Türkiye ve OECD ye Üye Ülkelerin Kadın Sağlığı Göstergeleri Bakımından Değerlendirilmesi

Transkript

1 İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 15 (4) (2008) Türkiye ve OECD ye Üye Ülkelerin Kaın Sağlığı Göstergeleri Bakımınan Değerlenirilmesi Sakine Rehimli *, Gökhan Ocakoğlu **, Deniz Sığırlı **, M. Çağatay Büyükuysal ** * Uluağ Üniversitesi, Tıp Fakültesi Kaın Hastalıkları ve Doğum AD, ** Uluağ Üniversitesi, Tıp Fakültesi, Biyoistatistik AD, Bursa Amaç: Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) ne üye ülkelerin kaın sağlığına ilişkin sağlık üzeyi ölçütleri ikkate alınarak, ülkelerin ilgili sağlık göstergeleri bakımınan birbirlerine göre konumlarının incelenmesi ve aralarına var olabilecek benzerliklerin ya a farklılıkların ortaya konulması amaçlanmıştır. Materyal ve Metot: Dünya Sağlık Raporu na bulunan kaın sağlığına ilişkin göstergeler, toplam 30 ülke için ele eilmiş ve ilgili eğişkenler kullanılarak çok boyutlu ölçekleme analizi uygulanmıştır. Bulgular: Üç boyutlu konfigürasyon için stress eğeri 0,02 olarak bulunmuştur. Çok boyutlu ölçekleme analizi uygulanması sonucuna ülkelerin, belirli başlıklar altına toplanan eğişkenler bakımınan çalışma amacına uygun olacak şekile, üç grupta kümelenikleri görülmüştür. Sonuç: Türkiye; birinci boyutta Meksika ile birlikte iğer ülkeleren özellikle sosyal urum ile ilgili göstergeler bakımınan, ikinci boyutta Amerika Birleşik Devletleri, Portekiz, İngiltere ve Fransa ile birlikte iğer ülkeleren özellikle oğurganlık eğitimi ile ilgili göstergeler bakımınan, üçüncü boyutta ise Kore Cumhuriyeti, İtalya, Fransa, Japonya ve Çek Cumhuriyeti ışınaki iğer ülkeleren gebelik sonuçlarına bağlı eğişkenler bakımınan farklılık göstermekteir. Anahtar Kelimeler: Çok Boyutlu Ölçekleme, Sağlık Göstergeleri, Ökli Uzayı Evaluation of Woman Health Inicators for Turkey an OECD Union Members Objective: It has been aime to examine the positions of Organisation for Economic Co-operation an Development (OECD) member countries an isplay possible similarities or issimilarities between them, taking into account their female health inicators. Material an Methos: From the Worl Health Report the female health inicators have been obtaine for 30 countries an multiimensional scaling analysis performe by using relate variables. Results: Stress value was foun 0,02 for three imensional configuration. As a result of multiimensional scaling analysis, it has been seen that, countries have been forme groups in three imensional space, accoring to relate variables. Conclusion: In the first imension, especially for the social situation, Turkey showe similarity with Mexico compare to other countries. In the secon imension, especially for the prolificacy eucation, Turkey was similar with U.S.A., Portugal, Great Britain an France compare to other countries. In the thir imension, especially for the pregnancy outcomes, Turkey was similar with Korea, Italy, France, Japan an Czech Republic compare to other countries. Key Wors: Multiimensional Scaling, Health Inicators, Eucliian Space Türkiye nüfusu, Avrupa nüfusunun %16 sını oluşturmaktaır. Nüfus profili ve nüfusun inamikleri inceleniğine, Türkiye nin yıllık nüfus artışının ve oğurganlık hızının Avrupa ülkelerine göre aha fazla oluğu görülmekteir. Acaba, nüfustaki bu artış ile paralel olarak, günümüze Türkiye e kaınlar için sağlık alanına yeterli hizmet verilmekte miir? Ayrıca kaınlar, verilen bu hizmet ve kapsamı hakkına bilgilenirilmekte miirler? Eğitim urumuna göre, kaınların gebeliğe yaklaşımları ve beklentileri farklılaşmaktaır. Çalışmamıza sosyal urum ile ilişkili oluğu üşünülen ört eğişkene yer verilmiştir. Bunlar: Yetişkinlere okuryazarlık oranı, sigara kullanımı, kaınlara ve erkeklere ilköğretimi 261

2 Rehimli ve ark tamamlama oranıır. UNESCO nun tanımına göre okuryazarlık; eğişik türeki yazılı kaynakları, kayıtları kullanarak tanımlama, anlama, yorumlama, bir araya getirme, iletişim kurma ve hesap yapma yeteneğiir. Pek çok araştırmacı okuma yazma bilme oranının irekt olarak insan için hayatî önem taşıığını öne sürmekteir. Hinistan a yapılan eğitim reformunun arınan okuryazar oranının artmasıyla anne-bebek ölüm oranlarının hızla üşüş göstermesi bunun en iyi örneklerinen biriir. Türkiye, ünya ülkeleri arasına %88,1 lik okuma yazma oranı ile 52. sıraaır. Ülkemize okuma yazma bilmeyen kaın nüfus oranı %20,1 iken, okuma yazma bilmeyen erkek nüfus oranı %5,4 olup bu oran okuma yazma bilmeyen kaın oranının örtte birine karşılık gelmekteir. Doğum öncesi bakıman (DÖB) yararlanma oranı ilköğretimi tamamlamamış kaınlara %32 iken, bu oran ortaokul ve üzeri eğitim alanlara %93,4 olarak belirtilmiştir. Yine sağlık bakanlığının 2007 yılı verilerine göre Türkiye e 18 yaş ve üstü nüfusun sigara kullanım oranı kaınlara %16,6 olarak belirtilmiştir. Araştırmaa, oğurganlık eğitimi ile ilişkili oluğu üşünülen 4 eğişkene yer verilmiştir: Total ve yetişkin oğurganlık hızı, kontrasepsiyon prevelansı ve antenatal bakım bilgisi (oğum öncesi bakım). Son yıllara oğurganlık oranının azalmaya başlaığı gözlenmekteir, bunun neeni ülkemize, çocuk sahibi olma politikasının esteklenmemesiir. Buna bağlı olarak, Türkiye nin yaşlanığı ve bunan 50 yıl sonra bu urumun evam etmesi haline ülkemize Avrupa nüfusuna benzer olarak yaşlı nüfusun oranının artacağı öngörülebilmekteir. Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) kurumunun verilerine göre, ailelerin %76'sı çocuk istemez iken, aile planlaması yöntemi uygulayan ailelerin oranı toplam %63,7, çağaş bir yöntem kullananların oranı ise %37,7'ir sayılı yasa ile getirilen yenilikler: Kurs görmüş ebe ve hemşirelere uygulama yetkisi verilmesi, cerrahi kontrasepsiyonun yöntem seçenekleri içine alınması, 10 haftaya kaar gebeliklerin istek üzerine sonlanırılması ve yukarıa belirtilen sektörler arası işbirliğinin zorunlu hale getirilmesiir. Çocuk istemeyenlerle, etkili oğum kontrolü uygulayanlar arasınaki fark, kaın sağlığını az ya a çok tehit een üşük işlemlerine ya a istenmeyen, yeterli ilgi ve sevgi görmeyen bebeklerin ünyaya gelmesine yol açmaktaır. Doğum Öncesi Bakım (DÖB) hizmetleri birinci basamak sağlık kuruluşları, ikinci basamak sağlık kuruluşları, üniversite hastaneleri, özel sektör gibi çeşitli ve çok sayıa birim tarafınan verilmekteir. Gebelerin sağlık personeli tarafınan en az altı kez izlenmesi gerekir. Nitelik göz arı eilerek DÖB'en yararlanma oranlarına bakılığına bölgeler arasına, kır-kent yerleşimine göre farklılık oluğu gözlenmekteir. Türkiye nin batısına bu oran %79,5 iken, oğua bu oran %34,4 olmaktaır (hekim bazına kontroller). Gebelikte sağlık kontrolü yaptıranlar artmakla birlikte, her üç gebeen birisi hiç oğum öncesi bakım almamaktaır. 1 Çalışmamıza gebelik sonuçlarına bağlı olarak belirlenen 3 eğişken varır: Mortalite (ölüm) oranı, üşük ağırlıklı yeni oğan oranı ve yeni oğan ölüm oranı. Kaın ölüm oranı Türkiye e Avrupa ülkelerine göre belirgin orana yüksek olarak bilirilmiştir. (10 health questions about the new EU neighbours - Turkey). Maternal, perinatal neenli ölümler, ülkemize AB ülkelerine göre %5 aha oranına aha yüksektir, ölen annelerin %34'ünün "19 yaş ve altı" ve "35 yaş ve üzeri" riskli yaş grubuna oluğunu, %62,5'inin kırsal ya a yarı-kırsal kesime yaşaığını belirtilmiştir. Maternal ölüm zamanı oranlarına bakılığına en yüksek oran oğum sonrasına geçen 42 gün için belirtilmiştir (%59,1), gebelik süresince bu oran %22 olarak belirtilmiştir ve maternal ölüm zamanı oranlarına ikinci sıraa yer almaktaır. Maternal ölüm neenlerinin ağılımına bakılığına nitelikli bir oğum öncesi bakımla kanama, enfeksiyon ve toksemiye bağlı anne ölümlerinin kontrol altına alınabileceği, olayısıyla her üç anne ölümünen ikisinin önlenebileceği görülmekteir. Maternal ölüm neenleri için ise oğumla oğruan ilgili olan neenler %83 lük oranla ilk sıraa yer alırken, ikinci sıraa ise %33,32lük oran ile kanama gelmekteir. Yapılan araştırmalara göre, Türkiye e yeni oğan ölümü %20-40 iken Avrupa birliği ülkelerine bu oran %7,3-16,5 arasınaır. 2 Türkiye e bu oranın yeni oğan ve çocuklara batı bölgelerine göre oğu bölgelerine ve şehirlere göre kırsal kesimlere 2 kat aha fazla oluğu belirtilmiştir Bu oğrultua Dünya Sağlık Örgütü (Worl Health Organization-WHO) nün belirleiği temel sağlık göstergeleri içerisine yer alan, kaın sağlığına ilişkin veriler oğrultusuna, ülkemiz ve iğer Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) ülkelerinin kaın sağlığı bakımınan bulunukları konumun, ilgili yöntemi kullanılarak mümkün oluğunca az boyutla ortaya konulması amaçlanmıştır. 262

3 Türkiye ve OECD ye Üye Ülkelerin Kaın Sağlığı Göstergeleri Bakımınan Değerlenirilmesi GEREÇ VE YÖNTEM Ülkemizin iğer OECD ülkeleri ile kaın sağlığı göstergeleri bakımınan aralarınaki ilişkilerin grafiksel gösterimini sağlayarak, bu ilişkilerin altına yatan yapıların, aralarına var olabilecek benzerliklerin/farklılıkların ortaya konulması ve ülkemizin nasıl bir konuma oluğunun belirlenmesi amacıyla, bu ülkelere ait WHO tarafınan ele eilen veriler kullanılmıştır 13,14,17. Analize kullanılan eğişkenler; yetişkinlere okuryazarlık oranı, sigara kullanımı, kaınlara ve erkeklere ilköğretimi tamamlama oranı, total ve yetişkin oğurganlık hızı, kontrasepsiyon prevelansı, antenatal bakım bilgisi (oğum öncesi bakım), mortalite oranı, üşük ağırlıklı yeni oğan oranı ve yeni oğan ölüm oranıır. Bu veriler OECD ye üye olan Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Avusturya, Avustralya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlaniya, Fransa, Hollana, İngiltere, İrlana, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlana, Japonya, Kanaa, Kore Cumhuriyeti Lüksemburg, Macaristan, Meksika, Norveç, Polonya Portekiz, Slovakya, Yeni Zelana, Yunanistan ve Türkiye olmak üzere toplam 30 ülke için ele eilmiştir. Çok boyutlu ölçekleme (ÇBÖ), herhangi bir ya a bir grup eğişkeninin, bir iğerine bağımlı olmaığı, bir iğeriyle açıklanamaığı, tüm eğişkenler arasına var olan karşılıklı ilişki ile ilgileniliğine kullanılan karşılıklı bağımlılık tekniklerinen biriir. Verinin yapısını görsel olarak ortaya koyan moellerin ele eilebiliği, karmaşık matematiksel, geometrik ve istatistiksel işlemler içermekteir. 3 ÇBÖ e n birim ya a nesneen oluşan bir veri setinen ele eilen uzaklık eğerleriyle, n noktanın tek ya a r (r < n) boyutlu uzaya, genellikle ökli uzayına grafiksel gösterimini ele etmek amaçlanmaktaır. 6 Veri setine bulunan i. ve j. birimler arasınaki ölçülen uzaklık p ile gösterilmek üzere, m boyutlu bir ökli uzayına, i. Ve j. Noktalar arasınaki uzaklık m 2 1/ 2 [ (x ia x ja ) ] a1 biçimine ele eilmekteir.7 Ökli uzaklıkları ( ) ile gözlenen uzaklıklar ( p ) arasınaki ilişki, uygun bir f (p) önüşümü yarımıyla ortaya konulur. Uzaklık fonksiyonunaki koorinatlar ve gözlenen uzaklıkları teorik uzaklıklara önüşümünü sağlayan f fonksiyonu, Kruskal tarafınan sunulan ve STRESS (STanarize REsiual Sum of Squares) olarak alanırılan aşağıaki ifaenin minimize eilmesi ile tahmin eilir. 8 n n 1/ 2 2 ( ) S i1 j i1 n n i1 ji1 2 S fonksiyonunaki eğerleri gözlenen uzaklıklar olan p eğerlerinin, geometrik sunumaki uzaklıklarına optimal yakınsamalarını ifae etmekteirler ve f (p) ( i, j için ) biçimine gösterilebilirler. 8 Stress eğerlerinin büyüklüklerine göre konfigürasyon uzaklıklarının orjinal uzaklıklara uyumluluğu; stress 0,20 ise zayıf uyum, stress = 0,10 ise orta uyum, stress = 0,05 ise iyi uyum, stress = 0,00 ise tam ya a mükemmel uyum şekline eğerlenirilmekteir. 6 Birim ya a nesne sayısı arttıkça ve boyut sayısı azalıkça stress eğerinin arttığı bilinmekteir. 15 ÇBÖ e kullanılan yaygın bir iğer uygunluk ölçütü e korelasyon katsayısının karesiir (square correlation inex-r 2 ). R 2 nin %60 an büyük olması urumuna, konfigürasyon uzaklıklarının orjinal uzaklıklara uyumluluğunun makul oluğu, ÇBÖ nin uygulanabileceği yorumu yapılmaktaır. 4 ÇBÖ nin iki genel çeşii varır ve bunlaran biri, verilerin kantitatif olması urumuna uygulanan metrik ölçeklemeir. Metrik ölçeklemee birimler ya a nesneleren ele eilen gözlem eğerleri arasınaki benzerlik ya a farklılıklar, irekt olarak uzaklık eğerleri olarak ele alınırlar. ÇBÖ nin iğer bir türü olan metrik olmayan ölçekleme, uzaklıkların nümerik eğerleri yerine büyüklük sıralarının kullanılığı urumlara uygulanmakta ve eğerlerini belirlemee kullanılan tek bilgi, uzaklık eğerlerinin sıra sayıları olmaktaır. 5 Metrik olmayan yaklaşıma D uzaklıklar matrisi eğil, farklılık ölçümleri (ya a benzerlik) matrisi olarak ele alınmaktaır. 16 Bu yaklaşıma kullanılan genel algoritmaa analitik 263

4 Rehimli ve ark bir çözüm mümkün olmaığınan olayı, stress eğeri iteratif bir yaklaşım ile minimize eilmeye çalışılır. 16 Değişkenler farklı birimlere ölçüm eğerlerine sahip oluklarınan ilk olarak stanarizasyon işlemi uygulanarak önüştürülmüş veriler ele eilmiş ve analizler için SPSS paket programınan yararlanılmıştır. BULGULAR ÇBÖ analizi sonuçlarına göre, boyut sayısı 2 olarak alınığına Kruskal stress istatistiği 0,06; R 2 = 0,99 olarak, boyut sayısı 3 olarak alınığına ise Kruskal stress istatistiği 0,02; R 2 = 1,00 olarak bulunmuştur. Bu uruma, optimal boyut sayısının 3 oluğu ve ele eilen sonuçların elimize bulunan veri kümesini yeterli ölçüe yansıttığı yargısına varılmıştır. Meksika nın iğer ülkeleren ayrılarak birbirine çok yakın bir grup, geriye kalan ülkelerin ise ikinci bir grup oluşturukları görülmüştür (Tablo 1, Şekil 2). İkinci boyutta Çek Cumhuriyeti, Meksika ve Kore Cumhuriyeti ve Yeni Zelana nın bir grup; ABD, Portekiz, İngiltere, Fransa ve Türkiye ikinci ve iğer ülkeler üçüncü grubu oluşturmuştur (Tablo 1, Şekil 2). Üçüncü boyut inceleniğine ise Avusturya, Yunanistan, Macaristan, Yeni Zelana ve Meksika nın bir grup; İtalya, Fransa, Japonya ve Çek Cumhuriyeti nin, Kore Cumhuriyeti ve Türkiye nin iğer grubu; geriye kalan ülkelerin ise üçüncü grubu oluşturukları görülmüştür (Tablo 1, Şekil 2) Gözlenen uzaklıklar ile konfigürasyon uzaklıklarının ağılımını gösteren Shepar grafiği Şekil 1 eki gibi ele eilmiştir. Buna göre iki farklı uzaklık eğerleri arasına oğrusal bir ilişki bulunuğu ve verilere oğrusal moel ile uygun çözüm ortaya konulabileceği belirlenmiştir. WHO tarafınan seçilen kaın sağlığı göstergeleri açısınan her bir ülkenin birbirlerine göre konumları, Şekil 2 eki Ökli uzaklık moeline ilişkin üç boyutlu grafikte verilmiştir. Üç boyutlu ÇBÖ analizi sonucuna ele eilen Şekil 1. Gözlenen Uzaklıklar ile Konfigürasyon Uzaklıkları için Shepar Diyagramı. Şekil 2. Öklit Uzaklık Moeline İlişkin Grafik (VAR1: Avustralya, VAR2: Avusturya, VAR3: Belçika, Var4: Kanaa, VAR5: Çek Cumhuriyeti, VAR6: Danimarka, VAR7: Finlaniya, VAR8: Fransa, VAR9: Almanya, VAR10: Yunanistan, VAR11: Hollana, VAR12: İzlana, VAR13: İrlana, VAR14: İtalya, VAR15 Japonya, VAR16: Lüksemburg, VAR17: Meksika, VAR18: Hollana, VAR19: Yeni Zelana, VAR20: Norveç, VAR21: Polonya, VAR22: Portekiz, VAR23: Kore Cumhuriyeti, VAR24: Slovakya, VAR25: İspanya, VAR26: İsveç, VAR27: İsviçre, VAR28: Türkiye, VAR29: İngiltere, VAR30: ABD koorinat eğerleri inceleniğine, birinci boyutta bulunan ülkelerin genel olarak iki farklı alana gruplaştıkları görülmüştür. Türkiye ve 264

5 Türkiye ve OECD ye Üye Ülkelerin Kaın Sağlığı Göstergeleri Bakımınan Değerlenirilmesi Tablo 1. 1., 2. ve 3. boyuta göre ülkelerin sıralanmış koorinat eğerleri. 1. BOYUT 2. BOYUT 3. BOYUT Ülke Koorinat eğeri Ülke Koorinat eğeri Ülke Koorinat eğeri Meksika -5,91 Çek Cumhuriyeti -1,52 Avusturya -0,72 Türkiye -4,08 Meksika -1,39 Yunanistan -0,63 ABD -1,99 Kore Cumhuriyeti -0,91 Macaristan -0,60 Kore Cumhuriyeti -1,14 Yeni Zelana -0,46 Yeni Zelana -0,56 İngiltere -0,79 İtalya -0,39 Meksika -0,53 Yeni Zelana -0,21 Slovakya -0,39 İrlana -0,29 Portekiz -0,20 Kanaa -0,36 İspanya -0,29 Fransa -0,11 Avustralya -0,23 İzlana -0,20 Slovakya -0,04 İrlana -0,21 Norveç -0,19 Kanaa 0,21 Macaristan -0,19 Lüksemburg -0,19 Avustralya 0,24 İzlana -0,18 İngiltere -0,17 Japonya 0,31 Finlaniya -0,17 Polonya -0,16 İrlana 0,34 Polonya -0,16 ABD -0,11 İzlana 0,41 Belçika -0,08 Danimarka -0,11 Finlaniya 0,46 Lüksemburg -0,06 Hollana -0,11 Polonya 0,47 İsveç -0,03 Finlaniya -0,08 Macaristan 0,50 Norveç -0,02 Avustralya -0,04 Lüksemburg 0,69 Hollana 0,03 İsveç -0,02 Almanya 0,70 İspanya 0,04 Slovakya 0,01 Belçika 0,73 Almanya 0,05 Belçika 0,04 İsveç 0,79 Danimarka 0,08 Almanya 0,06 İtalya 0,80 İsviçre 0,08 Portekiz 0,08 İspanya 0,81 Avusturya 0,17 Kanaa 0,11 İsviçre 0,81 Japonya 0,19 İsviçre 0,30 Norveç 0,84 Yunanistan 0,21 Türkiye 0,39 Hollana 0,98 Türkiye 0,41 Kore Cumhuriyeti 0,51 Avusturya 1,01 ABD 0,93 İtalya 0,56 Danimarka 1,03 Portekiz 0,99 Fransa 0,69 Yunanistan 1,14 İngiltere 1,71 Japonya 0,77 Çek Cumhuriyeti 1,18 Fransa 1,83 Çek Cumhuriyeti 1,50 TARTIŞMA Nesneler ya a birimler arasınaki ilişkileri aha az boyutlu bir uzaya görsel olarak ortaya koymak amacıyla kullanılan ÇBÖ; sıralı, eşit aralıklı, eşit orantılı ölçekle ölçülen çeşitli veri tipleri üzerine uygulanabilmekte olup yaygın bir kullanım alanına sahiptir. 7 Yapılan analizler sonucuna birinci boyut göz önüne alınığına, Türkiye ve Meksika nın iğer ülkeleren ayrılıkları görülmekteir. Bu iki grup arasına özellikle maternal ölüm oranı, yeni oğan ölüm oranı ve üşük ağırlıklı yeni oğan oranı göstergeleri bakımınan olukça ikkat çekici farklılıklar bulunmaktaır. Türkiye ve Meksika nın iğer ülkeleren genel olarak mortalite oranı, üşük ağırlıklı yeni oğan oranı ve yeni oğan ölüm oran bakımınan farklı olukları görülmekteir. İkinci boyutta ise ülkelerin birbirlerine olan uzaklıkları, özellikle 3 grup arasına net 265

6 Rehimli ve ark okuryazarlık oranı, sigara kullanımı, kaınlara ve erkeklere ilköğretimi tamamlama oranı göstergelerinen kaynaklanmaktaır. Özellikle Japonya, İtalya ve Fransa kaınlara ve erkeklere ilköğretimi tamamlama oranınaki yükseklikleri ve sigara kullanım yüzesineki üşüklükleri neeniyle iğer ülkeleren ayrılmaktaır. Üçüncü boyuttaki ayrım ise yine bekleniliği gibi gebelik sonuçlarına bağlı olarak belirlenen mortalite oranı, üşük ağırlıklı yeni oğan oranı ve yeni oğan ölüm oranı göstergelerineki farklılıklaran olayı ülkelerin keni içlerine kümelenmelerine neen olmuştur. Türkiye ile OECD ye üye olan iğer ülkelerin kaın sağlığına ilişkin göstergeleri arasınaki farklılıkların azaltılması ve kaın sağlığına yönelik hizmetlerin etkinliğinin ve verimliliğinin arttırılması için, milli geliren sağlığa ayrılan payın yükseltilmesi, bunun etkin ve verimli kullanılması, sektöre işbirliği ve koorinasyonun sağlanması ve kaın sağlığına yönelik politikanın bu hususlar ikkate alınarak oluşturulması gerekmekteir. Kaın sağlığına yönelik sorunlarının belirlenmesi ve bunların çözümü, ülkemizin sağlık göstergeleri bakımınan yer alığı konum ve ilgili yorumlar ikkate alınarak gerçekleştirilmeliir. KAYNAKLAR 1. Açıkalın İ. Türkiye'e Ana Sağlığı ve Aile Planlaması, Sağlık Bakanlığı, Anne-Çocuk Sağlığı/Aile Planlaması Genel Müürlüğü 2. Maazlı R. Perinatal Mortalite, Perinatoloji Dergisi 1994;2(1):0 3. KURT G. Çok Değişkenli İstatistiksel Analiz Tekniklerinen Çok Boyutlu Ölçekleme ve Bir Uygulama (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, SPSS Base 11.0 User s Guie, SPSS Inc. 233 South Wacker Drive, 11th Flor, ISBN , sf Deun VK. Multiimensional Scaling. University of Leuven, Belgium. ( 6. Özamar K. Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi. 5. Baskı. Eskişehir: Kaan Kitabevi; J. B. Kruskal, M. Wish, Multiimensional Scaling, Sage Publications, Multivariate Observations, G.A.F. SEBER, John Wiley&Sons, Oh MS, Raftery AE. Bayesian Multiimensional Scaling an Choice of Dimension. Journal of the American Statistical Association 2001; 96, Can N. Avrupa Birliği ile Entegrasyon Süresine Türk Sağlık Sektörünün Durumu. Sağlık Bakanlığı Avrupa Topluluğu Koorinasyon Dairesi Başkanlığı tarafınan hazırlanan "Türkiye Ulusal Sağlık Programı, Tanrıtanır N. Türkiye ve Avrupa Birliğineki Sağlık Politikaları ve Göstergelerinin Karşılaştırılması, Devlet Planlama Teşkilatı Avrupa Birliği Genel Müürlüğü, WHO Statistical Information System (WHOSIS) WHO, Worl health report statistical annex, WHO, Millenium Development Goals. 15. Mea A. Review of the Development of Multiimensional Scaling Methos,, The Statistician, Vol. 41, 27-39, Tatlıil H. Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistiksel Analiz, Ankara: Engin Yayınları; Sığırlı D, Eiz B, Cangür Ş, Ercan İ, Kan İ.Türkiye ve Avrupa Birliği ne üye ülkelerin sağlık üzeyi ölçütlerinin çok boyutlu ölçekleme analizi ile incelenmesi. İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 13/2, Yazışma aresi: Gökhan OCAKOĞLU Uluağ Ünv. Tıp Fak. Biyoistatistik AD, BURSA Tel : , Fax: ocakoglu@uluag.eu.tr 266