MAKEDONYA ARNAVUTLUK İLİŞKİLERİNDE MAKEDONYA ARNAVUTLARININ ETKİSİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI MAKEDONYA ARNAVUTLUK İLİŞKİLERİNDE MAKEDONYA ARNAVUTLARININ ETKİSİ Yüksek Lisans Tezi Aktan Hamza ANKARA

2 T.C. ANKARA ÜNVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI MAKEDONYA ARNAVUTLUK İLİŞKİLERİNDE MAKEDONYA ARNAVUTLARININ ETKİSİ Yüksek Lisans Tezi Aktan Hamza Tez Danışmanı Doç. Dr. İlhan Uzgel ANKARA 2005

3 İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 3 BİRİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA NIN ETNİK YAPISI VE AZINLIKLAR A. Makedonya Cumhuriyeti Anayasası nda Azınlıkların Durumu B. Eğitim Alanında Azınlıkların durumu C. Toplumsal ve Siyasal Alanda Azınlıkların Durumu İKİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA ARNAVUTLARI A. Arnavut Milliyetçiliği B. Makedonya da Arnavut Sorunu 1. Büyük Arnavutluk Kurma Fikri Yedinci Cumhuriyet Sorunu Kosova Sorununun Makedonya Arnavutlarına Etki Batı Makedonya Sorunu Bunalımı ve Etnik Çatışmalar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM A. Makedonya Arnavutluk İlişkileri Yugoslavya Dönemindeki İlişkiler Makedonya nın Bağımsızlığından Sonraki İlişkiler 98

4 B. İredentizim ve Terör Yugoslavya Dönemindeki Örgütler Ulusal Kurtuluş Ordusu (UKO) SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ÖZET

5 GİRİŞ Tarihte kesin olarak hiçbir zaman coğrafi hudutları belli olmayan Makedonya nın doğuda Karasu Irmağı, 1 kuzeyde Üsküp Karadağ ı, Musalla ve Rilla dağları, batıda Ohri Gölü, Drim Irmağı, Korab ve Şar dağları, güneyde ise Aksu Irmağı 2 ve Ege Denizi ile çevrelendiği kabul edilmektedir. Siyasi bir terim olarak 1878 Berlin Kongresi nden sonra ortaya çıkan Makedonya nın yüzölçümü km. karedir. Adının İllyrler den 3 geldiği bu bölgenin tarih boyunca Roma, Bizans, Bulgar, Sırp ve Osmanlı imparatorluklarının dahilinde bulunduğu bilinmektedir. Makedonya, Osmanlı döneminde Manastır, Üsküp ve Selanik olmak üzere üç vilayeti kapsıyordu. Bu yüzden ona Vilayat-i Selase de deniyordu. Çok karışık bir etnik ve din yapısı vardı Berlin Kongresi kararlarıyla reformların yapılması şartıyla Osmanlı İmparatorluğu na iade edilen Makedonya nın etnik ve toprak bütünlüğü korunmuş oldu. Fakat bu kongre ve Balkan Savaşları arasındaki dönemde meydana gelen Makedonya sorunu Osmanlı İmparatorluğu nun karşılaştığı en ciddi ve karmaşık sorunlardan birini oluşturdu. Bu sorun komşu Balkan ülkeleri Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan ın Makedonya ya hakim olma isteklerinden meydana geldi ve söz konusu dönemde Osmanlı ve Avrupa diplomatlarını diğer sorunlardan fazla uğraştırdı yılları arasındaki dönemde Makedonya nın etnik ve din yapısı komşu Balkan ülkeleri Bulgaristan, Yunanistan ve Sırbistan ın verdikleri rakamlara göre değişiyordu. Osmanlı İmparatorluğu nun Avrupa topraklarını parçalamaya ve kendilerine bağlamaya çalışan bu devletler, milliyetler ilkesinden yararlanmak isteğiyle, Makedonya nın nüfus çoğunluğunu kendilerine mal etmeye çalışıyorlardı. Makedonya için o bölge benimdir diyor ve orada nüfus çoğunluğunu Bulgaristan Bulgarların, Sırbistan Sırpların ve Yunanistan Rumların oluşturduğunu öne sürüyorlardı. Bu devletler Makedonya yı ele geçirmek için özel sosyo-ekonomik, kültür ve siyasi propaganda birimleri ve çok sayıda silahlı çeteler kurdular. 1 Bu ırmağın Makedonca adı Mesta, Yunanca ise Nestos tur. 2 Bu ırmağın Makedonca adı Bistritsa, Yunanca ise Haliakmon dur. 3 Bkz.: Анастас Тотевь, Една аналогия вь историята на македонскиот народ во 1913 година, Македонски преглед София, Год. V (1992). Кн. 4, стр (Anastas Totev, Makedon Tarihinin Bir Analojisi)

6 Yunanistan, Makedonya nın tarih, coğrafya ve etnik yapısı bakımından Yunan toprağı olduğunu öne sürüyor ve kendine bağlamak için çalışıyordu. Megali İdea yı (Büyük Fikir) gerçekleştirmek için 1814 yılında Etniki Eteria ( Devlet Kuruluşu ) Cemiyeti ni kurdurdu. Bu cemiyet Makedonya, Girit, Epir, Tesalya, Trakya, Ege adaları, Batı Anadolu ve İstanbul un Yunanistan a bağlanması için çalıştı. Yunanlılar amaçlarına ulaşmak için 1830 yılından sonra Makedonya da çok yoğun bir din, eğitim, kültür ve ekonomi propagandası yapmaya başladılar. Bu amaçla okullar, kiliseler, banka şubeleri ve başka müesseseler kurdular. Ancak 1878 yılından sonra Makedonya ya Bulgaristan, Sırbistan ve Romanya nın da karışmaya başlamasıyla Yunanistan ın planları bozuldu. Bu yüzden Yunanistan Yunancılık Hareketi ni hızlandırdı. Bu hareketin kurucusu Stephan Dragoumis e katılan Kral I. George Yunan Devleti Makedonya yı Yunanlaştırmalıdır 4 diyordu. Yunanistan Balkan Savaşları na kadar söz konusu politikayı izledi ve bu savaşların neticesinde istediği amaca ulaştı Berlin Kongresi nden hemen sonra Avusturya Bosna ve Hersek i işgal etti Bu hareket Sırbistan ı bütün Sırpları birleştirmekten vazgeçirdi. 5 Bu olaydan sonra Sırbistan bütün propaganda faaliyetlerini Makedonya ya yöneltti. Bu sırada Sırp Başbakanı Nikola Paşiç in Makedonya ile ilgili Makedonya hiçbir zaman ve hiçbir şekilde ayrılmamak şartıyla Sırbistan a bağlanmalıdır. Çünkü tarihte Makedonya ya hakim olan Balkan devleti Balkan Yarımadası na da hakim olmuştur 6 dediği bilinmektedir Berlin Kongresi nden sonra Sırbistan Makedonya yı kendine bağlamak için çalışmalara başladı. Bu sırada Makedonların Sırp olduklarını, Makedonya nın ise eski bir Sırp bölgesi olduğunu öne sürdü. Din, eğitim ve kültür propagandasını yoğunlaştırdı. Oraya on binlerce kitap, gazete, dergi, takvim, coğrafya ve etnografya haritaları 4 Ристо Поплазаров, Грчката политика спрема Македонија во втората половина на XIX век и почетокот на XX век. Скопје, ИНИ 1972, стр. 11. (Risto Poplazarov, XIX y.y. ın İkinci Yarısından XX. y.y. ın başlangıcına kadar Yunanistan ın Makedonya Siyaseti) 5 Петар Стојанов, Македонија во политиката на големите европски сили во времето на балканските војни Скопје, ИНИ 1979, стр. 35. (Petar Stoyanov, Balkan Savaşlarında Büyük Devletlerin Makedonya Siyaseti) 6 Никола Пашић, Споменица Београд 1926, стр (Nikola Paşiç, Hatıraları)

7 götürdü. Okullar, kütüphaneler, kiliseler ve manastırlar açtı. 7 Makedonya da Sırplık için çalışan Makedon öğretmenlerine, doktorlara ve din adamlarına aylık maaş bağladı. 8 Sırbistan söz konusu kongreden sonra saptadığı güneye yayılma politikası için Osmanlı idaresiyle iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. Sultan II. Abdülhamit, Sırbistan ın izlediği Türk dostluğu politikasını takdir etti yılında Sırp kralını İstanbul a davet etti. Bu ziyaret sırasında ona Makedonya da okullar, kiliseler, manastırlar, kütüphaneler, banka şubeleri ve başka kuruluşlar kurma, kitap, dergi, gazete dağıtma, din adamları, öğretmenler ve doktorlar görevlendirme imtiyazını tanıdı. Böylece, II. Abdülhamit, Makedonya da Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya ya karşı Sırbistan ı da ortaya attı. Bu olaydan sonra Makedonya da 1910 yılına kadar söz konusu devletler arasında, özellikle Sırp-Bulgar ve Yunan-Bulgar eğitim, kültür, ekonomi ve din yarışması ve çatışması yürütüldü. Adı geçen bölge bu yıllarda Osmanlı İmparatorluğu nun ve Avrupa nın bir kaynayan kazanı oldu Berlin Kongresi nden sonra Makedonya da en etkili olan Bulgaristan, Makedonya sorununu güncelleştirmeye, uluslararası bir sorun haline getirmeye çalıştı yılında Selanik te kurulan VMRO örgütü, 1897 yılından sonra silahlı eylemler düzenledi ve 1903 yılında İlinden ayaklanmasını çıkardı. Bu ayaklanmayı da Osmanlı ordusu çok kısa zamanda bastırdı. Bu olaylarda parmağı olan Bulgaristan ın amacı 1878 Ayastefanos Antlaşması nın maddeleri uyarınca Makedonya yı kendine bağlamaktı. Makedonya nın Bulgaristan için ne kadar büyük önem taşıdığını Bulgaristan yetkililerinin Makedonya Bulgaristan ın can ve kan damarıdır. Bu yüzden derhal Bulgaristan a bağlanmalıdır. Çünkü Bulgaristan Devleti Makedonyasız kurulamayacaktır 9 sözlerinde görülmektedir yılları arasında Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve Romanya arasında Makedonya için yürütülen siyasi propaganda ve silahlı çatışmalar bu bölgeyi Osmanlı İmparatorluğu nun ve Avrupa nın en sorunlu bölgesi haline getirdiler. Çatışmalar 1908 yılında II. Meşrutiyet in ilanından kısa bir süre sonra da devam etti. Ancak, 3 Temmuz 1910 tarihinde Osmanlı Parlamentosu çıkardığı Okullar, Kiliseler ve 7 Љубиша Доклестиќ, Српско-македонските односи во XIX век (до 1897 година). Скопје, НИП `Нова Македонија` 1973, , Лазар Мојсов, Македонците во Егезска Македонија. Околу прашањето на македонското национално малцинство во Грција. Скопје, Мисла 1989, стр Христо Андонов Полјански, Сан-Стефанска Бугарија ненаучното толкување на македонската историја. Скопје, Култура 1968, стр

8 Manastırlar Kanunu söz konusu devletler arasında mevcut olan anlaşmazlıklara son verdi. Onlar bu tarihten itibaren Osmanlı İmparatorluğu nu yıkmak için aralarında ittifak kurdular ve Ekim 1912 yılında Osmanlı İmparatorluğu na karşı Birinci Balkan Savaşı nı başlattılar. 10 İşgal ettikleri Osmanlı topraklarının paylaşımı konusunda anlaşamadıklarından dolayı aralarında çıkan İkinci Balkan Savaşı, 10 Ağustos 1913 Bükreş Antlaşması yla sona erdi. 11 Bu antlaşmanın 3., 4. ve 5. maddeleri uyarınca Makedonya, Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan arasında paylaşıldı. 12 Bu sırada Makedonya nın % 14 ü Bulgaristan, % 33 ü Sırbistan ve % 53 ü Yunanistan a verildi. 13 Söz konusu antlaşmayla Sırbistan a eski Osmanlı topraklarından Kosova ve Sancak bölgeleri de verildi. Sırbistan, işgal ettiği Makedonya, Kosova ve diğer Osmanlı topraklarına Güney Sırbistan veya Vardar Banlığı adını verdi. Oralarda yaşayan milletlere bir Sırplaştırma politikası uyguladı. Osmanlı döneminden kalan okulları kapattı. Onların yerine açtığı Sırp okullarında söz konusu milletlerin mensuplarına sadece dört yıllık ilköğretim alma hakkı tanıdı. Onlara kendi dillerinde gazete, dergi, ders ve başka kitap çıkarmayı yasakladı. 6 Nisan 1941 yılında Alman, Bulgar, İtalyan, Macar ve diğer kuvvetlerin saldırısına uğrayan Yugoslavya Krallığı, 17 Nisan 1941 tarihinde teslim oldu ve bu kuvvetler arasında paylaşıldı. Bu sırada İtalyanlar tarafından işgal edilen Kosova ve Batı Makedonya, Arnavutluk a, Almanlar ve Bulgarlar tarafından işgal edilen Doğu Makedonya ise Bulgarlara devredildi. Makedonya da 1944, Yugoslavya nın batı kesiminde 9 Mayıs 1945 tarihine kadar süren işgal yıllarında Tito nun liderliğinde yürütülen Halk Kurtuluş Savaşı kazanıldı. 29 Kasım 1943 tarihinde Bosna nın Yaytse Kasabası nda toplanan AVNOY un birinci oturumunda savaştan sonra kurulacak Yugoslavya Halk Federasyonu nun temelleri atıldı. 2 Ağustos 1944 tarihinde toplanan ASNOM un ilk oturumunda Yugoslavya Federasyonu nun dahilinde yer alacak Makedonya Halk Cumhuriyeti nin de temelleri atıldı. Savaş sırasında işgalcilere karşı Makedonlarla birlikte savaşan Türkler ve Arnavutlar bu cumhuriyetin kurucu milliyetleri olarak kabul edildi. Savaştan sonraki yıllarda Tito nun kardeşlik-birlik ve Mayıs 1913 tarihinde imzalanan Londra Antlaşması yla bu savaş sona erdi. Bkz.: А. Христив, Ј. Донев, op. cit., стр ibid., str İb., str Bkz.: EK- II, Harita 1

9 özyönetim politikasının neticesi olarak Türklere, Arnavutlara ve diğer azınlıklara ana dillerinde okullar açıldı, gazeteler, dergiler, ders ve başka kitaplar yayınlandı, radyolarda ve televizyonlarda programlar düzenlendi, belediye, cumhuriyet ve federasyon meclislerinde ve diğer organlarda temsil edilme ve başka haklar tanındı. Aleksandar Rankoviç döneminde etkili olan Sırp Merkeziyetçi görüşünü engellemek için 1963 ve özellikle 1974 Anayasası yla Yugoslavya (kon)federatif birtakım özelliklere sahip oldu. Bazı azınlık hakları federal düzeyde korunmaya çalışıldı. Tanınan bu haklar özellikle Arnavutların durumunda önemli bir düzelme sağladı. Kosova nın başkenti Piriştine de üniversite, bilimler ve sanatlar akademisi kuruludu. Fakat Arnavutlar tanınan hakları Kosova nın da bir cumhuriyet olarak tanınmasının sağlanması yönünde kullandılar. Bu amaca ulaşmak için gizli teşkilatlar kurdular ve 1968 yılında ilk kez Kosova ve Makedonya da yürüyüşler düzenlediler. Arnavut sorunu, 1968 yılından itibaren Yugoslvya nın en önemli sorunu haline geldi. Yugoslavya da kurulan Sırp hegemonyasına karşı durmaya çalışan Slovenya ve Hırvatistan cumhuriyetleri Arnavutları desteklediler. Miloşeviç in iktidara gelmesiyle Kosova sorunu Arnavut sorunundan çok Sırp sorunu olarak algılanmaya başlandı yılında kabul edilen Sırbistan anayasasıyla Kosova ve Voyvodina bölgelerinin özerklikleri kaldırıldı. Yugoslavya yı Büyük Sırbistan la eşit gören Miloşeviç, dağılmaya başlayan federasyonu güç kullanarak korumaya çalıştı. Slovenya ve Hırvatistan, Yugoslavya nın bir konfederasyona dönüştürülmesini şart koştular. Aksi takdirde Yugoslavya dan ayrılacaklarını bildirdiler. Bu talebe karşı gelen Miloşeviç, Temmuz 1991 yılında Yugoslavya Halk Ordusu na Slovenya ya müdahale etmesini emretti. Ancak Slovenya da yürütülen kısa bir savaştan ordu hiç beklenmedik bir anda oradan çekildi. Bu sırada Slovenya Yugoslavya dan ayrıldığını bildirdi ve bağımsızlığını ilan etti. Aynı yılın ikinci yarısında Hırvatistan, Bosna-Hersek ve Makedonya da bağımsızlıklarını ilan ettiler. Yugoslavya Federasyonu resmi olarak tasfiye edilmiş oldu. Hırvatistan ve Bosna ile Hersek te yaşayan Sırpları tek bir devlet çatısı altında toplamak amacıyla Sırplar 1991 yılının yazından itibaren Hırvatistan, Nisan 1992 yılından itibaren ise Bosna ve Hersek te etnik çatışmaların başlamasına neden oldular. Bosna ve Hersek ile Hırvatistan çatışmalarından istediğini alamadan çıkan Miloşeviç bütün dikkatini Kosova ya çevirdi. Dayton Barış Antlaşmasında talepleri dikkate alınmayan Kosovalı Arnavutlar UÇK yı kurarak bölgedeki Sırp

10 idaresine karşı eylemler düzenlemeye başladı. Sırp güvenlik güçlerinin UÇK ya karşı yürüttüğü operasyonların ağır insan haklarına dönüşmesiyle sorun uluslararası bir boyuta ulaştı. Uluslararası toplumun bütün girişimlerine rağmen barışçıl bir çözüm bulunamadıktan sonra Sırplar NATO nun müdahalesiyle Kosova dan çekildi. Kosova BM nin denetiminde geçici süreliğine uluslararası bir protektorat olarak ilan edildi. Makedonya daki Arnavut sorunu ise 2001 yılına kadar siyasi yollarla çözülmeye çalışıldı. Kosova da yaşanan otorite boşluğunun da etkisiyle 2001 yılında Makedonya da Ulusal Kurtuluş Ordusu adındaki Arnavut örgütü silahlı eylemlere başladı. Uluslararası toplumun etnik çatışma ve Makedonya nın bölünmesi endişeleri nedeniyle kısa sürede uluslararası bir boyuta ulaşan kriz ABD, NATO ve AB nin müdahalesiyle Ağustos 2001 yılında imzalanan Ohri Çerçeve Anlaşması yla sona erdi. Bu anlaşma gereği Makedonya anayasası değiştirildi. Makedonya Arnavutlarınının 1991 yılından itibaren öne sürdükleri kurucu ulus taleplerine uygun olarak Makedonya Cumhuriyeti bütün vatandaşların devleti daha doğrusu iki ulusun devleti olarak kabul edildi.

11 BİRİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA NIN ETNİK YAPISI VE AZINLIKLAR Makedonya Cumhuriyeti 2002 yılı nüfus sayımlarına göre toplam nüfusa sahiptir. Nüfusun i Makedon, ü Arnavut, ü Türk, u Roman, u Sırp, i Boşnak, i Ulah ve ü de diğer (Bulgar, Hırvat, Çek, Alman, Yunan, Macar, Karadağlı, Sloven v.s) etnik gruplara mensuptur. Makedonlar dan sonra ülkede en fazla nüfusa sahip olan Arnavutlar Batı Makedonya da Arnavutlukla Kosova sınırları boyunca ve Üsküp ile Kumanova şehirlerinde yaşamaktadır (Üsküp te % 15.30, Kumanova da % 26.44). Arnavutlar, Batı Makedonya nın önemli bir bölümünde nüfusun çoğunluğunu oluşturur ( Örneğin: Kalkandelen % Gostivar % 59.01, Debre % 63.30). 14 Daha önce yapılan sayımlara göre Makedonya daki Arnavut nüfusunun 1953 yılından itibaren hızla arttığı görülmektedir. 15 Bu nüfus artışı Arnavutların, Makedonya da en yüksek doğum oranına sahip olmalarına ve 60 lı ve 70 lı yıllardan itibaren Kosova ve Güney Sırbistan dan çok sayıda Arnavut un Makedonya ya göç etmesine bağlanmaktadır. Geçmişte, Arnavutlar Makedonya da nüfusun en az % nı oluşturduklarını iddia ediyorlardı yılındaki sayımları, vatandaşlık kanununun (kanun, vatandaşlık için en az 15 yıl Makedonya da ikamet etmiş olmayı gerektiriyordu, bu nedenle Kosova ve Güney Sırbistan dan göç eden Arnavutların çoğunu kapsamıyordu) ve sayım formlarının Arnavutça olmaması nedeniyle boykot ettiler. AGİT in araya girmesiyle 1994 yılında yeniden sayım düzenlendi fakat bu sayımda da bir öncekine yakın bir sonuç çıktı Bkz. Ek - I. Tablo 1.

12 Üçüncü büyük etnik grup olan Türkler, Makedonya nın neredeyse bütün bölgelerinde yaşamaktadır. Türk nüfus oranın 1953 yılından itibaren düştüğü görülmektedir. Türkler de de doğum oranının yüksek olmasına rağmen nüfus oranındaki bu azalma 1950 li yıllardan itibaren Türkiye ye devam eden göçe bağlanmaktadır lı yılların başına kadar Türkiye Cumhuriyeti ne 200 binden fazla Türk ün göç ettiği tahmin edilmektedir. 16 A. Makedonya Cumhuriyeti Anayasası nda Azınlıkların Durumu 1991 yılında Yugoslavya dan ayrılarak bağımsızlığını ilân eden Makedonya Cumhuriyeti nin yıları arasındaki dönemde en önemli sorunu Arnavutlarla ilgiliydi. İleride ayrıntılı olarak üzerinde duracağımız bu sorun temelde Arnavutların Makedonlarla eşit statüyü (kurucu ulus) talep etmelerinden kaynaklanmaktaydı. Arnavutlar bu eşitliğin sağlanması yönündeki en büyük engelin 1991 yılında kabul edilen Anayasanın olduğunu ileri sürmekteydiler yılında kabul edilen Anayasayla Makedonya Cumhuriyeti, Makedonların ulusal devleti olarak ilan edildi. Makedonya vatandaşı olan diğer etnik gruplar ise azınlık olarak kabul edildi ve durumları 1940 lı yıllardan itibaren kullanılan geleneksel azınlık statüleri çerçevesinde düzenlendi tarihinde Makedon ve Arnavut siyasi partileri 17 arasında imzalanan Ohri Çerçeve Anlaşması gereği 1991 Anayasası nda yapılan değişikliklerle azınlıkların statüsü temelden değişti. Bu temel değişiklik Makedonya Cumhuriyeti nin kuruluşundan itibaren benimsenen ve azınlıkların hak ve ödevlerini belirleyen terminolojinin vazgeçilmesinden oluşmaktadır lı yıllardan itibaren Makedonya Cumhuriyeti nde azınlıkların durumu millet, milliyet ve etnik grup statüsünde düzenlenmekteydi. Yeni değişiklikler ışığında Makedonya Cumhuriyeti nde azınlıkların durumuna geçmeden önce değişikliklerin kaynağını, gerekçelerini ve anlamını daha iyi açıklamak 16 Guner Ismail, The Position of the Turks in the Republic of Macedonia, New Balkan Politics, Issue 2, 17 Anlaşma, Makedon ve Arnavut tarafları temsil eden en büyük iki Makedon partisi (VMRO-DPMNE, SDSM) liderleri Lyupço Georgievski, Branko Tsrvenkovski ve en büyük iki Arnavut partisi (DPA, PDP) liderleri Arben Caferi, İmer İmeri arasında imzalandı.

13 ve de Yugoslavya ile Makedonya daki Arnavut sorununun temelini oluşturan bu eski azınlık statülerine kısaca değineceğiz. İkinci Dünya Savaşı nda Yosip Broz Tito liderliğinde yürütülen Yugoslavya Halk Kurtuluş Hareketi sırasında toplanan AVNOJ 18 kararlarında ulusal azınlıklara bütün ulusal haklarının tanınacağı belirtilmekteydi. 19 Bu yükümlülük geleneksel azınlık haklarını bir hayli aşmaktaydı. 20 Yugoslavya ve dolayısıyla Makedonya anayasalarında söz konusu yükümlülük azınlıklara bireysel hakların yanında birtakım sosyal, ekonomik ve siyasi hakların da tanınması şeklinde yansımıştır. Fakat bu yansıma doğrudan değil aşamalı olarak, çoğunlukla da cumhuriyetlerde oluşan milliyetçilik akımlarına karşı koyabilmek için yapılmıştır. Zira kurulan federasyon cumhuriyetlerinden sadece Slovenya Cumhuriyeti homojen sayılırdı, diğer cumhuriyetlerin tamamında nüfusun önemli bir kısmını azınlıklar oluşturuyordu. 21 Karışık etnik yapı ve benimsenen federal sistemin zaafiyetleri milliyetçi akımların güçlenmesi ve etkinlik kazanmasında önemli rol oynuyordu. Yugoslavya daki Sırp nüfusunun önemli bir kısmının Hırvatistan ve Bosna-Hersek te yaşaması nedeniyle 22 Sırplar için güçlü bir federal yönetimi olan Yugoslavya, genişletilmiş bir Sırbistan anlamına geliyordu yılına kadar federal yönetimde Sırpların merkeziyetçi anlayışının hakim olması 24 diğer millet ve 18 Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije-Yugoslavya Antifaşist Halk Kurtuluş Kongresi, 29 Kasım 1943 tarihinden itibaren Yugoslavya nın geçici yürütme ve yasama organı. Dr. Ferdo Čulinović, Državnopravni razvitak Jugoslavije. Zagreb, Školska knjiga, 1963, str ( Ferdo Çulinoviç-Yugoslavya Devletinin Hukuksal Gelişimi) 19 AVNOJ un 29 Kasım 1943 tarihinde ilan ettiği bildirinin 4. maddesi. Bkz.: Одлука II. Заседања АВНОЈ а, Bildiri, Yugoslavya nın kurucu belgesi niteliğindedir. Bildirinin 2.maddesinde Yugoslavya nın, Sırplar, Hırvatlar, Slovenler, Karadağlılar ve Makedonların daha doğrusu Sırbistan, Hırvatistan, Slovenya, Karadağ, Makedonya ve Bosna-Hersek halklarının eşitliği esası üzerine, federasyon şeklinde örgütleneceği bildirilmekte. Daha geniş bilgi için bkz.: В. Петриќ и М. Мирковиќ, Правно политичката историја на нова Југославија ( ). Историја на државите и правата на југословенските народи. Белград, Савремена админинстрација 1972, стр (B. Petriç, M. Mirokviç, Yugoslavya halklarının hukuk ve devlet gelişimi tarihi) 20 Ѓорѓи Цаца, Слободите и правата на човекот во Југославија. Скопје, Студентски збор 1986, cтр (Gorgi Tsatsa-Yugoslavya da temel hak ve hürriyetler) yılı nüfus sayımlarına göre Slovenya da % 3.5, Sırbistan da % 26.4, Hırvatistan da % 20.4, Makedonya da % Bkz.: Enciklopedija Jugoslavije T.4. Zagreb, Leksikografski zavod FNRJ, MCMLX, 600.; Yugoslavya'nın etnik haritası için bkz.: Ek - II. Harita Örneğin: 1991 sayımlarına göre Hırvatistan da nüfusun % 12.1 si ( ). Bosna ve Hersek te ise nüfusun % 31.4'ü (1.3 milyon). http: //www. minelres. lv/ reports/bosnia/bosnia. NGO.htm 23 Vesna Pesic, Serbian Nationalism and the Origins of the Yugoslav Crisis, p yılına kadar bütün önemli ekonomik ve yasama yetkileri Federal yönetimin elindeydi. Стипе Шувар, Националното и националистичкото. Скопје, Комунист 1978, стр. 24. (Stipe Şuvar-Millet ve Milliyetçilik); YKB (Yugoslavya Komünist Birliği) tarafından bu dönemdeki Sırp tutumu ünitarist ve hegemonist olarak nitelendi. Pesic, op.cit., p.12.

14 milliyetlerin etnik milliyetçiliğinin de etkinleşmesine neden oldu. 25 Federal yönetim yetkilerinin azaltılması talepleriyle Hırvatistan da başlayan siyasi hareket kısa sürede ayrılıkçı bir harekete dönüştü. 26 Benzer hareketler Arnavutlar ve Makedonlar da da görüldü 27. Yugoslavya yönetimi bu milliyetçi hareketleri ve Sırp merkeziyetçi görüşünü engellemek için özyönetim sistemini benimsedi. Özyönetim sisteminde federasyon birtakım (kon)federatif özelliklere sahip olurken millet ve milliyet gruplarına tanınan siyasi, ekonomik ve kültürel özerklik haklarını da federal düzeyde koruyarak milliyetçilik hareketlerine karşı koymaya çalıştı. 28 Kurucu belgedeki geniş azınlık haklarının ilk yansıması 1963 Anayasası nda görülüyor. 29 Bu Anayasa da milli azınlıklar terimi yanında milliyet terimi de kullanılmaktadır (43.md.). 30 Bu terimle milliyetlerin de Yugoslavya kurucu milletleriyle eşit oldukları vurgulanmak istenmiştir. 31 Anayasaya baktığımızda milliyet adı altında Yugoslavya vatandaşı olan ve fakat Yugoslavya kurucu uluslarından birine mensup olmayan, Yugoslavya dışında bir ulusal devlete sahip olan azınlıklar anlaşılıyor. Zira, kurucu Yugoslav milletleri kendi ana cumhuriyetlerinden başka bir federe cumhuriyetinde azınlıkta olsalar da millet statüsündedirler. 32 Diğer taraftan anayasalarda milliyetlerin yanında etnik gruplardan da söz edilmesi azınlıkların milliyet statüsünün kantitatif olduğu kadar kalitatif bir niteleme olduğunu gösteriyor Шувар, op.cit., стр Славко Милосавлевски, Источна европа помеѓу егалитаризмот и демократијата. Скопје, Љуботен 1993, стр ( Slavko Milosavlevski-Avrupa, Egalitarizm ve Demokrasi Arasında ) 27 Стипе Шувар, Сите наши национализми. Скопје, Комунист 1987, стр (Stipe Şuvar- Milliyetçilik hareketlerimiz). 28 Милосавлевски, op.cit., стр İlk anayasa olan 1946 Anayasası nda milli azınlıklar terimi benimsenmiş. Azınlıklara tanınan hakları özetlemek gerekirse bunların bireysel haklar seviyesinde kaldıklarını söyleyebiliriz. Örneğin: Herkesin kanun önünde eşit sayıldığı, herkesin seçme ve seçilme hürriyetine sahip olduğu, ulusal azınlıkların dillerini kullanma hürriyetine sahip oldukları, kültürel varlıklarını koruma ve geliştirme hak ve hürriyetine sahip oldukları ( ve 24. md. gibi). Цаца, op.cit., стр Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije sa ustavnim amandmanima i ustavnim zakonima. - Službeni list SFRJ (Beograd) Budimir Vukas, Etničke manjine i međunarodni odnosi. Zagreb, Školska knjiga 1978, str. 18 (Budimir Vukas-Uluslararası İlişkilerde Etnik Azınlıklar). 32 Örn.: 1974 Hırvatistan Anayasası giriş metninde (I), Hırvat milletti ve Hırvatistan da yaşayan Sırp milleti ve diğer milliyetler..., 1. maddede Hırvatistan, Hırvat milletinin ulusal devleti ve Sırp milleti ve diğer milliyetlerin devletidir. Bkz.: Ustav Socijalističke Republike Hrvatske. - Ustav SFRJ. Ustavi Socijalističkih Republika i Pokrajina. Beograd, Prosveta 1974, str Makedonya Anayasası nda millet ve milliyetlerle eşit hak ve hürriyetlere sahip oldukları belirtiliyor. (eğitim hariç, 221 ve 222. maddeler). Bkz.: Устав на Социјалистичка Република Македонија. - Службен весник на СР Македонија (Скопје) 1981; Etnik gruplar olarak Yugoslavya dışında ulusal devlete sahip olmayan veya bir ulusun Yugoslavya da yaşayan bölümü olarak nitelenemeyen gruplar kastediliyor. Örneğin: Romanlar. Bkz.: Ѓ. Цаца, оp.cit., стр. 270.

15 1963 ve 1974 anayasalarıyla hak, hürriyet ve ödevlerde eşitlik benimsense de bu eşitliğin önemli bir istisnası vardır. Milliyetler self-determinasyon haklarını federasyon dahilinde bir cumhuriyet kurma yönünde kullanamazlar. Bu hak sınırlamasının hukuki gerekçesi olarak milliyetlerin, Yugoslavya kurucu milletleri gibi asli kurucu unsur olmamaları gösterilmektedir. Milliyetler, Yugoslavya Federasyonu nun kurulmasında söz sahibi değillerdi sadece katkıda bulundular, dolayısıyla self-determinasyon haklarını vatandaşı oldukları federe cumhuriyet ve diğer Yugoslav milletleriyle beraber yaşamak yönünde kullandılar. Hakkın sınırlamasının diğer bir gerekçesi de milliyetlerin azınlık statüsünde olmaları ve Yugoslavya dışında bir ulusal devlete sahip olmalarıdır. Sosyalizm döneminde bu hak sınırlaması, kaynağını Marksizm ve Leninizm in devlet teorisi ve uluslararası hukuktan almaktaydı Anayasasıyla ilk defa Yugoslavya da milli azınlıkların da Yugoslavya uluslarıyla birlikte kurtuluş savaşına katıldıkları ve Yugoslavya Federasyonun kurulmasında pay sahibi oldukları belirtiliyordu. (XIX Anayasa Değişiklik Kanunu 1. md:16-18 Aralık 1968). Anayasa bütün millet ve milliyet dillerinin eşitliğini kabul ediyor ve milliyetlerin kendi dillerinde eğitim görme hakkına sahip olduklarını belirtiyordu (42.md). Milliyetler, milli ve kültürel varlıklarını korumak ve geliştirmek amacıyla örgütlenme hakkına sahip oluyordu (43.md.). Anayasa milliyetlerin hak ve hürriyetlerini bunlarla sınırlı tutmayıp diğer hak ve hürriyetlerin düzenlemesini federe cumhuriyetlere devrediyordu (43. md. son fıkra) Anayasası gereğince, Makedonya Cumhuriyeti de birtakım değişikliklere gitti Makedonya Cumhuriyeti Anayasası yla Makedon milleti ve milliyetlerin hak, hürriyet ve ödevler açısından eşit olduğu kabul edildi. Anayasa, Cumhuriyet ve yerel meclislerde milliyetlerin orantılı olarak temsil edilmesi, nüfusunun önemli bir kısmı milliyetlerden oluşan yerel yönetimlerde kararların milliyetin dilinde de yayınlanması, belediyelerde resmi ilan ve işaretlerin milliyetlerin dillerinde de yapılabilmesi gibi haklar içeriyordu. Anayasa, ayrıca milliyet dillerinde eğitim verecek okulların kurulması hakkını da kanunla düzenleneceğini belirtiyordu. ( md. ler) ibid., стр Устав на Социјалистичка Република Македонија. - Службен весник на СР Македонија (Скопје) 1971.

16 Yugoslavya da azınlıklar hakkında en kapsamlı düzenlemeler getiren anayasa 1974 Anayasası dır. 36 Bu anayasada milli azınlıklar için sadece milliyet terimi kullanılmıştır Anayasası Yugoslavya genelinde artan etnik milliyetçiliğine karşı bir cevap niteliğindedir. Bunun için azınlıklara ilk defa federal düzeyde korunan özerk haklar tanınmakta ve bu özerklikler sistemi anayasada özyönetim olarak belirtilmektedir. Anayasa, milliyetleri milletlerle beraber kurucu unsur olarak kabul etmekte, hak ve ödevlerde eşitlik ilkesini benimsemektedir. (1., 4., 5., 244. ve 245. maddeler.) Bu anayasaya göre Voyvodina ve Kosova özerk bölgeleri Sırbistan Cumhuriyeti nin bünyesinde kalmakla beraber federal birimler olarak ilan edildiler Anayasası yla federal düzeyde korunan azınlık haklarını özetlemek gerekirse bunlar: kamusal alanda ana dilin kullanılması, ana dilde eğitim hakkı (171.md.), belirli şartların varlığı halinde milliyet dillerinin resmi dil statüsünde sayılabilmesi (246.md.), milliyetlerin dil, kültür ve milli kimliklerini koruma, geliştirme hakkı ve bu amaçla örgütlenme hakkı ve hürriyetidir (248.md.). Federal Anayasanın getirdiği yükümlülükler çerçevesinde Makedonya Cumhuriyeti de bu değişiklikleri yeni anayasasına yansıttı. En önemli değişiklik Makedonya Cumhuriyeti nin kurucu unsurları olarak Makedon milletinin yanında Türk ve Arnavut milliyetlerinin de belirtilmesidir.(1.md.). Bu eşitlik doğrultusunda milliyetlerin hak, ödev ve hürriyetlerinde 1963 Anayasası na nazaran birtakım ilerlemeler kaydedildi. Bu ilerleme Makedonya Cumhuriyeti nin milliyetlerin belirli hak ve hürriyetlerini kullanmasında gerekli şart ve imkanları sağlamakla yükümlendirilmiş olmasıydı Anayasası yla Makedonya Cumhuriyeti, cumhuriyet, yerel meclis ve organlarında milliyetlerin orantılı temsilini (177.md.), eğitim-öğretim, kültür, medya alanlarında milliyetlerin örgütlenmesini sağlamak ve geliştirmek (178. md.), 36 USTAV SFRJ. Ustavi Socijalistčkih Republika i Pokrajina. Beograd, Prosveta 1974, str maddede Yugoslavya Federasyonu nu oluşturan cumhuriyetler sayılırken Sırbistan ın dahilinde Kosova ve Voyvodina özerk bölgeleri de sayılıyordu. 5 maddenin 2. fıkrasında özek bölgenin sınırlarının onun rızası olmadan değiştirilemeyeceği, 3. fıkrada ise Yugoslavya Federasyonu nun sınırlarının özerk bölgelerin ve diğer cumhuriyetlerin rızası olmadan değiştirilemeyeceği belirtiliyordu. Anayasanın 321. maddesi uyarınca özerk bölgeler Yugoslavya Başkanlık Konseyi nde de diğer cumhuriyetler gibi birer üyeyle temsil ediliyorlardı ve 348. maddeler uyarınca Federal Meclis ve diğer yönetim organlarında, 381. madde uyarınca Anayasa Mahkemesi, 263. madde uyarınca Merkez Bankası nda da temsil ediliyorlardı madde uyarınca özerk bölgeleri ilgilendiren anayasa değişiklikleri ancak onların rızasıyla yapılabiliyordu.

17 milliyetlerin yaşadığı her yerde ana dilde eğitimi sağlamak (179.md.) yükümlülüğünü üstlenmişti. Milliyet dilleri, Makedon diliyle eşit tutulmuş ve kamusal alanda kullanılma imkanı tanınmıştı. Milliyetlerin yaşadığı yerel yönetim birimlerinde yerel yönetim meclis kararlarının milliyetlerin dilinde de yayınlanması öngörülmüştü. (180. madde) Milliyetler kendi milli (milliyet) bayraklarını anayasa ve kanunun öngördüğü şekilde kullanma hürriyetine sahip oldular.(178.madde) Cumhuriyet Meclisi, milliyetlerin yaşadığı yerel yönetim meclislerinde Milliyetlerarası İlişkiler Komisyonların kurulmasını öngörmüştü. Komisyonların görevi, anayasa ve kanuna uygun olarak millet-milliyet eşitliğinin sağlanmasını denetlemek ve sağlanması için öneriler sunmaktı.(183.madde) 1991 yılındaki bağımsızlık ilanı ve onu izleyen referandumdan sonra kabul edilen ve eski sistemi hukuki olarak sona erdiren 1991 Anayasasıyla, Makedonya Cumhuriyeti liberal-demokratik bir düzene geçti. 38 Bu yeni siyasi rejimde azınlık haklarının durumuna baktığımızda özellikle Arnavutları memnun etmeyen ve 1990 lı yıllar boyunca Makedonya daki Arnavut sorunun temelini oluşturan birtakım hakların tanınmadığını görüyoruz. Anayasanın başlangıç metninde ve 2. maddesinde egemenliğin Makedonya Cumhuriyeti vatandaşlarından kaynaklandığı ve onlara ait olduğu belirtilmektedir. 39 Bu doğrultuda Anayasa eski sistemde var olan kolektif azınlık haklarına nazaran Makedonya Cumhuriyeti vatandaşlarının bireysel hak ve hürriyetlerini vurgulamaktadır. 40 İlkelerin diğer maddelere nasıl yansıdığına baktığımızda 8. madde herkesin milli kimliğini açıklama hürriyetine sahip olduğunu, 9.madde herkesin, dil, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, dini inanç ve milliyet ayırımı gözetilmeksizin kanun önünde eşit olduğunu, 19 madde ise herkesin dini inanç ve ibadet hürriyetine sahip olduğunu belirtir. Azınlıklarla doğrudan ilgili olan maddelere baktığımızda 48. maddeyle 38 Владимир Митков, Саво Климовски, Политички и уставен систем. Скопје,Просветно дело 1995, стр. 79. (Vladimir Mitkov-Siyasi ve Hukuki Sistem) 39 Giriş metninde Makedonya Cumhuriyeti nin, Makedon milletinin milli devleti olduğu belirtildikten sonra Cumhuriyetin Makedon milleti ve Arnavut, Türk, Ulah ve Roman milliyetlerine mensup yurttaşların eşitliği üzerine kurulduğu belirtilmiş. Bkz.: Устав на Република Македонија со амандманите на Уставот I-XVIII. - Службен весник на Република Македонија (Скопје) 2002, стр Slavko Milosavlevski, `Minorities in the Political and Constitutional Acts: From the 1903 Krushevo Manifest to the 2001 Constitutional Amandments,` New Balkan Politics, Issue 7/8,

18 Cumhuriyet, milliyetlerin etnik, dil, din ve kültürel varlık ve değerlerini garanti etmektedir. Milliyetlerin, milli kimliklerini korumak ve geliştirmek amacıyla kültür, sanat ve bilim örgütleri kurma hakkı ve hürriyetine sahip oldukları belirtilmiştir. Milliyetlere ilk ve orta öğretimde ana dillerinde eğitim görme hakkı tanınmakla birlikte bu hakkın kanunla düzenleneceği bildirilmiştir. Anayasanın 7. maddesi milliyetlerin yaşadığı yerel yönetim birimlerinde Makedon dili ve onun kiril alfabesi yanında milliyet dilleri ve alfabelerinin kullanılma şartlarını düzenlemektedir. Madde milliyet dilinin kullanılabilmesi için milliyetin yerel yönetim biriminde çoğunlukta veya önemli bir sayıda (% 20) olması gerektiğini belirttikten sonra bu hakkın kanuna uygun olarak kullanılabileceğini bildirmektedir. 78. maddeyle Makedonya Meclisi ne Milliyetlerarası İlişkiler Komisyonu kurma görevi verilmektedir. Meclis tarafından seçilen ve ikişer Makedon, Arnavut, Türk, Ulah, Roman ve diğer azınlıklar temsilcisinden ve Meclis Başkanı ndan oluşan komisyonun görevi milliyetler arası sorunları incelemek ve çözümü için Meclise teklifler sunmaktır. Meclis, komisyonun inceleme sonuçlarını ve tekliflerini görüşmek ve karara bağlamak zorundadır. Makedonya Cumhuriyeti nin bağımsızlığını ilân etme sürecinin başlamasından itibaren kurucu millet statüsü talep eden Arnavutlar, anayasayla kurulan Cumhuriyetin Makedon milli devleti olarak kabul edilmesini kendilerine yapılmış bir haksızlık olarak kabul ettiler. 41 Arnavutlar, Makedonlarla eşitlik taleplerinde kurucu ulus statüsüyle birlikte gelen dil ve eğitimde anayasayla tanınandan daha geniş haklar, hükümet ve kamu görevlerinde nüfusa orantılı temsil edilme gibi hakları da talep ettiler yılının ortalarında UÇK nın (Ushtria clirimtare kombetare-ulusal Kurtuluş Ordusu) başlattığı çatışmalardan sonra ABD ve AB nin araya girmesiyle Arnavut ve Makedon siyasi partileri arasında imzalanan Çerçeve Anlaşması yla kabul edilen Anayasa revizyonu da bu taleplere cevap niteliğindedir. Dolayısıyla anayasa değişiklikleri diğer azınlıkların durumundan çok Arnavut-Makedon eşitliğini sağlamaya yöneliktir. Anlaşmayla, anayasanın başlangıç metni dahil olmak üzere 15 maddesinin 41 Arnavutlar kurucu ulus taleplerini II. Dünya Savaşı ndan sonra ülkenin kurulmasındaki katkıları ve ülkede ikinci büyük topluluk olmalarına dayandırıyorlar. Bkz.: The politics of ethnicity and conflict,icg Macedonia Report, Bu talepleri kabul edilmeyen Arnavutlar, bağımsızlık referandumu ve anayasayı kabul oylamasını boykot ettiler. Bkz.: The Albanian Question in Macedonia, ICG Balkans Report No. 38, p Alice Ackerman, Macedonia and the Kosovo conflict, The International Spectator, Vol. XXXIII, No.4 (October-December 1998), p.41. (

19 değiştirilmesi öngörülüyordu (Ek: A) Kasım 2001 tarihinde kabul edilen anayasa değişikliği kanunlarıyla (IV-XVIII Anayasa Değişiklik Kanunları) 1991 Anayasası ndaki azınlıklar statüsü durumu tamamen değişti. Anayasanın başlangıç metni ve ilgili maddelerinde yapılan değişikliklerle 1940 lı yıllardan itibaren geleneksel olarak kullanılan azınlık terimlerinin yerini topluluklar terimi almıştır. Başlangıç metninde Makedonya Cumhuriyeti nin kurucu unsuru olmanın şartı ulusal veya etnik bir kimliğe değil Makedonya Cumhuriyeti vatandaşlığına bağlanarak, Makedonya Cumhuriyeti nin, Makedonya da yaşayan bütün toplulukların devleti olduğu belirtilmiştir. Başlangıç metninde bu şart Makedonya Cumhuriyeti vatandaşları, Makedon ulusu ve Makedonya vatandaşı olan Arnavut, Türk, Ulah, Sırp, Roman, Boşnak ve diğer ulusların Makedonya daki toplulukları... Makedonya Cumhuriyeti nin bağımsız... bir hukuk devleti olarak kurulmasına karar verdiler. şeklinde belirtilmiştir. 7. maddede yapılan değişiklikle Makedon dili ve alfabesinin yanında ülke nüfusunun en az % 20 sinin kullandığı dil ve alfabe de belirli şartlar altında resmi dil statüsünde sayılmaktadır. Maddeye göre vatandaşların en az % 20 nin kullandığı Makedon dilinden farklı bir dil de yerinden yönetimlerde ve merkezi yönetimin taşra teşkilatlarında resmi dil statüsündedir. Devletin merkezi organlarında bu resmi dilin kullanımının kanunla düzenleneceği belirtilmektedir. 8. maddeyle devlet yönetimi ve kamu kuruluşlarında bütün toplulukların orantılı olarak temsil edilmesi düzenlenmiştir. 48. maddede yapılan değişiklikle topluluklar, topluluk sembollerini kullanma hakkına sahiptirler. 69. maddeyle meclisin kültür, eğitim, kişisel resmi evrak ve sembollerin kullanımını doğrudan etkileyen kanunları kabulde olağan salt çoğunluğun yerine nitelikli çoğunluk aranmaktadır. Maddeye göre bu konuları doğrudan ilgilendiren kanunların kabulü için Makedonya da çoğunlukta olmayan topluluk temsilcilerinin de salt çoğunluğu sağlanmalıdır. Bu kuralın uygulanmasıyla ilgili olarak çıkabilecek sorunlar Topluluklararası İlişkiler Komisyonu tarafından karara bağlanır. 43 Рамковен договор со анексите А. Б и Ц утврден во Охрид, а потпишан во Скопје на 13 aвгуст 2001 година. Bkz.: Устав на Република Македонија со амандманите на уставот I-XVIII. - Службен весник на Република Македонија (Скопје) 2002, стр

20 78. maddede yapılan değişiklikle Meclis, 19 üyeden oluşan Topluluklararası İlişkiler Komisyonu nu kurmakla görevlidir. Üyeleri Meclis tarafından seçilen komisyon, yedişer Arnavut ve Makedon Meclis üyesi ve birer Türk, Ulah, Roman, Sırp ve Boşnak üyeden oluşmaktadır. Topluluklardan birinin Mecliste üyesi olmaması halinde Halk Savcısı (Ombudsman) o topluluğun önde gelen siyasi ve diğer kişilerine de danışarak birini seçer. Komisyonun görevi eski Milliyetlerarası Komisyonla aynıdır. Komisyon ayrıca 69. maddedeki sorunun önüne gelmesi halinde üye sayısının salt çoğunluğuyla meclisi bağlayıcı karar alma yetkisine de sahiptir. 86. madde Cumhurbaşkanı na Makedonya Cumhuriyeti Güvenlik Kurulu na atayacağı üç kişiyi seçerken toplulukların orantılı temsil edilmesini sağlama yükümlülüğünü de vermektedir. Daha önce de değindiğimiz gibi 2001 yılında yapılan bu değişiklikler Arnavut ve Makedon siyasi partileri arasında imzalan Ohri Çerçeve Anlaşması nın uygulanmasıyla ilgilidir. Batı Makedonya Sorunu nda daha ayrıntılı bir şekilde incelemeye çalışacağımız Ohri Çerçeve Anlaşması ise o sırada devam eden etnik çatışmaların durdurulması amacıyla ortaya çıkan bir Makedon-Arnavut uzlaşmasıdır. Makedon ile Arnavut tarafları arasında varılan bu uzlaşma devam eden etnik çatışmalar ve uluslararası toplumun da baskısıyla hem Makedon hem de Arnavutlar için olmazsa olmaz sayılabilecek konularda taviz verilmesiyle ortaya çıkmıştır. Bu nedenle Ohri Çerçeve Anlaşması ve onun uygulanmasıyla ortaya çıkan anayasal ve siyasal sistemin asıl amacı Makedon-Arnavut eşitliğini sağlayarak etnik çatışmaların engellenmesidir. Bu amaç dikkate alındığında yeni anayasal ve siyasi sistemin getirdiği demokrasi, hukuk devleti ve insan hakları ilkeleri Makedon-Arnavut eşitliğinin sağlanmasına daha doğrusu etnik çatışmanın engellenmesine yöneliktir. Dolayısıyla yeni sistem etnik çatışma potansiyeli taşımayan diğer topluluk sorunlarına yönelik düzenlemeler getirmemektedir. Anayasa değişiklikleriyle 1940 lı yıllardan itibaren geleneksel olarak kullanılan milliyet statüsünün kaldırılmış olması ve Anayasanın başlangıç metninde Makedonya Cumhuriyeti nin Makedonya da yaşayan bütün toplulukların devleti olarak benimsenmesi azınlıkların Makedonya Cumhuriyeti Devleti ne entegrasyonu açısından önemli bir ilerleme olarak görülebilir. Sosyalist dönem ve onu izleyen döneminde azınlıklar için benimsenen milliyet statüsü, millet-milliyet eşitliğinin

21 vurgulanmasına rağmen azınlıkların devletle entegrasyonunu zorlaştırmaktaydı. Milliyetlerin vatandaşı oldukları devlet ile milli devletleri arasında vurgulanan bağlantı Makedonya Cumhuriyeti nde yaşayan azınlıkların kendi devletlerinde yabancılaşmasını dolayısıyla entegrasyon sorununu ortaya çıkarmaktaydı. Entegrasyon sorunu azınlık ve çoğunluk açısından farklı sonuçlara neden olmuştur. Örneğin: Makedonya da entegrasyon sorunu yaşayan Arnavut ve Türk azınlıklarına bakılacak olursa Türk azınlığı çareyi ana vatana göç etmekte bulurken Arnavut azınlığı ileride ayrıntılı olarak incelemeye çalışacağımız gibi bazen silahlı mücadeleyi de içeren radikal akımlara başvurarak sorunu yasadışı yollarla daha doğrusu sistem dışına çıkarak çözmeye çalışmıştır. Olaya çoğunluk açısından bakıldığında ise milliyet ve milli devlet arasında kurulan bağlantı bir takım resmi politikalarda meşruiyet kaynağı olarak ortaya çıkmaktadır. Örneğin: 1960 lı yılların sonuna kadar yoğun olarak devam eden Türk göçü ana vatana yönelik olduğu için Makedonya resmi makamları tarafından hiçbir zaman ciddi bir sorun olarak görülmemiştir. Makedonya da mevcut olan Arnavut sorununu incelerken, yukarıda bahsettiğimiz yabancılaşma sorununa da cevap aramaktayız. Çalışmanın ilerisinde Makedonya da ve Yugoslavya da yıllarca güncel olan Arnavut sorununa değinirken onu kronolojik olarak inceleyerek Arnavutların işgal altındaki Arnavut toprakları fikrinden vatanımız Makedonya fikrine nasıl ulaştıkları ve hangi faktörlerden etkilendiklerini ortaya koyarak bir azınlığın bu yabancılaşma duygusundan nasıl kurtulduğunu açıklamaya çalışacağız yılında yapılan anayasa değişiklikleriyle milliyet terminolojisinden vazgeçilmesinin önemli bir gelişme olarak görülebileceğini belirtmiştik. Çünkü bu pozitif gelişme maalesef sadece anayasanın başlangıç metniyle sınırlı kalmaktadır. Anayasanın tamamı ele alındığında daha önce de değindiğimiz gibi ortaya konulan sistem Arnavut ile Makedon eşitliğini sağlamaya yöneliktir. Dolayısıyla anayasa değişiklikleri azınlıkların entegrasyonuyla değil sadece Arnavutların entegrasyonuyla ilgilidir. Netice itibariyle Anayasa ve Ohri Çerçeve Anlaşması nın tam olarak uygulanmasıyla Makedonya Cumhuriyeti fiili olarak iki uluslu bir devlet haline gelmektedir. Arnavut siyasi mücadelesi için önemli ve aslında 1990 lı yıllardan itibaren nihai bir hedef olarak belirlenen bu aşamaya ulaşılmış olunması büyük bir başarı sayılırken diğer azınlıkların hukuki ve siyasi durumları açısından eskiye nazaran önemli

22 bir değişiklik getirmemektedir. Örneğin, milliyet terminolojisinden vazgeçilmiş olunmasına rağmen azınlıklar ve milli devletleri arasındaki bağlantı çoğunluk açısından belirli politikalara meşruiyet teşkil etmeye devam etmektedir. Bunun en somut örneği 2004 yılında vatandaşlık kanununda yapılan değişikliklerdir. Kanunun 11. maddesi uyarınca Makedonya dan göç edenler ve onların alt soyları (1.dereceye kadar) yeniden Makedonya vatandaşlığı kazanma hakkına sahip olurken milli devletlerine göç edenler bu haktan faydalanamıyorlar. 44 B. Eğitim Alanında Azınlıkların Durumu Anayasal hakları incelerken gördüğümüz gibi Makedonya Cumhuriyeti nde kuruluşundan günümüze kadar azınlıklar anadillerinde eğitim görme hakkına sahiptirler. Bu hakkın anayasaya veya kanuna bağlı olup olmamasına bakılmaksızın uygulamada Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren birtakım sorunlar ve istisnalar içermesine rağmen kesintisiz olarak devam ettiğini söyleyebiliriz. Sekiz yıllık zorunlu eğitimden oluşan ilk öğretimde uygulamaya bakıldığında milliyetlerin yoğun olarak yaşadıkları bölgelerde önemli bir sorun yaşanmadığı görülüyor. Bunun en önemli istisnası 1991 yılından itibaren Batı Makedonya nın Merkez Jupa Belediyesi nde Türk öğrencilerin karşılaştığı durumdur. Velileri tarafından Türkçe eğitim görmeleri istenen ilkokul öğrencilerinin eğitim hakkı ilk önce yerel idare daha sonra da merkezi idare tarafından engellendi. Gerekçe olarak öğrencilerin ana dillerinin Türkçe değil Makedonca olduğu ileri sürüldü yılında bölgedeki okullarda Türkçe sınıflar olmasına rağmen bu öğrencilerin Türk dilinde eğitim görmeleri polis önlemleriyle engellendi. Türk veliler Anayasanın 48. maddesine aykırı olarak özel ilkokullar kurdular ve sorunu yasadışı yollarla çözmeye çalıştılar. Yargısal yollara da başvuran Türk veliler 1998 yılına kadar bir sonuç alamadılar yılında 44 Закон за државјанство на Република Македонија. - Службен весник на Р.М.(Скопје). Бр. 67/92, 8/2004, (Makedonya Cumhuriyeti Vatandaşlık Kanunu).

23 iktidarın değişmesiyle (VMRO-DPMNE; 1998 yılında hükümet uygulamasıyla, 1999 yılında Eğitim Bakanlığı kararıyla ) Türkçe eğitime izin verildi. Bu karar daha sonra Makedonya Cumhuriyeti Yargıtay ı tarafından da onandı. 45 Fakat karar 2000 yılında bu sefer Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edildi. Mahkeme bazı siyasi partilerin başvurusu üzerine 1999 yılında Eğitim Bakanlığının aldığı kararı Anayasaya aykırı bularak iptal etti. Mahkeme, Eğitim Bakanlığının kararını Anayasanın 48/4. maddesinde tanınan milliyetlerin ana dillerinde eğitim hakkına dayanarak iptal etti. Anayasa Mahkemesi, Anayasanın 48/4. maddesinde belirtilen milliyet ana dilinin, vatandaşların gündelik hayatlarında ve baskı görmeden kullandıkları dil olarak anlaşılması gerektiği yorumunu getirdi. Mahkemeye göre Anayasa bu konuda objektif bir belirleme yapmıştır ve bu belirlemenin kamu organlarının sübjektif uygulamaları veya vatandaşların subjektif iradeleriyle değiştirilemeyeceğini belirtmiştir. 46 Mahkemenin kararı Türkler tarafından siyasi bir karar olarak nitelendi. 47 Bu konuda belki de en ilginç yaklaşımlar bölgede görev yapan uluslararası insan hakları kuruluşlarından geldi. Human Rights Watch bölgedeki Türk azınlığının, çocukları için ana dilde eğitim hakkını talep edebilecekleri kadar Türkçe bilmediklerini, diğer bir uluslararası kuruluş ise Makedon/Müslümanları çocuklarının, Türkçe eğitime zorlandıklarını ileri sürdü. 48 Aslında Anayasa bu konuda kesin hükümler getirmektedir. 8. maddeyle herkes ulusal kimliğini seçme ve açıklama veya gizleme hakkına sahiptir sayımlarına göre %74.1 i Türk olan Merkez Jupa vatandaşlarının 48/4. maddesiyle tanınan ana dilde eğitim haklarının objektif bir kriterle engellenmesi ortaya ilginç bir durum çıkarmaktadır. Devlet Merkez Jupa Belediyesindeki nüfusun % 74 nü Türk olarak kabul ediyor, Türk olarak kabul edilen bu topluluk da ana dilinin Türkçe olduğunu öne sürüyor fakat devlet bu topluluğu Türkçe yi iyi bilmediği için Makedonca okumaya zorluyor. 90 lı yılların başında sadece Arnavutça ve Türkçe yapılabilen orta öğretimdeki en önemli sorun 1985 yılından kalan orta öğretim kanunun getirdiği sınırlamalardı. Kanuna göre milliyet dillerinde eğitim verecek sınıflar ancak 30 dan fazla öğrencinin başvurması ve bunlar için yeterli sayıda kalifiye öğretim elemanı olması durumunda 45 Duncan Wilson, Minority Rights in Education, Elanders Novum AB 2002, p Уставен суд на Република Македонија.У.Број: 205/ , , 47 N. İdris, Strazburg a Başvuru Yenilenecek, - Birlik ( Üsküp), 8 Temmuz 2000, s Wilson, op.cit., p.57.

24 görür yılına kadar anayasa ve kanuna göre yüksek öğretim sadece Makedon sağlanabiliyordu. 49 Kanunun uygulanmasıyla milliyet dillerinde eğitim gören öğrenci sayısında önemli bir düşüş olmuştu. 1980/81 öğretim yılında öğretim yılında 9754 Arnavut ve 327 Türk öğrenci anadillerinde eğitim görürken bu sayı 1990/91 yılında 2527 Arnavut ve 186 Türk öğrencisine düşmüştür yılından itibaren milliyetlerin eğitimde daha fazla temsil edilebilmesi için hükümetin aldığı kararlar çerçevesinde milliyet dillerinde eğitim gören öğrenci sayısında önemli bir artış görülür /92 yılında 2875 Arnavut ve 193 Türk, 1992/93 yılında 4169 Arnavut ve 219 Türk, 1993/94 yılında ise 5350 Arnavut ve 260 Türk öğrenci orta öğretimde ana dillerinde eğitim dilinde yapılabiliyordu. Yüksek öğretimde Makedon dilinde eğitimin tek istisnası Üsküp Pedagoji Fakültesi ndeki eğitimdi. Okul öncesi, ilköğretim ve orta öğretim okullarına kadro yetiştirmek amacıyla 1995/96 öğretim yılından itibaren sınıf öğretmenliği, matematik, fizik, kimya, biyoloji ve tarih bölümlerinde milliyet dillerinde de eğitim yapılmaktaydı. 53 Yüksek öğretimin Makedon dilinde yapılıyor olması ve milliyet öğrencilerinin genellikle kendi ana dillerinde ilk ve orta öğretimlerini tamamlamış olmaları nedeniyle üniversiteye kayıt olma şartlarında milliyet mensuplarına belirli kotalar uygulanmaktadır. 54 Pedagoji Fakültesi nin faaliyete girmesi ve genel olarak bütün üniversitelerde azınlık kotalarının benimsenmesi nedeniyle 1992 yılından itibaren yüksek öğretim yapan milliyet mensuplarında önemli bir artış gözlenmektedir. 1991/92 öğretim yılında milliyet mensubu öğrenciler % 7 den daha az bir sayıda temsil edilirken bu oran 1998/99 öğretim yılında % 17 ye çıkmıştır( % 9 u Arnavut, % 2.1 i Türk, % 1.4 ü Ulah, % 0.5 i Roman ve 4.3 ü diğer milliyet mensubu öğrencilerden oluşmaktadır) Владимир Ортаковски, Меѓународната положба на малцинствата. Скопје, Мисла 1996, стр (Vladimir Ortakovski,Uluslararası İlişkilerde Azınlıkların Durumu). 50 С. Милосавлевски, М. Томовски, оp.cit., стр В.Ортаковски, оp.cit., стр. 52 С.Милосавлевски, М.Томовски, оp.cit., стр Mirjana Najcevska, `Obrazovanje u Makedoniji put po mukama jednog zakona,` (Mirjana Nayçevska, Makedonya daki eğitim Sorunu) /92 öğretim yılından itibaren % 10 luk milliyet kotası uygulanmaya başlandı. 1996/97 öğretim yılında bu kota nüfusa orantılı olarak ayarlandı. Duncan Wilson, оp.cit.,p Aneta Jovevska, Minorities presence in political life- Republic of Macedonia,