışı deposu dolmaya başlar). Eğer aslımız sonsuz derecede hazperest ise, varlığımızın ağırlık noktası (sıklet noktası) alt bilinçdışımız olmalıdır. Bilinç ve ego ise arızi(ikincil)dir. Yani Freud a göre, tımarhanedeki şehvet, hırs, gurur ve zevk düşkünü deliler aslında haklıdırlar ve sokağa salınmaları gerekir. Hiçbir şey bu nörotik yapımızı değiştiremez. Tüm çabalar, mesela ileride göreceğimiz letâfet kazandırma/ süblimasyon, aslında kendini kandırmaktan başka bir şey değildir. İşte bilinçli benlik (ego/ben), bu çatışmanın ortasında meydana çıkmaya başlar. Ego ve ben gerçek hayata daha yakın olduğu için daha ziyade gerçeklik prensibinin hükmü altındadır Con-templation kelimesinin kök manasına baktığımızda, con un beraberce, templum un ise mabet anlamına geldiğini görürüz. Yunanca tapınak, mabet anlamına gelen templum kelimesi, kesmek anlamına gelen temnein kökünden türer. Yani kutsal bir mekânda beraberce, bir şeyleri kesip attıktan sonra, sıradan bir bakış yerine başka bir tarz bakışa geçmek demektir. İlginçtir ki Türkçede de gözün kesmesi tabiri vardır. Bizim maneviyat geleneğimizde kontamplasyon müşahedeye tekabül eder ve aktif bir sürece şahit olma (witnessing) demektir. Bu konuya daha ayrıntılı temas etmek isteyenler için bkz. Dokuz Yüz Katlı İnsan, Müşahede bahsi. N.O. Brown, a.g.e., s. 7. Tasavvuftan feyzalan nefs psikolojisi ne göre, Freud un esas hadım ettiği, affınıza sığınırım, "çocuğun çükü değil, kadın erkek tüm insanlığın kalbi dir. Çünkü ileride göreceğimiz gibi insan, görüş açısından çift kutuplu bir varlıktır, hem rasyonel/aklî hem de kalbî görüşe sahiptir. Kalbî görüş olmadan insan nazar da kalır, diğer insanları ve dünyayı bir manada dondurur. S. Freud, General Introduction to Psycho-nalysis, çev. J. Riviere, New York: Perma Giants,